R. D. Dusmuratov buxgalteriya hisobi

4.2-rasm. Buxgalteriya balansi tuzulmasi . 
Balansga asosan xo‘jalik yurituvchi subyekt uchinchi shaxslar 
oldidagi majburiyatlarini bajara olishi yoki unga moliyaviy qiyin-
chiliklar xavf tug‘dirayotganligini aniqlash mumkin. 
Balans bo‘yicha xo‘jalik yurituvchi subyekt moliya-xo‘jalik faoli-
yatining yakuniy moliyaviy natijasi hisobot davrida xususiy kapitalning 
o‘sishi ko‘rinishida aniqlanib, unga muvofiq korxona rahbarlarining 
ularga ishonib topshirilgan moddiy va moliyaviy resurslarni saqlash va 
ko‘paytirish layoqati baholanadi. 
Balans ma’lumotlari asosida istalgan xo‘jalik yurituvchi subyekt-
ning operativ moliyaviy rejasi tuziladi va olingan foydaga muvofiq, pul 
mablag‘lari harakatini nazorat qilish amalga oshiriladi.
Balans ma’lumotlari soliq organlari, kredit muassasalari va davlat 
boshqaruv organlari tomonidan keng foydalaniladi. 
 
 
 
BUXGALTERIYA BALANSI 
Balans aktivi
(xo‘jalik mablag‘larining
tarkibi, joylashishi va
ishlatilishi bo‘yicha) 
Balans passivi
(xo‘jalik mablag‘larining
manbalari va maqsadli
tayinlanishi bo‘yicha)
Aktiv bo‘limlari
Passiv bo‘limlari
I. Uzoq muddatli aktivlar 
II. Joriy aktivlar 
I. O‘z mablag‘lari manbalari 
II. Majburiyatlar 
Balansdan tashqari schotlardagi qiymatliklar
to‘g‘risida ma’lumotnoma

---

77 
4.2. Buxgalteriya balanslarining turkumlanishi
 
Har bir xo‘jalik yurituvchi subyekt bozor makonida yuzaga kelgan 
muayyan vaziyatda aniq maqsadni amalga oshirishi uchun tegishli 
balans modelini tanlashi va tuzishi talab etiladi.
Shu bois, har xil vaziyatlar uchun buxgalteriya balansining 
turkumlanishini ko‘rib chiqamiz.
Balansning turlari ko‘p bo‘lib, ular asosan quyidagi belgilari 
bo‘yicha turkumlanadi:

tuzish manbasi; 

mulkchilik shakli; 

axborotlar hajmi; 

tuzish vaqti; 

huquqiy maqomi; 

taqdim etilish vaqti; 

qayta tashkil etish tartibi; 

tuzilish shakli; 

soflik darajasi; 

faoliyat turi; 

tarmoqlar bo‘yicha; 

tuzish usuli bo‘yicha (4.3-rasm). 
Tuzish manbalariga ko‘ra balanslar 
inventar, daftar va bosh 
balans
larga bo‘linadi.
Inventar balans 
faqat mablag‘larning inventar ro‘yxatidan iborat 
bo‘lib, qisqartirilgan va soddalashtirilgan shaklda tuziladi. Yuridik 
shaxsning ta’sis hujjatlari bilan tasdiqlangan dastlabki balans bunga 
misol bo‘la oladi. Shuningdek, inventar balans korxonaning tashkiliy-
huquqiy shakli o‘zgarganida ham tuzilishi mumkin.
Daftar balansi
faqat Bosh daftar schotlarining qoldiqlari asosida 
joriy buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bo‘yicha (inventarizatsiya 
ma’lumotlarisiz) tuziladi. 
Bosh balans
Bosh daftardagi joriy buxgalteriya hisobi yozuvlari va 
inventarizatsiya ma’lumotlari bilan tasdiqlanganidan so‘ng tuziladi. 
Mulkchilik shakli bo‘yicha balanslar xo‘jalik yurituvchi subyektlar 
mablag‘larning vujudga kelish manbalari bo‘yicha farq qiladi. Masalan, 
davlat (unitar) korxonalarining balansi; shirkat xo‘jaliklarining balansi; 
xususiy 
korxonalar 
balansi; 
aralash 
mulkchilik 
korxonalari 
(aksiyadorlik. 

---

78 
B
uxgal
ter
iy
a ba
lans
in
ing 
tu
rkum
lan
is
hi
Tuzish manbasi bo‘yicha
Daftar balansi 
Bosh balans 
Inventar balansi 
Axborotlar hajmi
Tuzish vaqti bo‘yicha 
Huquqiy maqomi bo‘yicha 
Taqdim etilish
davri bo‘yicha 
Qayta tashkil
etish tartibi bo‘yicha
Tuzilish shakli bo‘yicha 
Soflik darajasi bo‘yicha
Faoliyat turi bo‘yicha
Tarmoqlar bo‘yicha
Tuzish usuli bo‘yicha
Mulkchilik shakli
bo‘yicha