R. D. Do‘smuratov, B. Yu. Mengliqulov qishloq xo‘jaligida buxgalteriya hisobi va statistika asoslari
Statistik ko‘rsatkichlar tizimi qaysi javobda to‘g‘ri beril-
Yüklə 1,2 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- X BOB. DEHQONCHILIK VA CHORVACHILIK STATISTIKASI 10.1. DEHQONCHILIK STATISTIKASI 10.1.1 . Ekin maydonlari statistikasi
|
10. Statistik ko‘rsatkichlar tizimi qaysi javobda to‘g‘ri beril-
gan? A) aholi ko‘rsatkichlar tizimi, mehnat resurslari ko‘rsatkichlari tizimi, milliy boylik ko‘rsatkichlar tizimi, madaniyat ko‘rsatkichlar tizimi, sog‘liqni saqlash ko‘rsatkichlar tizimi B) oilalar ko‘rsatkichlar tizimi, korxonalar ko‘rsatkichlar tizimi, tashkilotlar ko‘rsatkichlar tizimi, C) ijtimoiy va iqtisodiy statistika, mehnat statistikasi, D) qiymat, ish haqi, tovar, mehnat unumdorligi, ijtimoiy mahsulot, milliy daromad, foyda. 314
X BOB. DEHQONCHILIK VA CHORVACHILIK STATISTIKASI 10.1. DEHQONCHILIK STATISTIKASI 10.1.1. Ekin maydonlari statistikasi Ekin maydonlari dehqonchilikning negizi bo‘lib, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishning eng asosiy elementlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Shuning uchun ham statistika ekin maydonlarning miqdorini aniqlab, bi- rinchi navbatda ularning tarkibini (strukturasini) tahlil etib, ekin may- donlarning har xil xo‘jalik kategoriyalari (fermer, dehqon va boshqa qishloq xo‘jalik korxonalari) bo‘yicha aniqlab, ekin maydonlarning sa- maradorligini oshirish imkoniyatlarini (rezervlarini) topishga yora- damlashadi. Bu o‘z navbatida dehqonchilik (o‘simlikchilik) mahsulotla- rini har bir turi bo‘yicha hajmini aniqlashga yordam beradi. Demak, dehqonchilikda (o‘simlikchilikda) ishlab chiqarilgan mah- sulotlarning hajmi bevosita ekin maydonlarning umumiy miqdori va ekin turlari bo‘yicha hosildorlikka bog‘liq bo‘lganligi uchun ekin may- donlar statistikasi - o‘simlikchilik (dehqonchilik) statistikasining eng asosiy bo‘limi bo‘lib hisoblanadi. Ekin maydon deb, statistikada haydalgan yerlarning qishloq xo‘jaligi ekin turlari bilan band bo‘lgan ekinzorlarga aytiladi. Ekin maydonlar statistikasining eng asosiy birinchi navbatdagi va- zifasi shundan iboratki, har bir ekin turlari bo‘yicha absolyut (mutlaq) miqdorini aniqlab va ekin turlari bo‘yicha umumlashtirib, ekin may- donlar to‘g‘risidagi to‘plangan ma’lumotlarni to‘laligicha tahlil etish uchun quyidagi nisbiy darajalar hisoblanadi: reja bajarilishi darajasi, ekin maydonlarning dinamikasi, ularning strukturasi (tarkibi), jami ekin turlari bo‘yicha har xil xo‘jalik kategoriyalarining salmog‘ini va hokazo. Shu bilan birga bahorgi va kuzgi ekish davrida ekish davrining boshla- nishi va uning davomiyligini, kalendar kunlar bo‘yicha ekin ekish reja bajarilishini, joriy yildagi ekish borishining o‘tgan (bazis) yilga nisbatan taqqoslash yo‘li bilan tahlil etiladi. Demak, ekin maydonlar to‘g‘risidagi olingan ma’lumotlar qishloq xo‘jaligi qay darajada rivojlanayotganligiga umumiy tavsifnoma be- rishda, shu jumladan o‘simlikchilik (chorvachilik) tarmog‘iga katta yor- 315
rilgan mahsulotlarning yalpi hosilini va chorvachilik ozuqa bazasining miqdorini aniqlashda yordam beradi. Ekin maydonlarning miqdori statistikada har bir ekin turi bo‘yicha alohida o‘rnatilganligi uchun hamma ekin maydonlarni ekin turlari bo‘yicha ishlab chiqarish texnologik xususiyatlarini hisobga olgan holda ularni to‘rtta guruhga bo‘lib o‘rganiladi: − don va dukkakli ekinlar (bug‘doy mahsuloti). Bularga - oziq- ovqat (bug‘doy, javdar), krupabop (tariq, sholi), ozuqabop (suli, arpa, makkajo‘xori), donli dukkakli (dala no‘xati, loviya, vika va boshqalar) ekinlarga bo‘linadi. − texnika ekinlari (ishlab chiqarilgan mahsulot qayta ishlashga boradi). Bularga tolali (paxta), lubli tolali (uzun tolali zig‘ir, kanop va boshqalar), shakarli (qand lavlagi), yog‘li (donli kungaboqar, soya va boshqalar), efir moyli (arpabodiyon, zira, yalpiz va boshqalar), dorivor (rayhon, moychechak), tamaki (tamaki, maxorka) ekinlariga bo‘linadi. − poliz-sabzavot va kartoshka ekinlari (aholi iste’moli va qayta ishlash uchun boradi). Bularga - karam, kartoshka, ildiz mevali (sabzi, lavlagi, sholg‘om, turp va boshqalar), pomidor, bodring, poliz (tarvuz, qovun va boshqalar) va boshqa sabzavot ekinlarga bo‘linadi. − yem-xashak ekinlari (ishlab chiqarilgan mahsulot chorva mollar uchun ozuqa sifatida ishlatiladi). Bularga - bir yillik o‘tlar (vika, ko‘k ozuqa, makkajo‘xori, oq jo‘xori), ko‘p yillik o‘tlarga (beda, yo‘ng‘ichqa, yerkak o‘t, ajiriqbosh), yaylov o‘tlarga (tabiiy yaylov va o‘tzorlar) hamda silosbop (makkajo‘xori, kungaboqar, dukkakli o‘simliklar), ildiz mevali xashaki (xashaki lavlagi, sabzi, xashaki sholg‘om), xashaki poliz (oshqovoq) ekinlarga bo‘linadi. Ekin maydonlarni hisobga olishda quyidagi ekilgan maydonlar aniqlanadi: Tigizlashtirib ekish - qator oralig‘iga ishlagan maydon tushuniladi. Ular mustaqil maydonni tashkil etmaganligi sababli, umumiy maydonga qo‘shilmaydi, faqat urug‘ sarflarni aniqlash uchun hisoblanadi. Oraliq ekish - asosiy ekin turi ekilguncha olingan mahsulot may- doni tushuniladi. Bunga kuzda ekilgan ko‘k yem-xashak va silos misol bo‘la oladi. Umumiy maydonga bu ekinlar maydoni kiritilmaydi va u alohida hisobga olinib boriladi. Qayta ekish - belgilangan maydondan ikki va undan ortiq hosil ol- ish uchun mo‘ljallangan maydon tushuniladi. Bunda yakuniy hisobotga 316
ekilgan maydonlar esa alohida hisobga olinadi. Bog‘ qator oralig‘iga ekish - dala va sabzavot ekin turlarini bog‘ oralab ekilgan maydon tushuniladi. Bu ekin maydonlar alohida hisobga olinib, umumiy maydonlarga kiritiladi. Dastlabki ekin turlari bo‘yicha ekish-o‘tloq va yaylovlar may- donlarini meliorativ holatini yaxshilash uchun ekilgan maydon tu- shuniladi. Bu ekin maydonlar umumiy ekin maydonlarga kiritiladi. Zichlashtirib ekish (qoplama)- asosiy ekinlarga bir yillik ekinlarni aralashtirib ekish tushuniladi. Bu ekin maydonlar umumiy ekin may- donlarga kiritilmaydi. Zichlashtirmasdan ekish-sof holda ekish tushuniladi (bir ekin turi bo‘yicha). Bu ekin maydonlar umumiy ekin maydonlarga kiritiladi. Aralash ekish-bir maydonda bir necha ekin turlari ekilishi tu- shuniladi. Bu ekin maydonlar umumiy ekin maydonlarga kiritiladi. Ko‘kat (ko‘k) o‘g‘it ekish (sidyeral)-ko‘k o‘g‘it ekilgan maydon tushuniladi. Ma’lum maydonga yil davomida har xil ekin turlari bo‘yicha ekil- gan bo‘lishi mumkin. Ekish faqat haydalgan yerlarda emas, balkim ag‘darilgan (shudgorlangan) o‘tloq va yaylovlarda olib borilishi mum- kin. Ekish davri boshlangandan to hosilni yig‘ishtirib olinguncha ekin maydonlarning miqdori qishki ob-havoning o‘zgarishi bilan (kuzgi ekin turlari uchun) va bahorgi-yozgi (do‘l yoki quruqchilik kelishi munosa- bati bilan) o‘zgarib turadi. Nobud bo‘lgan ekin maydonlar to‘liq yoki qisman boshqa ekin turlari bilan ekilishi natijasida shu ekin may- donlarga qancha jami urug‘ sarfi, hosilni yig‘ishtirib olish uchun ketgan mehnat sarfi va hokazolarni aniqlashda quyidagi ekin maydon kategori- yalari orqali hisobga olinadi va tahlil etiladi: -urug‘langan maydon. Bu maydonga barcha urug‘ sepilgan yer maydonlari kiradi, ya’ni asosiy ekinlar maydoni bilan bir qatorda tak- roriy ekinlar, oraliq ekinlar, aralashtirib ekilgan ko‘p yillik o‘tlar, bog‘larning qatorlari orasidagi ekinlar, haydalgan yaylovlardagi dast- labki ekinlar, nobud bo‘lgan ekinlar o‘rniga qaytadan ekilgan ekinlar maydonlari ham kiradi. Ekish va yig‘ib-terib olish davri bir kalendar yili ichida bir-biriga to‘g‘ri kelmasligi tufayli urug‘langan maydon ikkiga bo‘linadi: 1. Joriy yil hosili olinishi uchun urug‘ sepilgan maydon. Bu may- donni aniqlash uchun o‘tgan yil kuzda ekilgan ekin va joriy yil bahorida ekilgan ekin maydonlari qo‘shib hisoblanadi. 317
uchun joriy yilning bahorida ekilgan maydonga joriy yilning kuzida kel- gusi yil hosili uchun ekilgan maydonlari qo‘shib hisoblanadi. Agarda, nobud bo‘lgan bir maydonga ikki marta urug‘ sepilsa, shu maydon urug‘ sepilgan maydonga ikki marta kiritilib hisoblanadi. Bu ko‘rsatkichlarni aniqlashdan maqsad, ekish rejasining bajarilishini, urug‘lik, mehnat, yo- qilg‘i va boshqa xarajatlar ustidan nazorat o‘rnatishdan iboratdir. Bahorgi mahsuldor maydon - bahorgi ekish davrining oxirgi mud- datiga kelib, ekinlar bilan band bo‘lgan maydon tushuniladi. Bu may- donga o‘tgan yilning kuzida ekilgan ekin va o‘tgan yillarda ekilgan ko‘p yillik o‘tlar maydoni (nobud bo‘lganlari chiqarib tashlanadi), bahorda ekilgan maydonlar kiradi. Bahorgi mahsuldor maydonga haydaladigan yerlardagi ekin maydonlari bilan bir qatorda bog‘lar orasidagi va yay- lovlarni tubdan yaxshilash uchun ekilgan dastlabki ekin maydonlari ham kiradi. Bahorgi mahsuldor maydon tarkibiga quyidagilar kiritilmaydi: 1. Oraliq tig‘iz va takroriy ekinlar hamda aralashtirilib ekilgan ko‘p yillik o‘tlar maydoni, chunki bular mustaqil maydonni ishg‘ol etmaydi. 2. Ko‘k o‘g‘it ekin maydoni. Bu maydondan olinadigan mahsulot - qishloq xo‘jaligi ekinlari mahsuloti bo‘lmasdan, kelajakda ekinlarning hosildorligini oshirishga qaratilgan alohida agrotexnik tadbir bo‘lib hisoblanadi. 3. Yerda to‘kilgan dondan unib chiqqan ekinlar bilan band bo‘lgan maydon. Bu ekin turi yovvoyi ekinlarga tenglashtiriladi. 4. Maxsus madaniylashtirilgan inshootlarni talab qiladigan yopiq joy- dagi ekinlarning maydonlari ham bahorgi mahsuldor maydonga kiritilmaydi. Demak, bahorgi mahsuldor maydon kategoriyasi (ko‘rsatkichi) orqali qishloq xo‘jalik ekinlarining har bir turi bo‘yicha yalpi hosil va hosildorligini aniqlashda baza bo‘lib hisoblanadi va bu hisoblangan ko‘rsatkich orqali har bir xo‘jalik bo‘yicha davlat buyurtmasi (rejasi) belgilanadi. - hosili yig‘ishtirib olinadigan maydon - hosilni yig‘ishtirib olish vaqtiga kelib, hosil olish uchun mo‘ljallangan maydon tushuniladi. Bu maydonning miqdori yozda nobud bo‘lgan ekinlar maydoni hisobiga kamayadi, takroriy ekinlar hamda ikki va undan yuqori o‘rib olinadigan ko‘p yillik o‘tlar maydoni hisobiga esa ko‘payadi. Bu maydon to‘g‘risidagi ko‘rsatkichlar o‘rim-yig‘im ishlarining rejalarini tuzish va ularning bajarilishi ustidan nazorat o‘rnatishda ishlatiladi. - haqiqiy hosili yigishtirib olinadigan maydon deb - o‘rim-yig‘im ishlari amalga oshirilgan maydonga aytiladi. Bunda yetishtirilgan 318
kelishi, sovuq urishi, xo‘jasizlik va h.k. tufayli yig‘ib olinmasdan qolishi mumkin. Ekin maydonlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni iqtisodiy-statistik tahlilni o‘tkazishda birinchi navbatda ekin turlarining strukturasi (tarkibi)ni, ekin maydonlarning xo‘jalik kategoriyalari bo‘yicha taqsim- lanishi, ekin maydonlar strukturasining dinamik o‘zgarishini qator yillar bo‘yicha o‘rganib chiqiladi. Bu ko‘rsatkichlarni tahlil etishda nisbiy ko‘rsatkichlaridan keng foydalaniladi. Ekin turlarining strukturasi (tarkibi)ni hisoblashda har bir ekin tur- lari bo‘yicha (yoki guruhlari bo‘yicha) tegishli egallab turgan ekin may- donni umumiy ekin maydonga bo‘lib aniqlanadi. Bu ko‘rsatkich quyida keltirayotgan jadval orqali o‘rganib chiqamiz (10.1-jadval). Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, tumanda asosiy ekinlar- dan bo‘lgan paxta ishlab chiqarishga ixtisoslashgan bo‘lib, ularning sal- mog‘i jami ekin maydonda 42,0 % dan ortiqni tashkil etadi. Ikkinchi o‘rinda esa, don va dukkakli ekinlar tashkil etib, ularning salmog‘i jami ekin maydonda 33,0 % dan ortiqni tashkil etadi. Bu jadval ma’lumotlaridan foydalanib, har bir ekin turi hisobot yilidagi ekin may- donlarni bazis yildagi maydonlargi taqqoslab, uning dinamik o‘zgarishini aniqlash mumkin. Yüklə 1,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|