R. D. Dusmuratov buxgalteriya hisobi
J.P.Savari – statik va dinamik buxgalteriya hisobining
Yüklə 8,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
18.3. J.P.Savari – statik va dinamik buxgalteriya hisobining
atoqli tadqiqotchisi Statik buxgalteriya hisobi XIII asrdan XIX asrgacha bo‘lgan davrda asta-sekinlik bilan barpo bo‘lgan. XIX asrga kelib statik buxgalteriya hisobining nazariy asoslari shakllangan. Statik buxgalteriya hisobining nazariyotchilari orasida G.V.Simon, G.Niklish, V.Le Kutr va boshqalarni ajratib ko‘rsatish mumkin. XVII asrda statik va dinamik buxgalteriya hisobining falsafasining shakllanishi buxgalteriya hisobining ham statik, ham dinamik yo‘nalishi vakili sifatida e’tirof qilingan atoqli frantsuz buxgalteriya hisobi tadqiqotchisi J.P.Savari nomi bilan bog‘liq. Ko‘plab tadqiqotchilar, xususan, frantsuz R.Ober tomonidan J.P.Savarining bu sohadagi xizmatlari L.Pacholi xizmatlari bilan tenglashtirilgan. R.Obergacha barcha tadqiqotchilar hisob tarixida ikki yoqlama yozuvning vujudga kelishini burilish davri sifatida qarashgan va shu sababli L.Pacholining ishlariga alohida e’tibor berishgan. R.Ober bizning davrimizda buxgalteriya hisobini davrlarga ajratish bosqichlarini belgilar ekan 42 [10. S.15], J.P.Savarini hisob tarixidagi hal qiluvchi o‘rin tutgan shaxs sifatida e’lon qilgan. Ungacha buxgalteriya hisobi butunligicha ma’lumot berish tavsifiga ega bo‘lib, xo‘jayinning ish yuritishini osonlashtirgan, mulk egasining “pul topish va shuxrat qozonish bilan bog‘liq mayda-chuyda hayotiy tashvishlarini” hal etishga yordam bergan. Aynan, R.Ober hisobning uch yuz yillik tarixi – buxgalteriya hisobining yuridik doktrinasini shakllantirgan J.P.Savari ishlari bilan bog‘liq yuridik maktab tarixi ekanligini ko‘rsatgan. J.P.Savari 1675 yilda “Mukammal tijoratchi” ishini chop qilgan. Ushbu asarda balanslar xilma-xilligi tamoyilini shakllantirgan va mulklar hisobini soxta tugatish paytida sotish mumkin bo‘lgan baho bo‘yicha va moliyaviy natijani aniqlash uchun esa tarixiy baho (haqiqiy tannarxi) bo‘yicha yuritish talabini ilgari surgan. J.P.Savari “eng kam baho tamoyili”ni asoslagan. Bu yerda shuni ta’kidlash o‘rinli-ki, Luka Pacholi davrida (hisob oila 42 Соколов Я.В. Основы теории бухгалтерского учета. - М.: Финансы и ста¬ тистика, 2000. 468 doirasida, ya’ni yakka xo‘jalikda yuritilganida) buxgalteriya hisobi axborot tizimiga korxonaning ishlab chiqarish vositalari bilan bir qatorda korxona mulkdorlarining shaxsiy mol-mulklari (kreditorlarning talablari shaxsiy foydalanishda bo‘lgan mulklarga ham qaratilgan) ham kiritilgan. J.Savari mulkdor tomonidan kiritilgan korxona mol-mulklari haqida ma’lumotlarni jamlaydigan inventar balans bilan mulkdorning shaxsiy mulklari haqida ma’lumotlarni o‘z ichiga oladigan konkurs (tanlov) balansi o‘rtasida farqni aniqlashtirgan. J.Savari inventar balansga ustuvorlik bergan holda korxonalar mustaqilligi (korxonalarning ajratilganligi) printsipini oldindan aytib bergan deyishimiz mumkin. 1549 yilda V.Shveyner buxgalteriya hisobida dastlabki hujjatlarning o‘rnini aniq belgilab bergan. U tomonidan “hujjatsiz yozuv yo‘q” degan qoida shakllantirilgan. Frantsuz maktabi vakillari italiya maktabi g‘oyalarini rivojlantirgan holda xotira kitobini yuritish zarurligini shubha ostiga olishgan 43 [11. S.101]. M.van Damm (1606 yil) barcha buxgalteriya yozuvlari uchun yagona asos sifatida uni dastlabki hujjatlar bilan almashtirish fikrini qat’iy talab qilgan. Bu zamonaviy buxgalteriya hisobining shakllanishining uzoq tarixiy taraqqiyoti yo‘lidagi muhim bosqichdir. J.P.Savarining xizmati shunda-ki, aynan u 1673 yilda dastlabki hujjatlarning isbotlovchi (sud muhokamalarida ularni tan olinish) kuchiga egaligini kiritgan. Shuningdek, zamonaviy buxgalteriya hisobining inventarizatsiya, hisobot kabi uslubiy elementlarini shakllantirishda ham J.Savarining xizmati katta bo‘lgan. J.Savari inventarizatsiyaning maqomini ko‘tardi (mulkdor mol- mulklari saqlanishini ta’minlash va ular to‘g‘risida axborotlarni shakllantirish), buxgalteriya hisobotlarini qonuniylashtirgan va ularni tuzish majburiyligini kiritgan. L.Pacholi davrida schyotlar buxgalterlik kuzatishning elementar (oddiy) ob’ektlariga (ombordagi zaxiralar assortimenti, turli valyuta mablag‘lari va shu kabilar) ochilar edi. 1531 yilda Iogann Gotlib schyotlardagi ob’ektlarni yiriklashtirish zarurligini ko‘rsatdi. J.Savari buxgalteriya hisobi schyotlarining ikki pog‘onasini asoslagan: birinchi pog‘ona schyotlari – gorizontal bog‘lanishlarda (schyotlar korrespondentsiyasida) ishtirok eluvchi sintetik schyotlar; ikkinchi pog‘ona schyotlari – sintetik schyotlar ko‘rsatkichlarini aniqlashtirish (taxlil qilish) uchun foydalaniladigan va o‘zlari 43 Соколов Я.В. Бухгалтерский учет: от истоков до наших дней. - М.: Аудит, ЮНИТИ, 1996. 469 aniqlashtiradigan sintetik schyotlar bilan vertikal bog‘lanishda ishtirok etuvchi analitik schyotlar. J.Savari buxgalteriya hisobi registrlarini ishlab chiqishda ham ishtirok etgan. L.Pacholining ikki yoqlama yozuv postulat 44 idagi g‘oyalar o‘rin olgan oborot vedomosti ham J.Savarining ijodigi bog‘liq. J.Savari ishlarida asosiy maqsadi moliyaviy natijani aniqlash bo‘lgan dinamik buxgalteriya hisobi elementlari ham mavjud. Yüklə 8,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|