R. T. ƏLİyev, M.Ə. Abbasov

 
Cədvəl 5.14 
Molekulyar markerlər vasitəsilə eldə edilən dendroqram  
qruplarının sayını müəyyənləşdirmək üçün diskriminant  
funksiyasının analizi 
 
Qrupun 
sayı 
Eigenvalues 
 (Məxsusi 
qiymət) 
Kanonikl 
korrelyasiya 
Vilks 
lambada 
Ehtimal 
səviyyə 
2 
423.039 
0.999 
0.002 
1.02E-10 
3 
217.957 
0.998 
0.005 
1.43E-18 
4 
195.564 
0.997 
0.005 
7.88E-09 
5 
10.833 
0.957 
0.085 
0.043155 
 
Dördüncü yarımqrup 21, 19 və 22-ci hibridlərindən  ibarətdir. 
Bunların  hər  üçünün  ata  valideynləri  bir-birinə  oxşardır.  Be-
şincü yarımqrup 8, 15 və 7-ci hibridlərdən ibarətdir. Bunların 
da ata  valideynləri bir-birinə oxşardır. Lakin bu  yarımqrupun 
ata  valideyni  bu  klasterdə  olan  bir  çox  hibridlərin  ata  vali-
deynlərindən fərqlənir. Bu qrupda 22 hibriddən l9-nun ata va-
lideynləri bir-birinə bənzərdir. 
İkinci  klaster  7  hibriddən  ibarətir.  Bu  klasteri  iki  yarım-
qrupa bölmək olar. Birinci yarımqrupda 37, 38, 31 və 34 nöm-
rəli  hibridlər  yerləşmişdir.  37  (SC  700)  və  38  (SC  704)  -cü 
hibridlərin  bir  yarımqrupda  yerləşdirilməsi,  molekulyar  ba-

 
271 
xımdan  genotiplərin  müxtəlifliyinin  tədqiqində  ən  münasib 
üsul olmasını göstərir. Çünki, bu iki hibridin ana valideyninin 
bir-birilə yaxun qohumluğu vardır. İkinci yarımqrupun hibrid-
lərinin (23, 20, 28-ci hibridlərin) də ata valideynləri bir-birinə 
oxşardır.  
Üçüncü klaster 9 hibriddən (30, 33, 35, 25, 29, 32, 27, 26 və 
36 nömrəli  hibridlər)  təşkil  olunmuşdur. Bunları üç  yarımqrupda 
yerləşdirmək  olar.  Onların  hamısının  ata  valideynləri  oxşardır. 
Tədqiq  edilən  38  hibrid  arasında  yalnız  dörd  hibrid  (22,  19,  21, 
24)  nəsil  oxşarlığı  baxımından  gözlənilən  qruplarda  yerləşmə-
mişdir.  Ümumiyyətlə,  bu  molekulyar  analizin  yardımı  ilə,  hib-
ridlər arasında olan oxşarlıq və fərqliliklər dəqiq təyin edilmiş və 
onlar müstəqil qruplarda yerləşdirilmişdir. 
B.W. Legesse və həmkarları (2007), F.C. Reif və həmkarları 
(2003),  J.S.C.  Smith  və  həmkarları  (1997),  M.L.  Senior  və 
həmkarları  (1998)  qeyd  etmişlər  ki,  qruplaşdırma  molekulyar 
markerləri ilə nəsil informasiyaları arasında uyğunluq vardır [247, 
325,  347,  369].  Bizim  tədqiqatdan  da  oxşar  nəticələr  əldə  edil-
mişdir. Ona  görə də, molekulyar marker üsulu  genetik  müxtəlif-
liyinin qiymətləndirilməsində ən etibarlı vasitə sayılır və seleksiya 
proqramında ondan uğurla  istifadə etmək olar. Beyene, Y. və 
həmkarlari,  J.S.C.  Smith.  və  həmkarları,  M.B.  Pabendona  və 
həmkarları, S. Zamarud və həmkarları, Q.L. Yao və həmkarları da 
qarğıdalı genotiplərinin qruplaşdırılmasında mikrosatellet marker-
lərindən istifadə etmişlər [132, 306, 369, 416, 419]. Beləliklə, bu 
tədqiqatın  nəticələri  göstərir  ki,  mikrosatellet  markerlər  müxtəlif 
qarğıdalı  hibridlərinin  ayrılması  və  tanınması  üçün  ən  münasib 
markerlər  hesab  edilir.  Bu  markerlərdən  təkcə  qarğıdalı  hibrid-
lərinin  qruplaşdırılmasında  deyil,  həmçinin  biotik  və  abiotik 
streslərə  davamlılığın  təyin  edilməsində  və  müxtəlif  genlərin 
tanınmasında da istifadə oluna bilər. 
 

 272 
 
Şəkil 5.9. Qarğıdalı hibridlərinin molekulyar markerlər 
əsasında qruplaşması 
 
 
5.3.4. Molekulyar və morfoloji qiymətlər əsasında 
qurulmuş dendroqramların müqayisəli analizi 
 
Sual  oluna  bilər  ki,  morfoloji  və  ya  molekulyar  metod-
lardan hasil olan nəticələr irsi baxımdan ən yaxşı informasiya 
mənbəyi  sayıla  bilərmi?  Bu  məsələdə  fikir  ayrılığı  mövcud-
dur. Bəziləri bu fikirdədirlər ki, molekulyar markerlərin əksə-
riyyəti, çoxlu fərdlərin müxtəlifliyini, genomun qeyri-spesifik 
hissələri  baxımından  müəyyənləşdirir.  Deməli,  bu  baxımdan 
ola bilsin ki, molekulyar və morfoloji müxtəliflik arasında bir-

 
273 
başa əlaqə  yaratmağa  imkan olmasın. Digər bir qrup  isə belə 
düşünür  ki, təkcə morfoloji  informasiya əsasında müxtəlifliyi 
müəyyənləşdirmək aldadıcı ola bilər. O zaman dəqiq informa-
siyanın  olmaması  genotiplər  və  ya  populyasiyalar  arasında 
əlaqənin  öyrənilmə  imkanını  azaldar.  Nəzərə  almalıyıq  ki, 
morfoloji  və  molekulyar  metodların  hər  birinin  özünəməxsus 
üstünlükləri  və  nöqsanları  vardır.  Məsələn,  bir  çox  (hamısı 
deyil)  molekulyar  markerlər  genetik  əsaslıdır  və  Mendel  qa-
nunlarına tabedirlər. Molekulyar markerlərdən əldə edilən nə-
ticələr genomun ölçüsündən və istifadə olunan markerlərin sa-
yından asılıdırsa, morfoloji əlamətlər asanlıqla ölçülmək qabi-
liyyətinə malikdirlər və molekulyar markerlərdən fərqli olaraq 
genomun  kodlaşdırıcı  hissələrinin  dəyişikliyi  mühitin  təsiri 
kənarında  qalır.  Bununla  əlaqədar  DNT  markerlər  vasitəsilə 
müəyyənləşdirilən  müxtəliflik,  ümumiyyətlə  sönmüş  müxtə-
liflikdir və morfoloji markerlər genetik dəyişikliklərdən əlavə 
irsi qabiliyyəti olmayan mühit dəyişikliklərinə aiddir. Nəticə-
də,  hər  iki  markerlərdən  eyni  vaxtda  istifadə  etməklə  bioloji 
müxtəliflik haqqında daha səlis məlumatlar əldə etmək müm-
kündir.  Son  zamanlar  DNT  markerlərdən  istifadə  edilməklə, 
morfoloji  üsulların  genetik  müxtəliflik  səviyyəsinin  fərdlər, 
növlər, fəsilələrarası əlaqələrinin  müəyyənləşdirilməsində bö-
yük  uğurlar  əldə  edilmişdir.  Fenotip  və  molekulyar  marker-
lərlə  klaster  analizinin  nəticilərinin  uyğunlaşma  dərəcəsinin 
tədqiqi üçün Mantel əmsalından istifadə olunur. Mantel əmsa-
lını hesablamaq ücün  ya hər  iki  matris məsafə matrisi olmalı 
və ya hər iki matris oxşarlıq matrisi olmalıdır. Buna görə mo-
lekulyar nəticələrinin oxşarlıq matrisi Dij=1-GSij (Dij-iki  ge-
notipin  məsafə  miqdarı,  Gsij-iki  genotipin  oxşarlıq  dərəcəsi) 
formulu əsasında məsafə matrisinə çevrilir. Molekulyar və fe-
notip markerlərinin fasilə matrisilərinin Mantel korrelyasiyası 

 274 
əmsalı hər iki şəraitdə (tam suvarılan və quraqlıq) 0.019-a bə-
rabər olmuşdur (Cədvəl 5.15). Bu  isə  göstərir  ki, molekulyar 
markerlərin  matrisinin  oxşarlıq  dərəcəsi  fenotip  markerləri 
matrisindən çox aşağıdır. 
Tam suvarılan şəraitdə molekulyar markerlərinin dendro-
qramı  ilə fenotip markerlərinin dendroqramının oxşarlığı, qu-
raqlıq stresi şəraitindəki molekulyar markerlərinin dendroqra-
mındakı  oxşarlıqdan  daha  çox  olmuşdur.  Belə  ki,  tam  suva-
rılan  şəraitdə  molekulyar  və  fenotip  markerlərinin  dendro-
qramlarında 33, 32, 31, 30, 23, 20, 18, 17, 16, 15, 14, 13, 12, 
11, 10, 9, 8, 7, 6, 5, 4, 3, 2, 1, 35 və 34 nömrəli hibridlər oxşar 
klasterlərdə, yaxud yaxın yarımqruplarda yerləşmişlər. 
 
 
Cədvəl 5.15 
 
Morfoloji əlamətlərlə SSR markerləri arasındakı  
uyğunluq dərəcəsinin öyrənilməsi, Mantel əmsalının  
nəticələri 
 
 
 
Suvarılan
 
 
Quraqlıq
 
Morfoloji  
0.432 
- 
Molekulyar 
0.019 
0.019 
 
Molekulyar  və  fenotip  markerlərinin  dendroqramlarının 
oxşarlıqları ilə əlaqədar demək olar ki, suvarılan şəraitdə əlve-
rişli  vəziyyətin  olması,  əlamətlərdə  tam  dəyişikliklərin  baş 
verməsinə  imkan  yaradır. Elə bu səbəbdən də, onların oxşar-
lığı  daha  çoxdur.  Halbuki,  quraqlıq  stresi  şəraitində  bitkilər 
stres  təsiri  altına  düşdüyündən  əlamətlərin  tam  dəyişilməsinə 
imkan yaranmayacaqdır.  
 

 
275 
5.4. Qarğıdalı xətlərinin kombinasiya qabiliyyətlərinin  
        və genlərin təsirinin suvarılan və quraqlıq şəraitində 
qiymətləndirilməsi 
 
Qarğıdalının  seleksiya  proqramlarında  yüksək  dən  məh-
sulunun  əldə  edilməsi  üçün  heterozis  hibridlərdən  istifadə  ən 
vacib  məsələlərdən  biridir.  Seleksiyaçı  alimlər  ayrı-  ayrı  xət-
ləri  hibridləşdirməklə  yüksək  məhsuldarlığa  malik  hibridlər 
əldə edə bilirlər.    
Ümumi və xüsusi kombinasiya qabiliyyətləri, xətlərin po-
tensial  dəyərini  ifadə  edən  ən  əhəmiyyətli  göstəricilərdəndir. 
Xüsusi  kombinasiya  qabiliyyəti  genlərin  dominant  təsirini, 
ümumi kombinasiya qabiliyyəti isə genin additiv təsirini gös-
tərir [185, 391]. Effektiv seleksiya proqramının seçimi,  genin 
təsir növündən asılıdır. Əgər genin təsiri dominantdırsa hibrid 
istehsalı faydalı olacaqdır, əgər genin təsiri additivdirsə, o za-
man,  xarakterlərin  yaxşılaşdırılmasında  standart  seleksiya 
proqramları  daha  faydalı  olacaqdır  [155,157].  F.J.  Betran  və 
əməkdaşları  göstərmişlər  ki,  dən  məhsuldarlığı  baxımından 
genin  təsiri  quraqlıq  və  azot  qıtlığı  şəraitlərində  bir-birindən 
fərqlənir.  Bu  tədqiqatlarda  quraqlıq  şəraitində  genin  additiv 
təsiri  çox  mühümdür.  Ancaq  azot  qıtlığı  şəraitində  genin  do-
minant effekti daha mühümdür [131]. Ümumi və xüsusi kom-
binasiya qabiliyyətini və genin təsir növünü müxtəlif üsullarla 
müəyyən edmək olar. Bu üsullardan biri də  line × tester ana-
lizidir [157, 271]. 
Line×tester üsulunda, 18 ana xətti iki ata xəttilə hibridləş-
dirilmiş və hibridləşdirmə nəticəsində əldə edilmiş 36 F1 hib-
ridi  üzərində  line×tester  analizi  yerinə  yetirilmişdir.  Tədqiq 
olunan  çox  saylı  əlamətlər  içərisində  yüksək  dən  məhsulu, 
seleksiya  proqramında  ən  mühüm  məqsədlərdən  biri  sayıldı-

 276 
ğından, tədqiqatımızın hazırkı hissəsi bu sahədə aldığımız nə-
ticələrin təhlilinə həsr olunmuşdur. 
 
 
5.4.1. Müxtəlif əlamətlərin idarə olunmasında genin  
         təsir növünün qiymətləndirilməsi və genlərin  
fəaliyyətinə quraqlıq stresinin təsiri 
 
Tədqiq  olunan  əlamətlərin  variasiya  analizi  göstərmişdir 
ki, suvarılan və quraqlıq şəraitində dən məhsulu ( hər iki ildə), 
qıça sırasında dənin sayı, qıça dəninin sıra sayı, bitkinin boyu, 
gövdənin  qıçaya  qədər  boyu,  tozlanmaya  qədər  lazım  olan 
günlərin  sayı,  qıçanın  saçaqlarının  aşkar  olunmasına  lazım 
olan günlərin  sayı, məhsulun  yetişməsinə  lazım olan günlərin 
sayı, dənin dolma dövrünün müddəti, dənin dolma sürəti, xlo-
rofil “a”-nın miqdarı, xlorofil “b”-nin miqdarı, xlorofil (a+b)-
nin  miqdarı  kimi  əlamətlərin  idarə  olunmasında  hibrid  gücü 
təsirin  rolu  əhəmiyyətlidir.  1000  dənin  kütləsi  üçün  isə  bu 
təsir, yalnız suvarılan şəraitdə önəmli olmuşdır (Cədvəl 5.16). 
Bu  səbəbdən  line×tester  analizi  və  hibrid  gücü  təsiri  yalnız 
yuxarıda qeyd olunan əlamətlər üçün keçərlidir. 
Line×tester  analizi  əsasında  dən  məhsuluna  hibrid  gücü 
təsiri  hər  iki  ildə  və  şəraitdə  xətlərin  və  tester  təsirin  1% 
ehtimalla ehtibarlı olduğu aşkar edilmişdir. Xətlərin  və  tester 
təsirinin  önəmli  olması,  dən  məhsulunun  idarə  edilməsində 
genin  additiv  rolu  olduğunu  göstərir.  Həmçinin,  xətt×tester 
qarşılıqlı təsirinin əhəmiyyətli olduğu göstərir ki, xətlər tester-
lərin içərisində müxtəlif reaksiyalara malikdirlər. Xətlərlə tes-
terlərin tərkibinin müxtəlif reaksiyası, əlamətlərin transfer gü-
cü nəticəsində baş  verir. Bu da onu göstərir  ki, dən məhsulu-
nun  idarə  olunmasında  genin  dominant  və  ya  qeyri-additiv 

 
277 
effektinin  rolu  ola  bilər.  Bu  üzdən  dən  məhsuluna  nəzarətdə 
hər  iki  təsirin,  yəni  additiv  və  dominant  təsirin  rolu  möv-
cuddur (Cədvəl 5.16).  
Əlamətlərin  idarə  olunmasında  hansı  təsirin  (additiv  və 
ya dominant) daha mühüm rol oynadığını müəyyənləşdirmək 
üçün  XKQ  (xüsusi  kombinasiya  qabiliyyəti)  variasiyasının 
ÜKQ  (ümumi  kombinasiya  qabiliyyəti)  variasiyası  ilə  nisbə-
tindən istifadə edilmişdir.  
 σ
2
ÜKQ / σ
2
XKQ nisbətinin hər iki ildə bir dən az olması 
göstərir ki, dən məhsulu cəhətdən XKQ variasiyası ÜKQ vari-
asiyasından yüksəkdir, yəni populyasiyada genin dominant tə-
sirinin daha çox olduğu aydın olur (Cədvəl 5.16). R. Choukan 
(1999), A. Esmaili və əməkdaşları (2005) tərəfindən qarğıdalı 
bitkisində  iki  əkin  sıxlığı  şəraitində,  yəni  adi  və  yüksək  sıx-
lıqda  oxşar  nəticələr  əldə  edilmişdir  [155,184].  Digər  tədqi-
qatçılar tərəfindən də, tam suvarılan şəraitdə dən məhsulunun 
idarə  olunmasında  həm  additiv  və  həm  də  qeyri-additiv  təsi-
rinin rolu olduğu qeyd edilmişdir [223]. 
Xətlərin  kvadratlarının orta qiyməti, qıça sırasında dənin 
sayı,  qıça  dəninin  sıra  sayı,  bitkinin  boyu,  gövdənin  qıçaya 
qədər  boyu,  tozlanmaya  qədər  lazım  olan  günlərin  sayı, 
qıçanın saçaqlarının aşkar olmasına  lazım olan  günlərin  sayı, 
məhsulun  yetişməsinə  lazım  olan  günlərin  sayı,  dənin  dolma 
dövrünün  müddəti,  dənin  dolma  sürəti,  xlorofil  “a”-nın  miq-
darı,  xlorofil  “b”-nin  miqdarı,  xlorofil  (a+b)-nin  miqdarı  hər 
iki  şəraitdə  ehtibarlıdır. 1000 dənin  kütləsi  və  xətlərin  kvadratla-
rının orta qiyməti yalnız suvarılan şəraitdə önəmli olmuşdur. 
Testerlərin kvadratlarının orta qiyməti, qıça sırasında də-
nin  sayı,  qıça  dəninin  sıra  sayı,  bitkinin  boyu,  gövdənin  qı-
çaya qədər boyu,  tozlanmaya qədər  lazım olan  günlərin  sayı, 
qıçanın saçaqlarının aşkar olmasına  lazım olan  günlərin  sayı, 

 278 
məhsulun  yetişməsinə  lazım  olan  günlərin  sayı  və  xlorofil 
“b”-nin  miqdarı  hər  iki  şəraitdə,  1000  dənin  kütləsi,  dənin 
dolma  dövrünün  müddəti  və  dənin  dolmasının  sürəti  əlamət-
ləri yalnız suvarılan şəraitdə, xlorofil “a”-nın miqdarı, xlorofil 
(a+b)-nin  miqdarı  yalnız  quraqlıq  stresi  şəraitində,  testerlərin 
kvadratlarının  orta  qiyməti  önəmli  olmuşdur.  Yuxarıda  qeyd 
olan əlamətlər baxımından testerlər  və  xətlər  arasındakı fərq-
lərin önəmli olması  göstərir ki,  genin additiv rolu onların nə-
zarətində ola bilər. 
Line×testerlərin  kvadratlarının  orta  qiymətinin,  qıça  sı-
rasında  dənin  sayı,  qıça  dəninin  sıra  sayı,  gövdənin  qıçaya 
qədər boyu, tozlanmaya qədər  lazım olan  günlərin sayı, qıça-
nın saçaqlarının aşkar olmasına lazım olan günlərin sayı, xlo-
rofil “a”-nın miqdarı, xlorofil “b”-nin miqdarı, xlorofil (a+b)-
nin  miqdarı,  qıça  dəninin  sayı  kimi  əlamətlər  üçün  hər  iki 
şəraitdə (tam suvarılan və quraqlıq stresi), 1000 dənin kütləsi 
yalnız  suvarılan  şəraitdə,  bitkinin  boyu,  qıçanın  saçaqlarının 
aşkar olmasına  lazım olan  günlərin  sayı, dənin dolma dövrü-
nün müddəti  kimi  əlamətlər üçün  yalnız quraqlıq  stresi şərai-
tində önəmli olmuşdur. 
Line×testerin  kvadratlarının  orta  qiymətinin  önəmli  ol-
masının  səbəbi  xətlərin  testerlərlə  birləşməsində  müxtəlif  re-
aksiyaların  baş  verməsidir.  Line×testerlərin  kvadratlarının 
orta  qiymətinin  önəmli  olması,  yuxarıdakı  əlamətlərin  domi-
nant və qeyri-additiv təsirin nəzarətində olduğunu göstərir. Bu 
onu göstərir ki,  irriqasiya  şəraiti nəzərə alınmadan hər  iki  şə-
raitdə, dominant və additiv təsir, tədqiq olunan bir çox əlamət-
lərə nəzarətdə əhəmiyyət daşıyır. Tam suvarılan şəraitdə bitki-
nin boyuna, tozlanmaya qədər  lazım olan  günlərin sayına, qı-
çanın saçaqlarının aşkar olmasına  lazım olan  günlərin  sayına, 
məhsulun yetişməsinə lazım olan günlərin sayına ancaq addi-

 
279 
tiv  təsirin,  quraqlıq  stresi  şəraitində  isə  hər  iki  təsirin  önəmli 
rolu olmuşdur. 
ÜKQ/XKQ  variasiyasının  nisbətinin  qiyməti,  tam  suva-
rılan  şəraitdə dən dolma dövrünün  müddətindən başqa, qalan 
bütün əlamətlər üçün 1-dən az olmuşdur  ki, bu da, qeyd olu-
nan  əlamətlər  haqqıda  dominant  genetik  variasiyasının  əhə-
miyyətini  göstərir. Bu səbəbdən  tam  suvarılan şəraitdə  yalnız 
dənin dolma dövrü müddəti barədə additiv təsirin rolu domi-
nant təsirindən daha mühümdür. 
Bu tədqiqatın nəticələri bəzi ədəbiyyat məlumatlarları ilə 
uyğunluq, digərləri ilə uyğunsuzluq təşkil edir. Belə ki, C.Ko-
nak  və əməkdaşları, S.Lee Ho  və H. Shung Lu bitkinin boyu 
üçün, G. Nestares və əməkdaşları, M.Mendoza və əməkdaşları 
qıçanın  saçaqlarının  aşkar  olmasına  lazım  olan  günlərin  sayı 
üçün, A. Esmaili və əməkdaşları, tozlanmaya qədər lazım olan 
günlərin sayı üçün, R. Choukan, D.N. Singh və I.S. Singh qıça 
sırasında  dənin  sayı  üçün,  G.  Nestares  və  həmkarları,  C.Ko-
nak  və  həmkarları  və  A.M.Iqbal  və  həmkarları  1000  dənin 
kütləsi üçün, G. Nestares və həmkarları, C.Konak və həmkar-
ları, R. Choukan , J.S. Castellanos və əməkdaşları dən məhsu-
lunun  idarə  edilməsində  hər  iki  təsirin  (dominant  və  additiv) 
rolu olduğunu göstərmişlər [149, 155,184, 223, 225, 241, 245, 
263, 297, 364]. Bitkinin boyu əlaməti üçün qeyri additiv vari-
asiyasının rolunun çox olması barədə D.N. Singh və I.S.Singh 
(1998) tərəfindən məlumat verilməsinə baxmayaraq, C.Konak 
və əməkdaşları (1999), P.B. Jha və A.S. Khera (1992) additiv 
variasiyasının  rolunun  çox  olduğunu  göstərmişlər  [225,364]. 
C.Konak  və  əməkdaşları  (1999),  G.Nestares  və  əməkdaşları 
(1999) tərəfindən qıçanın saçaqlarının aşkar olunmasına lazım 
olan  günlərin  sayı  əlamətinin  kontrol  olunmasında  additiv 
təsirin  rolunun  çox  olmasını  qeyd  edilmələrinə  baxmayaraq, 

 280 
R.D.  Rissi  və  A.R.  Hallauer  (1991),  P.B.  Jha  və  A.S.  Khera 
(1992)  dominant  təsirin  rolunun  çox  olması  barədə  məlumat 
vermişlər  [225,  297,  336].  Bir  çox  tədqiqatlarda  [155,184] 
300 dənin kütləsi üçün qeyri-additiv təsirin rolunun çox oldu-
ğu  göstərildiyi  halda, M.B. Aulicino  və C.A. Naranjo (2001) 
300  dənin  kütləsi  üçün  additiv  təsirin  rolunun  çox  olmasını 
qeyd  etmişlər  [121].  Çıxarılan  nəticələrin  bir-birindən  fərqli 
olması tədqiqat üslulundan, öyrənilən materiallar arasında ge-
netik fərqlərin olmasından və ya praktiki olaraq genin qiymət-
ləndirilməsində müxtəlif parametrlərdən istifadə edilməsindən 
yarana  bilər.  Genetik  variasiyasının  additiv  və  qeyri-additiv 
təsirləri  seleksiya  proqramlarında  genetik  variasiyasının  hər 
iki, stabil və qeyri-stabil qabiliyyətli komponentdən bəhrələn-
mək zərurətinin göstəricisidir. 
Tam  suvarılan  şəraitdə  hər  iki  ildə,  dən  məhsulunun  ge-
netik  variasiyası  quraqlıq  stresi  şəraitindəki  dən  məhsulunun 
genetik  variasiyası  ilə  müqayisədə  yüksəkdir.  Tam  suvarılan 
şəraitdə dən məhsulunun ümumi və xüsusi irsilik əmsalları da 
yüksək olmuşdur (Cədvəl 5.16).  
 
Cədvəl 5.16 
 
Suvarılan və quraqlıq şəraitində qarğıdalıda  
dən məhsuluna aid line × tester variasiya analizinin  
nəticələri   
 
COV 
df 
Suvarılan şərait 
Quraqlıq şəraiti 
2009-cu 
il 
2010-cu  
il 
2009-cu 
il 
2010-cu  
il 
Təkrar 
2 
0.236 
0.028 
3.231 
1.329 
Hibridlər 
35 
3.156
**
 
3.118** 
0.768** 
0.686** 
Xətt 
17 
3.189
**
 
3.175** 
0.808** 
0.429** 
Tester 
1 
17.642
**
 
13.23** 
0.965** 
5.782** 

 
281 
Cədvəl 5.16-nın davamı 
 
Xətt×Tester 
17 
2.271
**
 
2.467** 
0.717** 
0.643** 
Xəta 
70 
0.363 
0.284 
0.227 
0.216 
CovHS
LINE
 
- 
0.153 
0.118 
0.015 
0.036 
CovHS
TESTER
 
- 
0.285 
0.199 
0.005 
0.095 
COVHS
AVERAGE
 
- 
0.011 
0.008 
0.001 
0.001 
COV
FS
 
- 
2.394 
1.964 
0.198 
0.687 
Additiv 
variasiyası (σ
2
A
) 
- 
0.022                                        
0.016 
0.001 
0.001 
ÜKQ variasiyası 
(σ
2
ÜKQ
) 
- 
0.011 
0.008 
0.001 
0.001 
XKQ variasiyası 
(σ
2
XKQ
) 
- 
0.636 
0.728 
0.163 
0.142 
Dominant 
variasiyası (σ
2
D) 
- 
0.636 
0.728 
0.163 
0.142 
Xətlərin payı 
- 
49.078 
49.456 
51.082 
30.38 
Testerlərin payı 
- 
15.971 
12.116 
3.589 
24.086 
Xətt × Tester-in 
payı 
- 
34.950 
38.428 
45.329 
45.534 
σ2ÜKQ / σ2XKQ 
- 
0.017 
0.011 
0.004 
0.007 
Genetik vari-
asiyası (σ2G) 
- 
0.93 
0.94 
0.18 
0.16 
Fenotip 
variasiyası (σ2P) 
- 
1.052 
1.039 
0.256 
0.229 
Ümumi irsilik 
əmsalı 
- 
0.885 
0.909 
0.704 
0.685 
Xüsusi irsilik 
əmsalı 
- 
0.021 
0.015 
0.005 
0.004 
 
COV-dəyişkənlik  mənbəyi;  df-sərbəstlik  dərəcəsi;  **-  1%  ehtimallıqla 
mənalı 
 
Bu  haqda  C.  Ngaboyisonga  və  əməkdaşları  göstərmişlər  ki, 
quraqlıq  stresi  təsiri  nəticəsində  genetik  müxtəlifliyinin  azal-
ması  genetik  variasiyanın  azalmasına  səbəb  olur  [215,  301]. 

 282 
M.M. Hefny müəyyən etmişdir ki, stres şəraiti ilə müqayisədə 
adi  şəraitdə  genetik  variasiyanın  komponenti  və  irsilik  əm-
salının  yüksək  olması  bu  tədqiqatın  nəticələri  ilə  uyğun  gəlir 
[215]. Ümumiyyətlə  xüsusi  irsilik  əmsalının qiymətinin aşağı 
olmasının  səbəbi  qeyri-additiv  variasiyasının  tədqiq  olunan 
əlamətlərin  idarə  edilməsində  daha  çox  rolunun  olması  ilə 
bağlı ola bilər.   
 
5.5. Suvarılan və quraqlıq stresi şəraitində xətlərin  
     ümumi və xüsusi kombinasiya qabiliyyətinin 
qiymətləndirilməsi 
 
Xətlər  və  testerlərin  ÜKQ-nin  qiymətləndirilməsi  və  on-
ların  faydalı  kombinasiyalarının  müəyyənləşdirilməsi  istiqa-
mətində  aparılmış  işlərin  nəticələri  5.17-cı  cədvəldə  göstəril-
mişdir. Xətlər  və testerlərdə bir çox  əlamətlər üçün ÜKQ ba-
xımından  əhəmiyyətli  fərqlər  görünür.  Əksər  tədqiqatçılar  oxşar 
nəticələr  əldə  etmiş  və  xətlərin  seçimində  ümumi  kombinasiya 
qabiliyyətindən  istifadə  etmışlər  [155,184].  Bundan  başqa,  suva-
rılan şəraitdə yüksək kombinasiya qabiliyyətinə malik olan xətlər, 
quraqlıq  şəraitində  oxşar  kombinasiya  qabiliyyəti  göstərməyə  də 
bilər.  R.  Choukan,  A.  Esmaili  və  əməkdaşları  da  öz  tədqiqat-
larında belə nəticəyə gəlmişlər ki, xətlər yüksək və adi əkin sıxlığı 
şəraitlərində, araşdırılan  əlamətlər üçün oxşar ÜKQ  göstərmirlər. 
Yüksək  sıxlıqda  xətlərinin  kombinasiya  fərqi  adi  sıxlıqdan  daha 
çoxdur [155, 184]. 
Ümumi kombinasiya qabiliyyəti analizi göstərir ki, xətlər ara-
sında olan  kombinasiya fərqi  suvarılan şəraitdə quraqlıq  şəraiti  ilə 
müqayisədə daha yüksəkdir. Həmçinin, şəraitdən asılı olaraq xətlə-
rin  kombinasiya  qabiliyyəti  də  müxtəlif  olmuşdur.  Məsələn,  dən 
məhsulu baxımından L8 xətti suvarılan şəraitdə müsbət və əhəmiy-

 
283 
yətli ÜKQ təsirinə malikdir, ancaq quraqlıq şəraitində bu xətt mənfi 
və  əhəmiyyətsiz  ÜKQ  təsirinə  malik  olmuşdur.  L1,  L11  və  L18 
xətlərində  ümumi  kombinasiya  qabiliyyəti  suvarılan  şəraitdə 
müsbət  və  əhəmiyyətli,  quraqlıq  şəraitində  mənfi  və  ya  əhə-
miyyətsizdir. L17 xətti hər iki şəraitdə müsbət və əhəmiyyətli ümu-
mi kombinasiya qabiliyyətinə malikdir. Bu səbəbdən hər iki şərait-
də dən məhsulunu artırmaq  istiqamətində onun  seçilməsi əlverişli 
ola bilər. Ümumi kombinator cəhətindən L2, L4, L13, L14 xətləri-
nin ümumi  kombinasiya qabiliyyətləri suvarılan şəraitdə mənfi  və 
əhəmiyyətli,  stres  şəraitində  isə əhəmiyyətsiz olmuşdur. Ümumiy-
yətlə, tam suvarılan şəraitdə L8, L11, L17 və stres şəraitində L15, 
L16,  L17  xətlərin  dən  məhsulu  ilə  bağlı  ümumi  kombinasiya 
qabiliyyəti müsbət və əhəmiyyətli olmuşdur (Cədvəl 5.17).  
Suvarılan  şəraitdə,  testerlər  arasında  ümumi  kombinasiya 
qabiliyyəti baxımından əhəmiyyətli fərqlər vardır, halbuki, quraqlıq 
şəraitində  bu  cəhətdən  2009-ci  ildə  testerlər  arasında  olan  fərqlər 
əhəmiyyətsiz  və  2010-ci  ildə  əhəmiyyətlidir.  5.17-ci  cədvəldən 
göründüyü kimi, suvarılan şəraitdə T1 testeri, xətlərlə müsbət kom-
binasiya qabiliyyəti göstərmiş, bu səbəbdən T1 testeri dən məhsulu 
artımına səbəb olmuş, T2 testeri isə əks effektə malikdir.