R. D. Dusmuratov, A. S. Boltayev moliyaviy tahlil
Asosiy vositalardan foydalanish samaradorligining tahlili
Yüklə 5,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
16.2. Asosiy vositalardan foydalanish samaradorligining tahlili
Asosiy ishlab chiqarishdagi asosiy vositalardan foydalanish darajasi oshgan sari mahsulot ishlab chiqarish hajmi oshib boradi. Shu sababli, asosiy ishlab chiqarishdagi asosiy vositalardan foydalanish samaradorligini o‘rganish asosida mavjud imkoniyatlarni aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Asosiy ishlab chiqarishdagi asosiy vositalardan foydalanishning intensivligi va samaradorligini umumlashtirgan holda tavsiflash uchun quyidagi ko‘rsatkichlar qo‘llaniladi: 1. Fond qaytimi (FQ) – bu ko‘rsatkich ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot hajmini asosiy ishlab chiqarishdagi asosiy vositalarning o‘rtacha yillik qiymatiga bo‘lish orqali aniqlanadi. Ushbu ko‘rsatkich 1 so‘mlik asosiy ishlab chiqarishdagi asosiy vositalar hisobiga ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot hajmini ifodalaydi. 2. Fond sig‘imi (FC) – mazkur ko‘rsatkich fond qaytimining aksini 368 ifodalovchi ko‘rsatkich bo‘lib, 1 so‘mlik ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot hajmiga to‘g‘ri keladigan asosiy ishlab chiqarishdagi asosiy vositalar hajmini bildiradi. 3. Asosiy ishlab chiqarishdagi asosiy vositalar rentabelligi (R AVI ) – bu ko‘rsatkich mahsulot sotishdan olingan foyda summasini asosiy ishlab chiqarishdagi asosiy vositalar o‘rtacha yillik qiymatiga bo‘lish orqali aniqlanadi. Ushbu ko‘rsatkich 1 so‘mlik asosiy ishlab chiqarishdagi asosiy vositalar hisobiga olingan mahsulot sotishdan olingan foyda summasini ko‘rsatadi. Asosiy vositalardan foydalanish samaradorligi tahlilida birinchi navbatda, mazkur ko‘rsatkichlarning har bir turi bo‘yicha hisobot yilidagi (haqiqatda) ko‘rsatkichni bazis yilidagi (reja) ko‘rsatkich bilan solishtirilib, o‘zgarishlari aniqlanadi. Shundan so‘ng, ularning o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar aniqlanib, hisob-kitob qilinadi. Omillar ta’sirini hisob-kitob qilib aniqlashda “Ko‘rsatkichlar farqi”, “Zanjirli bog‘lanish”, “Qayta hisoblash”, “Mutlaq farqlar” va “Indeks” usullaridan foydalanish mumkin. Endi yuqoridagi fond qaytimi ko‘rsatkichi va uning o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar tahliliga to‘xtalib o‘tadigan bo‘lsak, bunda asosiy vositalardan foydalanish samaradorligini chuqurroq tahlil qilish maqsadida fond qaytimi ko‘rsatkichini asosiy ishlab chiqarishdagi asosiy vositalar va ularning aktiv qismi bo‘yicha alohida tahlil qilib o‘rganish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Shu bois, birinchi navbatda asosiy ishlab chiqarishdagi asosiy vositalarning fond qaytimi va uning o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar tahlilini keltirib o‘tamiz. Buning uchun dastlab “NAMUNA” mas’uliyati cheklangan jamiyat ma’lumotlari o‘rganilgan holda tegishli ko‘rsatkichlar shakllantirildi va ularni rejaga nisbatan solishtirish orqali o‘zgarishi aniqlandi (16.2-jadval). 16.2-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, asosiy ishlab chiqarishdagi asosiy vositalar fond qaytimining haqiqiy darajasi rejadagidan 0,2 so‘mga oshgan. Ya’ni, 1 so‘mlik asosiy ishlab chiqarishdagi asosiy vositalar hisobiga ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot hajmi rejaga nisbatan haqiqatda 20 tiyinga yoki 6,6 foizga oshgan. |