”Qurilish materiallari va buyumlari” fanidan o‘quv-uslubiy majmua

NING UMUMIY ASOSLARI. QURILISH MATERIALLARI VA 
BUYUMLARI TAYYORLASHNING ASOSIY PRINSIPLARI. QURILISH 
MATERIALLARINING ASOSIY XOSSALARI.
 
Reja: 
1.
Qurilish materiallarining qurilishdagi ahamiyati va xom ashyo bazasi.
2.
Qurilish materiallarining tasniflanishi, standartlash, sertifikatlash va 
sifat nazorati.
1.
 
Qurilish materiallarining qurilishdagi ahamiyati va xom ashyo bazasi 
O‘zbekiston Respublikasida “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qabul qilinishi 
ta’lim tizimini qayta isloh etishni taqozo etadi.
Respublikamiz qurilish kompleksiga Yuqori malakali yosh kadrlarni etkazib 
berish shu kunning dolzarb masalasidir. Ma’lumki, qurilish industriyasini 
rivojlantirish, ya’ni yangi qurilish materiallari, buyumlari va konstruksiyalarni 
ishlab chiqarish bilan qurilish tizimini tubdan o‘zgartirish mumkin.
Qurilish tizimiga ajratilgan mablag‘ning 50% ortig‘i qurilish buyum va 
konstruksiyalarni ishlab chiqarishga sarflanadi. Zamonaviy qurilish bino va 
inshootlarini yangi turdagi qurilish materiallarisiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Shu 
sababli bo‘lajak qurilish mutaxassisi qurilish materiallari va buyumlari to‘g‘risida 
to‘la-to‘kis bilimga ega bo‘lish zarur.
Qurilish materialshunosligi o‘ziga xos tarixga ega. Eng qadimgi va juda keng 
tarqalgan giltuproq asosidagi qurilish materiallari insoniyat tarixining ilk 
davridayoq ishlatilgan. Giltuproqdan pishirilgan g‘isht ishlab chiqarish tarixi 5-6 
ming yilga teng.
Bino va inshootlarni tabiiy tosh materiallaridan qurish antik dunyo tarixi 
bilan bog‘langan. Misr Piramidalari, Buyuk Xitoy Devori, Rim Kolizeyi bunga 
yaqqol misol bo‘ladi.
Tabiiy toshlarni maydalab, pishirib ohak, ganch, gips va sh.k. mineral 
bog‘lovchilar ishlab chiqarish texnologiyasi bir necha ming yil avval yaratilgan.
Shaxrisabz, Samarqand, Buxoro, Xiva, Toshkent kabi tarixiy shaharlarimiz 
qurilishiga nazar tashlasak shoh saroylari, madrasa va masjidlar, qal’a devorlari, 
suv inshootlari tabiiy toshlardan, pishiq g‘ishtdan qorishmalar asosida terilib barpo 
etilganini ko‘ramiz. Bu shaharlardagi binolarda sirlangan sopol buyumlar X-XII 
asrlardan keyin ishlatilgan. Kulollar giltuproqdan turli o‘lchamdagi va shakldagi 
sirlangan va sirlanmagan plitkalar, terrakotalar, koshinlar, muqarnaslar, burmalar 
va sh.k. bezak materiallarni ishlab chiqarganlar va binolarni bezatishda 
ishlatganlar.
Toshtaroshlar granit, marmar, ohaktosh va xarsang toshlarni taroshlab shakl 
berib bino va inshootlarni bezatishda, suv va namlik ta’sir etadigan qismlarida 
ishlatganlar. qadimdan qurilishda yog‘och materiallar sifatida eman, qarag‘ay, 
pixta, qayin, dub, buk, yasen, Markaziy Osiyoda esa terak, qayrag‘och, archa, 
yong‘oq, tut, tol kabilar ishlatilgan. Yog‘och sinchli binolar zilzilaga bardoshliligi 
bilan ajralib turadi. Yog‘ochga o‘ymakorlik usulida ishlangan ustunlar, bag‘dodi 

---

eshiklar, muqarnaslar, karnizlar, pillapoyalar hozirga qadar arxitektura obidalarini 
bezatib turibdi.
Bino va inshootlarni bezashda lok-bo‘yoqlardan foydalanish tarixi miloddan 
avvalgi asrlarga tegishli. Rang beruvchi pigmentlar sifatida turli minerallar, 
o‘simliklar kuli, bog‘lovchi sifatida esa, tabiiy o‘simlik yog‘lari ishlatilgan. 
qadimgi Afrosiyob, Varaxsha, Xolichayon kabi tarixiy yodgorliklarimiz 
devorlariga ishlangan rasmlar bunga yaqqol misoldir.
Tarixiy binolarni bezashda ishlatilgan ganch o‘ymakorligi alohida e’tiborga 
sazovor. Ganch o‘ymakorligi asosida devor, ship, pillapoyalar, gumbazlar 
bezatilgan.
Qurilish materiallari tarixida portlandsement va u asosida yaratilgan og‘ir va 
yengil betonlar alohida o‘rin tutadi. Bu materiallarni qurilish industriyasining 
asosiy mahsulotlari deb atash mumkin.
Mahalliy hom ashyodan qurilish materiallari ishlab chiqarish qurilish 
industriyasining asosiy vazifasi hisoblanadi. Bunda mahsulot tannarxi keskin 
pasayadi.
Qurilishni mukammallashtirish va tezlatish, zamonaviy qurilish materiallarini 
ko‘plab ishlab chiqarishni taqazo etadi. Polimerlar asosidagi materiallar, Shisha 
buyumlar, lok-bo‘yoqlar, kompozitsion materiallar shular jumlasidandir.
Qurilish materiallari va buyumlari ishlab chiqarishda sanoat va qishloq 
xo‘jaligi chiqindilarini ishlatish ularning tannarxini pasaytiradi va ekologik 
muhitni barpo etadi.
Qurilish materialshunosligi fanining rivojlanishiga A.Baykov,
Yu.Bajenov, P.Zemyatchenskiy, V.Kind, V.Solomatov, I.Ribev, S.Baybolov, 
Y.Shtark, B.Skramtaev, A.Gluxovskiy, E.Qosimov kabi olimlar katta hissa 
qo‘shdilar.
O‘zbekiston qurilish va qurilish industriyasini rivojlantirishda chet ellar bilan 
mustahkam aloqa o‘rnatgan. Turkiyaning “Aysel” kompaniyasi, Germaniyaning 
“Knauf” korporatsiyasi, AQSHning “Armstrong” firmasi shular jumlasidandir.
Qurilish materialshunosligining dolzarb masalalariga Yuqori sifatli, tannarxi 
arzon, mustahkam, uzoq muddat xizmat qiluvchi, mahalliy xom ashyo zaminida 
ishlab chiqarilgan buyumlar, qismlar, konstruksiyalarni tayyorlash va ishlatish 
sohalarini belgilash kiradi.
Yer yuzida energiya resurslarining kamayib borishi binolar qurilishida 
energiya samaradorligini keskin oshirishni taqozo etadi.
O‘zbekistonda ishlab chiqarilgan energiyaning deyarli 50 foizi yoki yiliga 17 
million tonna neft ekvivalenti aynan binolarning energiya iste’moliga to‘g‘ri 
keladi. Shunga mutanosib ravishda parnik gazlarining 40 foizi binolarga xos 
jarayonlardir. Bu soha O‘zR “Davarxitektqurilish” qo‘mitasi, Birlashgan millatlar 
tashkilotining rivojlantirish Dasturi va Global ekologik fond bilan hamkorlikda 
binolar energiya samaradorligi muammolari sohasida ustuvor Dasturlarni 
bajarmoqda. Jumladan, turar joy, jamoat (maktablar, bog‘chalar, shifoxonalar va 
sh.k.) binolarni energiya samaradorligi dasturlaridir. Ushbu Dasturlarni bajarish 
uchun Arxitektura qurilish sohasidagi Oliy ta’lim muassasalari, loyiha 
ilmiytadqiqot institutlari va qurilish tashkilotlari jalb etilgan.

---

Eneriya samaradorlikda asosiy mezon sifatida qurilish materiallari va 
buyumlarini binolar qurilishida ishlatilishini belgilash mumkin.
Ushbu muammoning asosiy echimlaridan biri issiqlik izolyasiyasi 
materiallarini mukammallashtirish, fizik-mexanik, issiqlik-fizik va eksputatsiya 
xossalarini keskin yaxshilar, yangi turlarini ishlab chiqarish talab etiladi.
Qurilish materiallari ishlab chiqishda kam energiya sarflash muammosi 
echimi ham energiyani tejashning asosiy omili hisoblanadi.
Global muammoning echimida bo‘lajak arxitektor va quruvchilarni talabalik 
davridan e’tiboran energiya samarador loyihalar yaratishga yo‘naltirish yaxshi 
natijalar beradi.
Binolar qurilishida va eskilarini qayta qurishda energoaudit institutini kiritish 
davr talabiga aylandi.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat arxitektura va qurilish qo‘mitasi, Birlashgan 
millatlar tashkilotining rivojlanish Dasturi va Global ekologik fondning “Sotsial 
ob’ektlarining energiya samaradorligini oshirish” mavzusidagi qo‘shma loyihasi 
asosida KMK 2.08.05-97, KMK 2.01.04-97, SHNK 2.08.02-09, KMK 2.01.18-
2000, KMK 2.04.05-97, KMK 2.03.10-95 va KMK 2.08.04-04 kabi meyoriy 
xujjatlarga energiyani tejash bo‘yicha majburiy talablar qo‘yildi.