R. M. Məmmədov B. M. Həmzəyev parodont xəSTƏLİKLƏRİ “Şərq-Qərb” Bakı–2011

LABORATOR METODLAR
Xəstələrin klinik-rentgenoloji metodların vasitəsilə müa yi nəsi, 
parodontdakı patoloji prosesləri xarakterizə etməyə imkan yaradır. 
Bununla yanaşı, həkim sonrakı müalicə işlərin səmə rəliliyi üçün 
bir sıra yardımçı müayinə metodlarından, laborator müayinələrdən 
istifadə  edilir.  Laborator  müayinələrin  vasitəsilə  xəs tələri  tam 
şəkildə müayinə etmək, etiotrop faktoru aşkar etmək, dəqiq diaq-
noz qoymaq və adekvat müalicə tədbirləri aparmaq olar. 
Parodontun iltihabi xəstəlikləri zamanı tətbiq olunan laborator 
müayinələri aşağıdakı formada sistemləşdirmək olar:
•  Mikrobioloji
•  İmmunoloji 
•  Biokimyəvi
•  Sitoloji
Parodontdakı iltihabi dəyişikliklərin inkişafı diş ərpi və bak-
terial floranın bilavasitə təsiri nəticəsində yaranır. Ağız boşluğu 
mikroflorasını öyrənmək üçün müasir dövrdə bir çox klassik me-
toddan istifadə edilir. Belə ki, mikrofloranın keyfiyyət baxımın-
dan  öyrənilməsi  üçün  mikroskop  vasitəsilə  mikrokoloniyanın 
identifikasiyası aparılır.
Mikrofloranın kəmiyyət baxımından öyrənilməsi üçün selek-
tiv  və  qeyri-selektiv  qidalı  mühitlərə  əkilmiş  koloniyaların  he-
sablanması lazımdır.
Müalicə  metodları  seçilən  zaman  mikrofloranın  dərman  pre-
paratlarına  qarşı  həssaslığı  da  öyrənilir.  Müasir  dövrdə  parodont 
xəstəliklərinin müayinəsində müvəffəqiyyətlə tətbiq olunan kontrast 
faza mikroskopiyası beş növ morfoloji formalı mik roorqanizmləri 
(kokklar, hərəkətsiz çöplər, hərəkətli çöplər, dəyişkən formalılar və 
filamentlər) faiz hesabı ilə müəyyən etməyə imkan verir. 
Bütün  bunlarla  yanaşı,  son  dövrlərdə  laboratoriya  prakti-
kasına  mikrofloranın  öyrənilməsi  üçün  mikroskopiya,  əkmə, 
biokimyəvi identifikasiya, axar sitometriya, kapillyar elektrofrez, 
immunoloji  müayinə,  hibridləşdirmə,  zəncirvarı  polimerizasiya 
reaksiyası və s. də daxil edilmişdir.

49
III FƏSİL
PARODONT XƏSTƏLİKLƏRİNİN KLİNİKA VƏ 
DİAQNOSTİKASI
Ümumi məlumatlar. Dişi əhatə edən toxumaların xəstəlikləri 
hələ qədim dövrlərdən aşkar edilib. İntibah dövründən başlaya-
raq, sivilizasiyanın inkişafı ilə əlaqədar olaraq kariyes kimi paro-
dont xəstəlikləri də sürətlə çoxalmağa başlamışdır.
Müasir  dövrdə  aparılmış  epidemioloji  müayinələr  parodont 
xəstəliklərinin  uşaqlar  və  böyüklər  arasında  geniş  yayılması-
nı  təsdiq  etməklə  yanaşı,  həmçinin  bu  xəstəliklərin  daha  erkən 
yaşlarda  da  müşahidə  edildiyini  söyləməyə  imkan  verir.  Paro-
dont  xəstəliklərinin  yaranmasına  səbəb  olan  çoxlu  faktorları,  o 
cümlədən ağız boşluğunun gigiyenasının qənaətbəxş vəziyyətdə 
olmaması,  yumşaq  və  bərk  diş  çöküntülərinin  varlığı,  diş-
çənə  anomaliyaları,  okklüziya  travmaları,  ağız  dəhlizi  toxu-
malarının  struktur  pozğunluqları,  ağız  tənəffüsü,  qəbul  edilən 
dərman maddələrinin əlavə təsirləri, keçirilmiş və müşayiətedici 
xəstəliklər və s. göstərmək mümkündür.
A.İ.Qrudyanov və Q.M.Barer (1994) öz tədqiqat işlərində bu 
qənaətə  gəlmişlər  ki,  müayinə  olunanlar  arasında  yalnız  12% 
halda sağlam parodonta rast gəlmək mümkündür. İltihabın ilkin 
əlamətləri 53%, erkən destruktiv dəyişikliklər 23%, orta və ağır 
dərəcəli patologiyalar isə 12% hallarda müşahidə edilir. İlkin il-
tihabi və destruktiv dəyişikliklər əksərən (23-38%) 25-34 yaşlı 
şəxslər arasında müəyyən edilmişdir. 35-44, 45-54, 55 və daha 
yuxarı yaş qrupuna aid şəxslərdə parodont xəstəliklərinin erkən 
simptomlarının kəskin azalması (15-26%), eyni zamanda orta və 
ağır formalı patologiyaların çoxalması (75%-ə qədər) müşahidə 
edilmişdir.
Aparılmış  çoxsaylı  epidemioloji  tədqiqat  işlərinin  sayəsində 
məlum olmuşdur ki, cavan yaşlı şəxslərdə parodont xəstəlikləri 

50
içərisində ən çox gingivitə, 30 yaşdan yuxarı şəxslərdə isə paro-
dontun daha ağır patologiyalarına rast gəlmək olar.
ÜST-in  elmi  qrupunun  verdiyi  məlumata  görə,  53  ölkə  ara-
sında aparılmış müayinələr həm 15-19 yaş qrupunda (55-99%), 
həm  də  35-44  yaş  qrupunda  (65-98%)  parodont  xəstəliklərinin 
səviyyəsinin yüksək olduğunu göstərir.
ÜST-in parodont xəstəliklərinin epidemiologiyasına aid olan 
təlimatlarında bu xəstəliklərin yaranmasında aşağıdakı faktorlar 
həlledici hesab edilir: sosial faktorlar – o cümlədən yaş, cins, irq, 
sosial-iqtisadi vəziyyət; yerli amillər – diş ərpi, okklüzion trav-
malar, plomblamanın yatrogen qüsurları, protezləmə və ortodon-
tik əməliyyatların düzgün aparılmaması; zərərli vərdişlər – ağız 
boşluğunun  gigiyena  qaydalarına  düzgün  əməl  edilməməsi,  si-
qaret çəkmə, sistem xəstəlikləri, cinsi yetkinlik zamanı yaranan 
dəyişikliklər, hamiləlik, menopauza, dərman preparatlarının təsiri 
(qidantoin, steroidlər), immunodepressantlar, ağır metalların duz-
ları, mayalanma əleyhinə olan preparatların peroral yolla qəbulu 
(tsiklosporin) və s.
PARODONT XƏSTƏLİKLƏRİNİN TƏSNİFATI
Müasir  stomatologiyada  parodont  xəstəliklərinin  onlarca 
təsnifatını  sadalamaq  olar.  Həmin  xəstəliklərin  təsnifatının  bu 
qədər zəngin olması bir tərəfdən parodont toxuması patologiyala-
rının çox olması ilə, digər tərəfdən isə zədələnmənin xarakterinə 
fərqli yanaşma tərzinin müxtəlifliyi ilə əlaqədardır.
Təsnifatın  əsasında  klinik  simptomlar,  patomorfologiya,  etio-
logiya, patogenez və prosesin yayılma xarakteri dayanır və vahid 
sistemləşdirmə  prinsiplərinin  olmaması  səbəbindən  bu  cür  çox-
saylı  təsnifat  növləri  meydana  çıxır.  Bundan  başqa,  bu  səbəblər 
içərisində  parodont  toxumasında  baş  verən  ilkin  dəyişikliklərin 
lokalizasiyasının  müəyyən  edilməməsi,  habelə  müxtəlif  orqan 
və  sistem  xəstəliklərinin  parodonta  təsirinin  aşkar  edilməməsini 

51
də  göstərmək  olar.  Stomatoloqlar  parodont  xəstəliklərini  sis tem-
ləşdirmək  üçün  istifadə  etdikləri  əsas  kateqoriyaları  müəy yən-
ləşdirməlidirlər.  Belə  kateqoriyalar  patoloji  prosesin  xarakterini 
göstərməklə, parodont xəstəliklərinin klinik formalarını və ağırlıq 
dərəcəsini (gedişini) təyin etməkdən ibarətdir.
Ədəbiyyat  mənbələrinin  araşdırılması  zamanı  məlum  olur  ki, 
parodont xəstəliklərinin klinik formaları əsasən gingivit, parodon-
tit, parodontoz və parodontomalar formasında təzahür edir.
Rus alimlərinə məxsus ədəbiyyat mənbələrində əvvəllər “pa-
rodontoz” termininə üstünlük verilirdi və bu onunla izah edilir-
di  ki,  parodont  zədələnmələrinin  müxtəlif  klinik  əlamətlərinin 
əsasında vahid patoloji proses olan distrofiya dayanır ki, bunun 
sayəsində də alveol sümüyünün rezorbsiyası, parodontal ciblərin 
yaranması, alveolyar piarreya və s. kimi simptomlar əmələ gəlir. 
Bu  deyilənlər  A.E.Yevdakimov,  İ.Q.Lukomski,  Q.S.Pekker, 
İ.O.Novik,  İ.M.Starobinsk,  A.İ.Beqelman  və  digər  müəlliflərin 
təsnifatında  öz  əksini  tapmışdır.  Sonrakı  dövrlərdə  isə  paro-
dontda  iltihabi,  distrofik  və  şiş  törəmələri  ilə  müşayiət  olunan 
müxtəlif  xarakterli  proseslər  əsasında  formalaşan  təsnifatlar 
yaranmağa  başladı.  Bu  təsnifatlardan  aşağıdakıları  sadalamaq 
olar:  ARPA,  ÜST,  E.E.Platonov,  D.Svrakova,  N.F.Danilevski, 
N.Q.Vişnyak, İ.F.Vinoqradova, V.İ.Lukyanenko, B.D.Kabakova, 
N.M.Abramova.
PARODONT XƏSTƏLİKLƏRİNİN  
A.A.P. TƏSNİFATI (1999)
I. Tip – Diş əti xəstəlikləri
A. Diş yastıqcığı mənşəli diş əti xəstəlikləri
1. Gingivit – diş yastıqcığı mənşəli
a) lokal, yanaşı gedən xəstəliklərlə birgə
b) qeyri-lokal, yanaşı gedən xəstəliklərlə birgə
2. Gingivit – sistem xəstəlikləri mənşəli

52
a) endokrin sistemlə əlaqəli
1. Yeniyetmələrin gingiviti
2. Menstrual dövrün gingiviti
3. Hamiləlik gingiviti
a) gingivit
b) piogen qranuloma
4. Diabetik gingivit
a) qan xəstəlikləri ilə əlaqəli
1. Leykemiya zamanı rast gəlinən gingivit
2. Digər qan xəstəlikləri zamanı rast gəlinən gingivit
3. Dərman qəbulu ilə bağlı diş əti xəstəlikləri
a) dərman qəbulu zamanı diş ətində olan dəyişikliklər
b) diş ətinin böyüməsi
c) gingivit
ç) hormonal preparatların qəbulu zamanı yaranan
d) digər preparatların qəbulu zamanı yaranan
4. Qidalanma rejiminin pozulması ilə bağlı diş əti xəstəlikləri
a) VİT C c defisitli gingivit
b) digər qida pozğunluğu ilə bağlı gingivit
B. Diş yastıqcığı ilə bağlı olmayan diş əti xəstəlikləri
1. Xüsusi bakterial zədələnmələr
a) neisseria qonorrhea ilə yoluxma
b) treponema pallidum ilə yoluxma
c) streptokokk infeksiyası
d) digərləri
2. Virus xəstəlikləri
a) herpes virusu
1. Birincili herpetik gingivostomatit
2. Residivləşən herpes 
3. Kəmərləyici herpes
b) digərləri

53
3. Göbələk xəstəlikləri
a) candida infeksiyası
1. Diş ətinin generalizə olmuş kandidozu
b) diş ətinin xətti eriteması
c) histoplazmoz
d) digərləri
4. İrsi xarakterli zədələnmələr
a) irsi diş əti fibromatozu
b) digərləri
5. Sistem xarakterli zədələnmələr
a) dermatoloji xəstəliklər
1. Yastı dəmrov
2. Pemfiqoid
3. Vulqar pemfiqus
4. Çoxformalı ekssudativ eritema
5. Qırmızı qurdeşənəyi
6. Dərman preparatları ilə zədələnmələr
7. Digərləri
b) allergik reaksiyalar
1. Stomatoloji materiallardan
a) civə
b) nikel
c) akril plastması
d) digərləri
2. Digər materiallardan
a) diş məcunu komponentləri
b) ağız boşluğu eleksirləri
c) saqqız komponentləri
d) digərləri
6. Travmatik zədələnmələr
a) kimyəvi travma

54
b) fiziki travma
c) temperatur (yanıq) travması
7. Yad cismə qarşı reaksiya
8. Digərləri
II. Tip. Xroniki parodontit
A. Lokal
B. Generalizə olunmuş
III. Tip. Aqressiv parodontit
A. Lokal
B. Generalizə olunmuş
IV. Tip. Sistem xəstəliklərindən asılı
A. Qan xəstəliklərindən asılı parodontit
1. Qazanılmış neytropeniya
2. Leykemiya
3. Digərləri
B. Genetik faktorlardan asılı parodontit
1. Ailəvi və tsiklik neytropeniya
2. Daun sindromu
3. Leykositlərin adgeziyasının pozulması sindromu
4. Papiyon-Lefevr sindromu
5. Gediak-Xikasi sindromu
6. Histiositozlar
7. Qlikogenoz
8. İrsi uşaq aqranulositozu
9. Koen sindromu
10. Hipofosfataziya
11. Digərləri
c. Naməlum etiologiyalı
V. Tip. Parodontun nekrotik xəstəlikləri
A. Xoralı-nekrotik gingivit

55
B. Xoralı-nekrotik parodontit
VI. Tip. Abseslər
A. Diş əti absesi
B. Parodontal abses
C. Diş tacı ətrafı abses
VII. Tip. Endodontik patologiya ilə müştərək parodontit
A. Parodont toxumaları və pulpanın müştərək patologiyaları
VIII. Tip. Anadangəlmə və qazanılmış anomaliya və qüsurlar
A. Diş ərpinin əmələ gəlməsinə səbəb olan lokal faktorlar
1. Dişlərin quruluş xüsusiyyətləri
2. Diş qövsünün quruluş xüsusiyyətləri 
3. Diş kökünün sınıqları
4. Diş kökünün rezorbsiyası və sementin dəyişilməsi
B. Mukogingival deformasiya və vəziyyətlər
1. Diş əti resessiyası
a) vestibulyar və ya oral tərəfdən
b) dişlərarası arakəsmədən
2. Keratinləşmiş diş ətinin çatışmazlığı
3. Ağız dəhlizinin dayaz olması
4. Yüyənin və əzələlərin birləşmə xüsusiyyətləri
5. Diş ətinin çoxluğu
a) yalançı cib
b) nahamar diş əti kənarı
c) diş ətinin həddən artıq görünməsi
d) diş ətinin böyüməsi
6. Rəngin dəyişilməsi
C. Dişsiz çənənin mukogingival problemləri
1. Alveol çıxıntısının üfüqi və ya şaquli qüsuru
2. Diş ətinin çatışmazlığı

56
3. Diş ətinin böyüməsi
4. Yüyən və əzələlərin birləşmə xüsusiyyətləri
5. Ağız dəhlizinin dayaz olması
6. Rəngin dəyişilməsi
D. Okklüzion travma
1. Birincili okklüzion travma
2. İkincili okklüzion travma
1983-cü  ildə  keçmiş  Ümumittifaq  Stomatoloji  Cəmiyyətin 
plenumunda parodont xəstəliklərinin təsnifatı təsdiq edilmişdir. 
Bu təsnifata görə parodont xəstəlikləri aşağıdakı kimidir:
I. Gingivitlər – bağ aparatı zədələnmədən, bir sıra zərərli yerli 
və ümumi faktorların təsiri nəticəsində diş ətində yaranan iltihabi 
prosesdir.
Forması – kataral, hipertrofik, xoralı
Ağırlıq dərəcəsi – yüngül, orta, ağır
Gedişi – kəskin, xroniki, kəskinləşmiş, remissiya
Yayılması – lokal, generalizə olunmuş
II. Parodontit – alveol sümüyü və periodontun destruksiyası, 
eyni zamanda diş ətinin iltihabı ilə müşayiət olunan patologiyadır.
Ağırlıq dərəcəsi – yüngül, orta, ağır
Gedişi  –  kəskin,  xroniki,  kəskinləşmiş  (o  cümlədən  abses-
ləşmiş), remissiya
Yayılması – lokal, generalizə olunmuş
III. Parodontoz – parodont toxumalarında baş verən distrofik 
patologiyadır.
Ağırlıq dərəcəsi – yüngül, orta, ağır
Gedişi – xroniki, remissiya
Yayılması – generalizə olunmuş
IV.  Parodont toxumalarının proqressiv lizisi ilə müşayiət olu-
nan idiopatik xəstəliklər: Papiyon-İefevr sindromu, X-histiositozu, 
qammaqlobulinemiya, şəkərli diabetin kompensə olunmamış fa-
zası və başqaları.

57
V. Parodontomalar
Bu  təsnifatın  əsas  üstünlüyü,  müxtəlif  növ  parodont  xəstə lik-
lərinin  klinik-morfoloji  və  patoloji  xüsusiyyətlərinə  differensial 
yanaşma prinsipindən ibarətdir.
GİNGİVİTLƏR
Gingivit ən çox yayılan parodont xəstəliyi olub, demək olar ki, 
bütün yaş dövrlərində, o cümlədən uşaqlar və yeniyetmələrdə də 
rast gəlinir.
Gingivitin  əmələ  gəlməsinə  səbəb  olan  faktorlar  yerli  və 
ümumi  olmaqla  iki  qrupa  bölünür.  Ümumi  səbəblər  içərisində 
orqanizmin reaktivliyinin aşağı düşməsi, endokrin, ürək-damar, 
qanyaradıcı orqanları, mədə-bağırsaq sistemi xəstəlikləri, habelə 
hipovitaminozlar,  allergik  reaksiyalar,  infeksion  xəstəlikləri, 
hamiləlik toksikozları və s. göstərmək olar.
Orqanizmdə baş verən ümumi xarakterli dəyişikliklər, zərərli 
yerli faktorlarla birgə prosesi bir qədər də ağırlaşdırır. Zərərli yerli 
faktorlar bunlardır: ağız boşluğunun gigiyenik vəziyyətinin pis ol-
ması, diş ərpi və diş yastıqcığının əmələ gəlməsi, diş-çənə anoma-
liyası və deformasiyaları, mexaniki, kimyəvi, fiziki zədələnmələr 
və s. yerli travmatik faktorlar da bilavasitə gingivitlərin yaranma-
sına səbəb ola bilər.
Diş  ətinin  iltihabı  hiperemiya,  ödem,  qanaxma,  şişkinlik, 
hiper trofiya, prosesin kəskin və xroniki xarakterli gedişə malik, 
həmçinin lokal və yayılmış formada olması ilə səciyyələnir.
Bundan  əlavə,  plomblama  zamanı  buraxılan  səhvlər  (pre pa-
rasiyanın düzgün aparılmaması, matrisadan istifadə olunmama-
sı), diş daşlarının olması, dişlərin retensiyası və distopiyası və s. 
gin givitlərin yaranmasına gətirib çıxarır.
Gingivitin  gedişi  orqanizmdəki  ümumi  dəyişikliklər  kom-
plek sindən  və  selikli  qişadakı  iltihabın  yayılma  dərəcəsindən 
asılıdır. Yüngül dərəcəli gingivit üçün dişlərarası məməciklərin 

58
zədələnməsi, orta gedişlidə prosesin marginal hissəyə də ya yıl-
ması, ağır formada isə alveolyar sahədə də iltihabın aşkar edilməsi 
xarakterikdir.
Gingivit  zamanı  dişin  bağ  aparatının  zədələnməsi  müşahidə 
olunmur, ancaq dişlərin hipertrofiyası hesabına (hipertrofik gin-
givitlərdə rast gəlinir) yalançı parodontal ciblər əmələ gələ bilər.
KATARAL GİNGİVİT
Bu xəstəlik zamanı pasiyentlər diş ətində xoşagəlməz, qaşın-
ma hissiyyatından, ağızda pis iyin olmasından, qida qəbulu zama-
nı və dişləri təmizləyərkən, diş ətindən qan gəlməsindən şikayət 
edirlər.  Xəstəliyin  kəskin  gedişi  dövründə  qida  qəbulu  zamanı 
mexaniki və kimyəvi qıcıqlandırıcıların təsirindən ağrı daha da 
şiddətlənir.
Şəkil 24. Diş çıxarma və dişlərin dəyişilmə  
dövrlərində parodontun iltihabı
A – Süd dişlərinin dəyişilməsi; B – Daimi dişlərin çıxması
1.  Süd  dişi.  2.  Daimi  dişin  mayası.  3.  Sorulan  orqan.  4.  Kökün 
böyümə zonası.

59
Xəstənin ümumi vəziyyəti o qədər də dəyişmir, buna baxma-
yaraq  xəstəliyin  kəskinləşmiş  dövrlərində  subfebril  temperatur 
və  ümumi  halsızlıq  müşahidə  edilir.  Kəskin  kataral  gingivitin 
təzahürü  dişlərin  çıxma  və  dəyişmə  dövrləri  üçün  xarakterik-
dir.  Bundan  başqa,  kəskin  infeksion  və  digər  ümumi  somatik 
xəstəliklər  fonunda  da  kəskin  kataral  gingivit  əmələ  gələ  bilər 
(şəkil 25-28).
Şəkil 25. Kəskin lokal kataral 
gingivit; yüngül dərəcəli
Şəkil 26. Diş çıxarma zamanı 
yaranmış kəskin kataral 
gingivit; yüngül dərəcəli
Xroniki  kataral  gingivit  uzunmüddətli  gedişə  malik  olması 
ilə xarakterizə olunur və xəstəliyin əlamətləri o qədər də aydın 
təzahür olunmur. İltihab əlamətləri bəzi hallarda yalnız dişlərarası 
məməciklərdə və diş əti kənarında müşahidə edilir. Xroniki kata-
ral gingivit lokal, generalizə olunmuş və ya yayılmış formalarda 
rast gəlinir.

60
Şəkil 27. Kəskin generalizə 
olunmuş gingivit. x200. kataral 
gingivit; orta dərəcəli
Şəkil 28. Kəskin kataral
1. Ödem; 2. Perivaskulyar 
infiltratlar; 3. Toxumadakı 
distrofik dəyişikliklər
Obyektiv müayinə zamanı ödem, hiperemiya, diş əti sianozu, 
onun qalınlaşması, tək-tək eroziyalar, məhdud deskvamasiya ocaq-
ları və s. aşkar edilir. Diş ətinin mexaniki qıcıqlanması qanaxma ilə 
müşayiət olunur. Diş ətindəki ödem, bəzən parodontal cib olması 
təəssüratını yaradır, buna baxmayaraq, dişin dairəvi bağ aparatı öz 
tamlığını saxlayır və parodontal cib olmur (şəkil 29-30).
Şəkil 29. Xroniki lokal kataral 
generalizə olunmuş gingivit; 
orta dərəcəli
Şəkil 30. Xroniki kataral 
gingivit; orta dərəcəli

61
Ağrı  olması  səbəbindən  xəstələr  dişlərini  rahat  təmizləyə 
bilmirlər  və  buna  görə  də  dişlərin  üzərində  kifayət  qədər  yum-
şaq diş ərpi toplaşmış olur. Bir çox hallarda diş ərpində müxtəlif 
rənglər aşkar edilir ki, bu da qəbul edilmiş qidanın rəngindən, siqa-
ret tüstüsündən və s. asılı olur. Diş əti mayesinin miqdarı çoxalır, 
Şiller-Pisarev, Yasinovski, Kulajenko sınaqları müsbət reaksiya ve-
rir. Diş ətində oksigenin gərginliyi azalır (polyaroqrafiya metodu), 
iltihabi prosesin kəskinləşdiyi dövrdə isə artmış olur.
Kataral  gingivit  zamanı  bir  qayda  olaraq,  xəstənin  ümumi 
vəziyyəti  pisləşmir,  periferik  qanda  dəyişiklik  aşkar  edilmir. 
Rentgenoqramda  alveol  sümüyündə  dəyişiklik  nəzərə  çarpmır. 
Xəstəliyin uzunmüddətli gedişi hallarında osteoparoza və perio-
dontal yarığın genişlənməsinə rast gəlmək olar. Epitelinin buy-
nuzlaşması prosesinin pozulması sayəsində parakeratoz kimi pa-
tomorfoloji dəyişikliklər əmələ gəlir. Tez-tez akantoz və vakuol 
distrofiya  meydana  çıxır.  Ödem  və  hiperemiya  selikli  qişanın 
subepitelial qatında müəyyən edilir. Limfoid hüceyrələrdən, his-
tiosit  və  seqmentnüvəli  leykositlərdən  təşkil  edilmiş  ocaqlı  in-
filtrat, əsasən diş əti yarığında yerləşmiş olur. Kollagen liflərdə 
distrofik dəyişikliklər müşahidə edilir: onlar qalınlaşır və kobud 
kələf şəklində bir-birilə birləşir (şəkil 84). Bu proseslər epiteli-
nin  tikanabənzər  qatında  qlikogenin  miqdarının  çoxalması  ilə 
müşayiət  olunur,  birləşdirici  toxumada  qlükozaminqlikanların 
çoxalması baş verir.
Kataral gingivitə görə xəstələr nadir hallarda həkimə müraciət 
edirlər.  Bu  xəstəlik  ya  planlı  sanasiyalar  zamanı  keçirilən 
müayinələrdə, ya da digər xəstəliklərə görə həkimə müraciət olu-
nan vaxt aşkar edilir.
Kataral  gingivitin  uzunmüddətli  gedişə  malik  olduğu  və 
səmərəli müalicə tədbirlərinin aparılmadığı hallarda, parodontun 
yerli müdafiə resursları zəifləyir və daha aqressiv patologiyalar, o 
cümlədən hipertrofik və xoralı gingivitlər əmələ gəlir.
Bu cür xəstələrin müayinəsi zamanı yadda saxlamaq lazımdır 
ki, kataral gingivit, həmçinin bir çox sistem xəstəliklərinin simp-
tomu kimi də meydana çıxa bilər.

62
HİPERTROFİK GİNGİVİT
Bu, diş ətinin xroniki iltihabi prosesi olub, proliferativ dəyişik-
liklərlə  müşayiət  olunan  xəstəlikdir.  Xəstəliyin  klinik  gedişində 
ağırlaşma  və  remissiyalara  təsadüf  olunur.  Hipertrofik  gingivitin 
yayılmasına görə, lokal və generalizə olunmuş formaları ayırd edi-
lir. Lokal formanın ödemli və fibroz növlərinə rast gəlinir.
Diş  ətinin  yüngül  hipertrofiyası  zamanı,  böyümə  diş  tacının 
1
/
3 
-nə, orta dərəcədə 
1
/
2
-nə, ağır formasında isə 
2
/
3
-nə qədər çat-
mış  olur.  Dişlərin  yerdəyişmə  anomaliyaları,  onların  seyrək 
yerləşməsi, plombların sallaq kənarlarının olması səbəbindən, qa-
paqların və klammerlərin düzgün hazırlanmaması və s. hallarda 
lokal hipertrofik gingivitə təsadüf olunur (şəkil 31).
Generalizə olunmuş parodontit isə endokrin sistemi xəstəlikləri, 
hamiləlik  zamanı,  yeniyetməlik  dövründə,  C  hipovitaminozu, 
qan xəstəlikləri və s. hallarda aşkar edilir. Bu deyilənlərə xüsusi 
diqqət yetirmək lazımdır. Çünki hipertrofik gingivit həmin dövrdə 
əsas xəstəliklərin yeganə və ilkin simptomu ola bilər.
Şəkil 31. Lokal hipertrofik gingivit; orta dərəcəli

63
Hipertrofik  gingivitin  lokallaşdığı  əsas  sahə,  frontal  dişlərin 
vestibulyar səthinin diş əti kənarı hesab olunur. Dişlərin distrofi-
yası və dişləmin patologiyaları zamanı diş ətinin travması baş ve-
rir və bunun nəticəsində də diş əti məməcikləri böyüməyə məruz 
qalır.  Bu  zaman  diş  əti  ödemli,  kövşək,  sianozlaşmış,  həcmi 
böyümüş  formada  olur.  Bəzi  hallarda  hipertrofiyalaşmış  diş  əti 
məməcikləri tamamilə diş tacının üzərini örtür və çeynəmə zama-
nı travmaya məruz qalır. Şikayətlərin xarakteri xəstəliyin təzahür 
səviyyəsi ilə müəyyən edilir (yüngül, orta, ağır). Ödemli forma-
da xəstələr diş ətinin böyüməsindən, gicişmə hissiyyatından, ağrı 
və qanaxmadan, ağızdan pis qoxunun gəlməsindən, qida qəbulu 
zamanı  ağrının  daha  da  artmasından  şikayət  edirlər.  Diş  ətinin 
həddən artıq böyüməsi səbəbindən yalançı diş əti cibi əmələ gəlir 
və bu cibdən irinli ekssudat ifraz olunmasına baxmayaraq, dişin 
dairəvi bağı zədələnməmiş olur (şəkil 32). Dişlərin boyun ətrafı 
nahiyələrində diş ətinin hipertrofiyalaşmış hissələrində dişin sərt 
toxumalarına möhkəm yapışmış çoxlu miqdarda yumşaq və ya 
piqmentləşmiş  diş  ərpinə  rast  gəlmək  olar.  Diş  məməciklərinin 
hipertrofiyalaşmış hissələrinin zirvəsi bəzi hallarda nekrozlaşır.
Şəkil 32. Generalizə olunmuş hipertrofik gingivit; orta dərəcəli

64
Hipertrofik gingivitin fibroz forması xoşxassəli gedişi ilə se-
çilir. Bu xəstəliyin yüngül formasında xəstələrin heç bir şikayəti 
olmur, yalnız orta və ağır dərəcəli formalarında isə diş ətinin gö-
rünüşü və formasında qeyri-adi dəyişikliklər nəzərə çarpır.
Xəstəliyin yüngül formasında diş ətinin normal rəngdə olması 
aşkar edilir, diş əti kip surətdə dişə yapışmış olur, bununla yanaşı 
onun forması və ölçüləri qismən böyümüş olur. Bu zaman yalan-
çı diş əti cibinin dərinliyi artmır, oradan ekssudatın xaric olması 
nəzərə  çarpmır.  Orta  və  ağır  dərəcəli  patologiyalarda  (xüsusən 
generalizə olunmuş formada) diş ətinin kifayət qədər böyüməsi 
xarakterikdir. Diş ətinin hipertrofiyası həm vestibulyar, həm də 
oral səthdə müşahidə edilir (şəkil 33).
Şəkil 33. Generalizə olunmuş hipertrofik gingivit; 
 fibroz forma, orta dərəcəli
Xəstəliyin  uzunmüddətli  gedişə  malik  olduğu  hallarda  oste-
oparoz  inkişaf  edir,  rentgenoloji  müayinə  zamanı  alveolarası 
arakəsmənin  kortikal  səhifəsində  düyünlərə  rast  gəlmək  olar. 

65
Patomorfoloji  olaraq,  diş  ətində  xroniki  proliferativ  iltihabi 
proseslər  müəyyən  edilir.  Epitelinin  buynuzlaşması  prosesi  po-
zulur,  tikanabənzər  qatda  akantoz  və  vakuol  distrofiyası  kimi 
dəyişikliklər müşahidə edilir.
Subepitelial qatda limfoid – plazmositar və perivaskulyar in-
filtrat, habelə skleroz aşkar edilir. Daha dərin qatlarda birləşdirici 
toxuma strukturlarında zəif fibrozlaşma hallarına da rast gəlmək 
mümkündür (şəkil 34).
Şəkil 34. Qranulyasiyalaşan hipertrofik gingivit. x90. 
1. Epiteli hüceyrələrinin vakuol distrofiyası; 2. Akantoz; 
 3. Limfoid plazmositar infiltrasiya 
Hipertrofik  gingiviti  əmələ  gətirən  faktorların  vaxtında  ara-
dan  qaldırılması  və  səmərəli  müalicə  tədbirlərinin  tətbiq  olun-
ması sayəsində, klinik simptomlar tez bir zamanda yox olur və 
xəstəliyin proqnozu qənaətbəxş olur.

66