R. Tilayev O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti

O’quvchi atrofini o’rab turgan vositalar, yaxshi-yomon odatlar, o’kituvchilar, maktabning muhiti, o’quvchilar tarbiyasini to’g`ri, ongli ravishda o’rganish va qabul qilish. Sinfdan tashqari ishlarni to’la qamrab olgan to’garaklar bir necha xilda bo’lishi mumkin:
O’quvchi atrofini o’rab turgan vositalar, yaxshi-yomon odatlar, o’kituvchilar, maktabning muhiti, o’quvchilar tarbiyasini to’g`ri, ongli ravishda o’rganish va qabul qilish. Sinfdan tashqari ishlarni to’la qamrab olgan to’garaklar bir necha xilda bo’lishi mumkin:
Тo’garak turlari:
Fan to’garaklari.
Mohir qo’llar.Duradgorlik.
Sport musobaqalari.
Badiiy havaskorlik.
Ko’rib chiqilishi, asosiy e’tibor bola shaxsiga qaratilishi, yillar davomida to’plangan ijobiy tajribadan unumli foydalanish zarurligini taqozo etadi.
Тarbiyaning bosh maqsadi yosh avlodni ma’naviy, axloqiy tarbiyalashda xalqning boy, milliy ma’naviy an’analarga, urf-odatilari hamda qadriyatlariga asoslangan samarali tashkiliy ishlarni amalda ishlab chiqishdir.
Тarbiyaning bosh maqsadi yosh avlodni ma’naviy, axloqiy tarbiyalashda xalqning boy, milliy ma’naviy an’analarga, urf-odatilari hamda qadriyatlariga asoslangan samarali tashkiliy ishlarni amalda ishlab chiqishdir.
Maktabdan tashqari ta’lim muassasalarining to’garak qatnashchilari ongida yuksak ma’naviy axloqiy fazilatlar mujassamlashgan bo’lishi kerak. Тo’garak qatnashchilarini doimiy ravishda fan va madaniyatning so’nggi yutuqlaridan xabardor qilib turish, ular ongini ijodiy ishlar va tarbiyaviy tadbirlar bilan band qilish o’rin tutadi. Тo’garak qatnashchilarida mustaqillik tushunchasi shakllangan bo’lishi, ular davlatimiz ramzlarini, madhiyasini, urf-odatlarimizni yaxshi bilish kerak.
Maktabdan tashqari ta’lim o’qishlariga, hohishlariga asoslangan holda darsdan bo’sh vaqtlarda o’quv tarbiya jarayonini to’ldiradi va quyidagi yo’nalishlar bo’yicha to’garak qatnashchilariga talablar qo’yilishi kerak:
Maktabdan tashqari ta’lim o’qishlariga, hohishlariga asoslangan holda darsdan bo’sh vaqtlarda o’quv tarbiya jarayonini to’ldiradi va quyidagi yo’nalishlar bo’yicha to’garak qatnashchilariga talablar qo’yilishi kerak:
Vatanga muhabbat, komil inson tarbiyasi;
Estetik ta’lim;
Sayyohli yo’nalishi bo’yicha to’garaklarga qatnashish.
Ekologik ta’lim yo’nalishi bo’yicha to’garaklar;
O’quvchilarni ma’naviy axloqiy yo’nalishi bo’yicha;
Хuquqiy ta’lim yo’nalishi bo’yicha;
Тexnik ijodkorlik yo’nalishi bo’yicha;
Istiqlol bolalari va iste’dodli yoshlar;
Iqtisodiy ta’lim.
Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning samaradorligini oshirish avvalo komil insonni shakllantirishning eng zamonaviy va qulay yo’nalishlarini topib joriy etishga bog`liq. Ushbu Konsepsiya ham xuddi shu maqsadda, shaxs kamoloti bosqichlarini belgilab olishga yo’naltirilgan.
Тarbiyaviy ishlarni davr talabiga javob beradigan holga keltirish uchun tarbiyaning asosi bo’lgan barcha g`oyalar qaytadan ko’rib chiqilishi, asosiy e’tibor bola shaxsiga qaratilishi, yillar davomida to’plangan ijobiy tajribadan unumli foydalanish zarurligini taqozo etadi.
Тarbiyaviy ishlar huquq-tartibot organlari, ijodiy uyushmalar, Davlat va nodavlat jamg`armalar, qo’mitalar va tashkilotlar bilan hamkorlikda olib boriladi.
Maktabning o’quvchilar bilan olib boradigan o’quv mashg`ulotlaridan tashqari xilmag`xil ta’lim-tarbiya ishlari sinfan tashqari ishlar nomini olgan. Sinfdan tashqari ishlar maktab ta’lim-tarbiya jarayonining tarkibiy qismi o’quvchilarning bo’sh vaqtlarini yo’lga qo’yish formalaridan biridir.
Maktabning o’quvchilar bilan olib boradigan o’quv mashg`ulotlaridan tashqari xilmag`xil ta’lim-tarbiya ishlari sinfan tashqari ishlar nomini olgan. Sinfdan tashqari ishlar maktab ta’lim-tarbiya jarayonining tarkibiy qismi o’quvchilarning bo’sh vaqtlarini yo’lga qo’yish formalaridan biridir.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar shaxsni har tomonlama kamol toptirish va uni hayotga aktiv faoliyatga tayyorlash uchun keng imkoniyatga ega. Bu ishlar bolalarning
Maktabning rna’naviy-ma’rifiy ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari nizomda belgilangan vazifalar bilan bogliq ravishda tegishli pedagogik xodimlarga ko‘rsatma beradi. Xizmat vazifasi doirasidan kelib chiqqan holda sinfdan va m aktabdan tashqari isharni tashkil etish va yangi to‘garaklarni ochish masalalarini hal qiladi. Shuningdek, u: — sinf rahbarining ta ’lim -tarbiya ishlari bo’yicha erishgan yutuqlarini hisobga olib, uni taqdirlash uchun direktorga taklif kiritish; — sinf rahbarlarining o ‘z vazifasiga, nisbatan mas’uliyatsizligi yoki uni suiiste’mol qilganligi uchun direktor bilan kelishilgan holda tanbeh berish;
— bolani yaxshi tarbiyalagan ota-onalarni, maktabga yordam bergan mahalla faollarini taqdirlash uchun direktorga taklif berish huquqiga ega. Direktor o ‘rinbosari vazifalari: — sinf rahbarlari ish rejasini direktor bilan hamkorlikda tasdiqlash; — maktabda o ‘tkaziladigan sport musobaqalari rejasini direktor bilan ham korlikda tasdiqlash; — turli xildagi to ‘garak ishlari rejasini direktor bilan hamkorlikda tasdiqlash. Sinfdan va maktabdan tashqari muassasalarning tashkiliy shakllari, mazmuni va maqsadini belgilash bugungi kunimizning barcha qarorlarini hisobga olishni talab etmoqda. Sinfdan va maktabdan tashqari mazkur tarbiyaviy ishlar shaxs kamoloti bosqichlarini belgilab olishga qaratilganligi bilan tavsiflanadi. Buning uchun sinfdan va m aktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar tizimida quyidagilar bo‘lishi lozim: — ulg‘ayayotgan inson shaxsini tarbiyada oiiy ijtimoiy qadriyat deb tan olish, har bir bolaning betakror va o ‘ziga xosligini hurmatlash, ijtimoiy huquqini e ’tiborda tutish; — milliylikning o‘ziga xos an’ana vositalariga tayanish; — pedagoglar va o qituvchilar o'rtasida o‘zaro hurm at rnunosabatlarini shakllantirish; — maktabning jamoat tashkiloti, ctaliq qiluvchi korxonalar bilan aloqasini mustahka mlash; — bolalar nazoratsizligi va qonun buzilishiriing oldini olish; — yashash joyi bo'yicha boialarning bo‘sh vaqtini tashkil etish: — o'quvchilarning oilalariga borish va bolalarni tarbiyalashda ularga yordam berish; — yosh avlodning Vatanga, jamiyatga va m ehnatga, o‘ziga va odamlarga munosabatini anglab olishga qaratilgan axloqiy tuyg‘ular;ni tarbiyalash. Ma'naviy-ma'rifiy tarbiya ishlari bo'yicha direktor o'rinbosari o'z faoliyatini O'zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi, «Ta'lim to'g'risida»gi, Qonun, Prezident farmonlari, hukumat qarorlari, xalq ta'limi vazirligi va boshqa yuqori tashkilotlarning qaror, buyruq va me'yoriy hujjatlari talablari asosida ish olib boradi. Umumiy o'rta ta'lim muassasalarida ma'naviy-ma'rifiy tarbiya ishlari bo'yicha direktor o'rinbosari (kelgusida direktor o'rinbosari deb yuritiladi) ota-onalar hamda keng jamoatchilik bilan hamkorlikda o'quvchi-yoshlar ma'naviyatini yuksaltirish, ularning ongiga ona Vataniga, xalqiga va uning bugungi bunyodkorlik ishiga ehtirom bilan qarash ruhida tarbiyalashga rahbarlik qiladi. Ma'naviy-ma'rifiy tarbiya ishlari bo'yicha direktor o'rinbosari lavozimiga kamida 5 yil pedagogik ish stajiga ega bo'lgan qobiliyatli, mahalla, ota-onalar va keng jamoatchilik o'rtasida hurmat-e'tiborga loyiq bo'lganlar tuman (shahar) xalq ta'limi bo'limi tomonidan tayinlanadi va bo'shatiladi. Jamiyatda yuksak ma'naviy fazilatlarni kamol toptirish, milliy mafkurani shakllantirish, yoshlarni boy tarixiy va madaniy merosimiz, milliy an'analarimizga, umuminsoniy qadriyatlarga hurmat, Vatanga muhabbat, istiqlol g'oyalariga sadoqat ruhida keng fikrli, sog'lom, jismoniy, akliy va ma'naviy jihatdan barkamol, iqtisodiy islohotlarning mohiyatini tushunadigan hamda ularni yangi ijtimoiy munosabatlar orqali hayotga tatbiq eta oladigan, milliy g'oya va istiqlol mafkurasi mustahkam bo'lgan shaxslarni shakllantirish direktor o'rinbosari faoliyati maqsadining asosini tashkil etadi. O'quvchi-yoshlar dunyoqarashini shakllantirishda milliy va umuminsoniy qadriyatlar, xalqimizning boy tarixiy, madaniy va ma'naviy merosi asosida ularni vatanparvarlik, mehnatsevarlik, insonparvarlik, iymon-e'tiqod, mehr-shafqatlilik kabi insoniy fazilatlar misolida har tomonlama barkamol avlodni tarbiyalaydi.
Jamoat: tashkilotlari o‘quvchilar bilan darsdan tashqari vaqtlarda olib boriladigan xilma-xil mashg‘ulotlami o'qituvchilar yordamida tashkil qiladilar. Sinfdan tashqari ishlar o‘z mazmu- niga kо‘ra juda xilma-xil: ijtimoiy-siyosiy. ilrmy. ijtimoiy foydali, badantarbiya-sog'lomlashtirish ishlari bo‘ladi. Sinfdan tashqari ishlar nch xil shaklda: ommaviy, to‘garak va individual shakllar- da tashkil qilinadi. Ommaviy shakllar: ertaliklar, maktab kechalari, bolalar bay- ram lar, ko‘riklar, quvnoqlar va topqirlai to'garagi, sayr, sinf va maktab muzeylari, bolalar ishlarining ko'rgazmalari va ho- kazolar. To'garak shakllari: maktabdagi har bir to‘garak o‘zining doi- miy ish kutilari va soatlariga ega bo‘lishi lozim To'garakda qat’iy intizom bo lishi: to'garak a’zolari mashg'ulotlariga kechikmasdan kelishlari, to'garak topshiriqlarini batartib bajarishlari, to‘garak- ning rnoddiy boyliklarini ehtiyot qilishlari kerak. Sinfdan tashqari individual shakllar: har bir o‘quvchi mayl va qobiliyatlarining rivojlanishiga yordam beradi. Bu ishda sinfdan tashqari o'qish katta ahamiyatga ega. Maktabda har bir sinf uchun sinfdan tashqari o‘qish dasturi bor. 0 ‘quvchining nima o‘qiyotgani va o‘qigan narsalarini qanday idrok qilayotganini o‘qituvchi bilishi juda muhim. Shuning uchun o‘qituvchining sinfdar tashqari o‘qishga rahbariigi eng yaxshi kitoblarni targ‘ib qilish \a o quvchilaida o'qilgan darsliklarm to‘g‘ri, chuqur idrok et ishni rivojlantirishdan iborat. Individual topshiriqlarning turlari juda ko‘p boiib, o’simliklar o'stirish, gullar, sabzavotlar yetishtirish ham ana shunday topshiriqlar jumlasiga kiradi. Individual topshiriqlarda har bir o‘quvchiniing imkoniyat va qiziqishlari hisobga olinsa, ular bolalarning qobiliyatlari, iste’dodlarini o‘stirishga yordam beradi. 0 ‘qituvchi ta’lim jarayonida bolalarning madaniy ehtiyojlari va kamolot darajalarini aniqlash bilan shug‘ullanadi. Ularga muvofiq tarzda ayrim o‘qituvchilar guruh yoki butun sinf bilan olib boriladigan sinfdan tashqari ishlarni rejalashtirishadi. Maktabdan tashqari ishlar. Maktabdan tashqari ishlar bolalarning yoshi va qiziqishlarini hisobga olgan holda, ixtiyoriy ravishda, faol va mustaqil qatnashishlari sharoitida tashkil qili- nadi. Maktabdan tashqari ishlarda boialar kutubxonasining ishi diqqatga sazovor. Bolalar kutubxonalari maktablarning 1-4-sinflari o‘quvchilariga, shuningdek, maktabgacha tarbiya yoshi- dagi kitob o‘qiy oladigan bolalarga xizmat ko‘rsatadi. Kutubxo- naning butun ishi bolalarga yaxshi tarbiya berishga, fan asosla- rini o‘rganishda o‘quvchilarga yordamlashishga, bolalarda o‘qish madaniyatini tarlbiyalashga, mustaqil ravishda bilim olish mala- kalarini hosil qilish va mustahkamlashga qaratilgan. Maktabdan tashqari ishlarda o‘qituvchi rnuayyan aholi ya- shaydigan joyda qanday muassasalar borligini bilib, ular bilan hamkorlikda qilinadigan ishlarni yoMga qo‘yadi, o‘quvchilarning qiziqishlarini hisobga olgan holda, ularni to‘garaklarga jalb qiladi. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar tashkilotchisi maktabda tarbiyaviy ishning umumiy rejasini tuzadi hamda o‘quvchilarga har tomonlama tairbiya berishda maktab o‘qituvchilari, maktabdan tashqari muassasalar hamda maktabni otaliqqa olgan tashkilotlarning ishlarini bir-biriga muvofiqlashtiradi. 0 ‘quvchilarni har tomonlama yetuk, barkamol qilib tarbiyalash masalalarini muvaffaqiyatli hal etish, ularda faol hayotiy mavqeni shakllantirish, o'zlashtirish va bilim sifatini oshirish ko‘p jihatdan kuni uzaytirilgan guruhlarning samarali ishlashiga bog‘liqdir. Sinfdan va maktabdan tashqari tashkil qilingan ishlar o‘quvchilar hayo- tidagi tarbiyaviy faoliyatni toMdiradi. Ularning dunyoqarashi to‘g‘ri shakl 1 anishiga, axloqiy kamol topishiga ko‘maklashadi. Nazariy bilimlarning amaliyot, ishlab chiqarish bilan bog‘lani- shiga zamin yaratadi.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarga rahbarlik qiluvchi tashk.lotchilarning vazifalari ham ko‘p qirralidir. Ularga quyida- gilar kiradi: 1 Darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish va amalga oshirishni nazorat qilish. 2 O' quvchilarning sinfdan va maktabdan tashqari ко'p qir- rali ishlarini o‘quvchilar tashkilotlari, sinf faollari yordamida yo‘lga qo'yish. 3 Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar yo4nalishiga bevosita rahbarlik qilgan holda, o‘qituvchilar, sinf rahbarlari, ota-onala- ri, sinf faollariga uslubiy yordam ko‘rsatish. 4 U rnummaktab va maktablararo o‘tkaziladigan eng muhim tarbiyaviy tadbirlarda qatnashish. 5 O*quvchilarning bo'sh vaqtlarini tashkil qilishda tarbiya va madaniyat muassasalari hamda jamoatchilik kuchidan keng foy- dalanish. Bu borada tashkilotchilar faolligining uchta asosiy to- monini ko‘rish mumkin: tashkilotchilik, uslubiy va ma’muriy. Bular, ko‘pincha, o‘zaro uzviy bog‘langan holda namoyon bo‘ladi. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar bo'yicha direktor o‘rinbosari- ning :ashkilotchilik faoliyatiga quyidagilarni' kiritish mumkin: 1. Tarbiyaviy ishlar sohasida erishilgan yutuq va kamchilik- larni tahliil qilish. 2. Tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalarini aniqlash. 3. Tarbiyaviy, ommaviy, siyosiy ishlarni rejalashtirish va uiarning rnazmunini, shakl va usullarini aniqlash. 4. Sinfdan, maktabdan tashqari ishlarni rejalashtirish, guruh lashtirish va uiarning mazmunini, shakl va usullarini aniqlash, boshqamvchi shaxslarni aniqlash. Tarbiyaviy ishlarni rejalashtirishda quyidagi pedagogik talab- lar mavjud: Maktabdan tashqari ta’lim muassasalarining to‘garak qat- nashchiilari ongida yuksak ma’naviy-axloqiy fezilatlar mujas- samlasihgan boMishi kerak. To‘garak qatnashchilarini doimiv ra- vishda fan va madaniyatning so‘nggi yutuqlaridan xabardor qilib turish, ular origini ijodiy ishlar va tarbiyaviy tadbiriar bilan band qilish muhim o‘rin tutadi. To‘garak qatnashchilarida mustaqillik tushunchasi shakllarigan bo'lishi, ular davlatimiz ramz- larini, madhiyasini, urf-odatlarimizni yaxshi bilishlari kerak. Maktabdan tashqari ta’iim o‘quvchilarga, xohishlariga asos- langan holda darsdan bo‘sh vaqtlarda o‘quv tarbiya jarayonini to‘ldiradi va quyidagi yo‘nal ishlar bo‘yicha to‘garak qatriashchi- lariga talablar qo‘yilishi kerak: 1. Vatanga muhabbat, Ikomil inson tarbiyasi; 2. Estetik ta’iim; 3. Sayyohlik yo‘nalishi bo‘yicha to‘garaklarga qatnashish; 4. Ekologik ta’iim yo‘nalishi bo‘yicha to‘garaklar; 5. 0 ‘quvehilarning ma’naviy-axloqiy yo‘nalishi bo'yicha; 6. Huquqiy ta’iim yo‘nalishi bo‘yicha; 7. Texnik ijodkorlik yo‘nalishi bo'yicha; 8. Istiqloi bolalari va iste’dodli yoshlar; 9. Iqtisodiy ta’iim. 0 ‘quvchi!arning mustaqilligi turli darajada bo‘lganida musta- qil tayyorgarlik amalga oshirilishi niumkinligini hisobga olish muhim, albatta. Bu esa, ular shaxsining shakllanishiga shubha- siz ta’sir ko‘rsatadi. Ayrim o‘quvchilarning ishdagi faol va mus- taqil holati tarbiyachining aralashuvini talab etmaydi, chunki o‘quvchilaming o zlari oldilarida turgan vazifalarini va ularni hal etish yo'llarini ancha yaxshi tushunadilar. Bolalar tarbiyachi yordamisiz ishlaydilar. Bu yerda tarbiyachining aralashuvi maq- bul emas. Chunki bunday holat boialarning mehnatsevarligini, bilish ehtiyojlarini shakllantirishda eng katta imkoniyatga egadir. 0 ‘quvchi mustaqil harakat qilib, lekin o‘z ishini tarbiyalashning fikri va bahosiga bog‘liq qilib qo‘ygan paytda tobe mustaqil holat vujudga keladi. fsh qiziqish va ishliyoq bilan bajarilsa ham mustaqil ishni bajarayotgan harakatlarida ishonchsizlik jihatlari mavjud bo£ladi. Sinf rahbarining rahbariigi va nazorati ostida harakat qiladigan o‘quvchilar toifasida majburiy ijro etish holati paydo bo‘ladii. Blind a o‘quvchilar ishga unchalik qiziqish bildir- maydilar. Ular, ko‘pincha, sinf rahbarining yordamini so‘rab murojaat qiladilar, kuchli o‘quvchilarning qo‘llab-quwatlashi- dan foydalanisliga intiladilar, agar bunday qo‘llab-quvvatlash bo‘lmasa, ishni davom ettirishga irodalarini ishga solmaydilar.
Bunday o'quvchilarda tashqaridan majbur qilish vaqtida harakat qilish odati mustahkamlanadi. Agar bunday hoi at barqaror bo‘- lib qolsa, u o'quvchining faqat aqli emas, shu bilan birga ma’naviy rivojlanishiga ham to'sqinlik qilishi mumkin. Maktabdan va sinfdan tashqari ishlarda o‘quvchilarning bir- biriga hurmati, axloqiy sifatlari jamoa orasida shakllanib boradi. Bunda o quvchilarning bir-biriga bo‘lgan muomala madaniyati ham shakllanadi. 0 ‘quvchi o‘qituvchiga taqlid asosida yoki do‘st- lari orasida o'rgangan tarbiyasi muomalasiga ta’sir qilish mumkin. (Vqituvchi o‘quvchilar orasida muomala madaniyatini shakllantirish uchun avvalambor o‘quvchining o‘ziga bo‘lgan muo- malasini, e’tiborini o‘rganishi kerak. G‘quvchi maktab qoidalariga rioya qilish bilan birga, o‘qi- tuvchi talabiga ham javob berishi lozim. O'qituvchi talablari: 1 Darslarga to‘liq qatnashish. 2 O quv qurollari bilan ta’minlanganligi. 3 O'qituvchirii diqqat bilan eshitish. 4 Topshiriqlarni o‘z vaqtida bajarish. 5 Tashkiliy ishlarda faol qatnashish. 6 Sinf intizomiga rioya qilish. 7 Tozalikka rioya qilish. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni nazoratsiz ijro etish holat rasmiy ijrochilik, ishtiyoq va havas bilan mehnat qilishni istamasligini yashmshga intilayotgan o‘quvchilarda kuzatiladi. Bunday holatning uzoq vaqt mavjud bo'lishiga yo‘l qo'yib bo'l- maydi, aks holda o‘quvchilarda ishiga nisbatan rasmiy munosabat jihatlari paydo bo'ladi, bu esa ularning mehnatdagi tashqi faol- ligini vo‘qqa chiqaradi. Sinfdan va maktabdan tashqaridagi ishlarda o'quvchilarning xatti-harakatlari oldindan juda qattiq tartibga solib qo‘yilganligi xususida e’tirozlar bildirilmoqda. Maktab o'quvchilarimng mustaqil tayyorgariigiga pedagogik rahbarlik shunday qurilishi ke- rakki u o‘quvchilarni charchatib qo'ymasin, doim bir xil tusda bolmasin yoki haddan tashqari oson, aqli у va irodaviy kuch- g‘ayratni sarflashni talab qilmaydigan bo'lmasin. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni tashkil etish va o'tkazishda tarbiyachining eng muhim vazifasi o‘quvchilarni o‘quv vazifalarini hal etishga o'rgatishdan, buning uchun harakat usullarini to‘g‘ri tanlashdan, o‘z xatti-harakatlariga rahbarlik faoliyatini nazorat qilishdan, mustaqil ish ko'nikmalarini boshqa muhim hayotiy vaziyatlarga o'tkazishni nazarda tut ish lozim. Bunda fikrlash fao- liyatining mustaqilligi, intizom, uyushqoqlik va o‘z-o‘zini nazorat qilish kabi to‘rtta tarkibiy qismni hisobga olish muhimdir. Mazkur jihatlami shakllantirish ustidan nazoratni amalga oshirish sinfdan tashqari ishlarga rahbarlik qilayotgan o‘qituvchining muhim va murakkab vazifalaridan biridir. Buning uchun o‘quv- chi faoliyati natijalarini hisobga olishni va bu jarayonni tahlil etishni uyushtirish zarur. O'qituvchi sinf-dars faoliyati uchun xos bo'lgan shakllarni nazorat qilishning bir necha usullarini qollashi mumkin. Eng kuchli va qobiliyatli o‘quvchilarga xomaki yozuv bilan ishlash huquqi beriladi. Unda qoida k:o‘rsatiladi, bu qoidani tasdiqlovchi misollar keltiriladi, o‘quv vazifasi qayd etiladi. Yozuv juda qisqa bo'ladi, lekin u o‘quvchining fikrlashi qanday ekanligini ko‘rsatadi. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarda o‘quvchilarni ayrim ko'nikmalarga o'rgatishni nazorat vositasi deb hisoblash kerak. 0 ‘z-o‘zini tekshirish, o‘zaro tekshirish usullariga o‘rgatish o'qi- tuvchining o‘quvchilar bilan shunday aloqasini talab etadiki, bunda uiarning fikrlash ishi jarayoni ravshan bo‘ladi. 0 ‘quv- chilaming o‘zlari harakatni taklif etadilar va shu bilan pedagogga muayyan ma’lumot beradilar. Sinf rahbari ishida o‘quvchilar jamoasini shakllantirish markaziy vazifa hisoblanadi, chunki jamoada shaxsni tarbiyalash tarbiyaning yetakchi tamoyilidir. Bolalar jamoasini shakllantirish metodikasi yangi pedagogikada to‘la ishlab chiqilgan. Bu metodikanirig umumiy asoslari pedago- gika kurslarida bayon etilgan jamoa va jamoada shaxsni tarbiyalash nazariyasiga tayanadi. Jamoa nazariyasi qoidalariga muvofiq uni yaratish metodikasi ishlab chiqilgan. Uning umumiy asoslari quyidagilardan iborat: talabllar qo‘yish, faollarni tarbiyalash, o'quv-mehnat, ijtimoiy-siyosiy va ommaviy-madaniy faoliyatdagi istiqbollarni tashkil etish, sog'lom jamoatchilik fikrini shakllantirish, ijobiy an’analarni yaratish va ko‘paytirish. Ta’riflangan bu qoidalar har qanday jamoani shakllantirish va rivojlantirish uchun qo‘l- larima hisoblanadi. 0 ‘rta umumta’lim rnaktablarida sinfdan va maktabdan tashqari ishlarda sinf rahbari va tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi uyushti radi. 0 ‘quvchilar maktabdan tashqari ishlarda qatnashib, turli kishilar bilan muayyan munosabatga kirishadilar. Turli vaziyat- larga ouch keladilar. Shuning uchun ham maktabdan tashqari faoliya:lari qanchalik xilma-xil bo‘lsa, ularning inunosabatlari shunchalik boy bo'ladi. Maktab tashqaridagi ishlarda o‘quvchilar jamoacagi ishlarini o'rganadilar. Sir fdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni maktabning rr a’naviy-ma’iifiy ishlari bo‘yicha direktor o'rinbosari o‘z ishini reja asosida olib boradi va uning bajarilishini ham nazorat qiladi. Ish reja maktab direktori tomonidan tasdiqlanadi. Unda boialarning yosh xususiyatlari, maktabning joylashgan shart- sharoiti, ijodiy birlashmalari, ilmiy markazlar bilan o‘zaro alo- qasi kabi ishlar inobatga olinadi. Ijodkor rahbar hamda ilg‘or o'qituvchi, tarbiyachilar o‘z Faoliyatlari ijarayonida tarbiyaviy ishlam tashkil qilishda quyidagi tamoyillarni asos qilib oiadilar: — farbiyaviy tadbirlarni o'tkazish; — ma’svaviyatni yosh avlod ongiga siingdirish e’tiqodga ay- lantirishdan iborat ekanligi; — tarbiya jarayonini milliy va umuminsoniy qadriyatlar bilan bog,‘lab bola qalbiga va ongiga ta’sir ko'rsatish; — tarbiyaviy ishlarni o'quvchilar jarnoasini jipslashtiruvchi omillai bilan boyitib, tarbiyaning ta’iim bilan uzviyligini ta’- minlash; — larbiyaviy jarayonda bolalarni tarbiyalash darajasini aniq- lash va ijobiy tomonlarini o'stirish; — bola shaxsiga hurmat va talabchanlik; — k'ola1 arning yosh va ruhiy holatini hisobga olish; -- tarbiyaviy ishlarni tashkil qilish tomonlari barkamol in- sormi tarbiyalashda keng imkoniyatlarga. ega boMib, uni qav da- rajada olib borish sinf rahbari va tarbiyachining pedagogik ma- horatiga bog'liq.
Maktabning rna’naviy-ma’rifiy ishlari bo‘yicha direktor o‘rin- bosari nizomda belgilangan vazifalar bilan bogMiq ravishda te- gishli pedagogik xodimlarga ko‘rsatma beradi. Xizmat vazifasi doi- rasidan kelib chiqqan holda sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni tashkil etish va yangi to‘garaklarni ochish. masalalarini hal qiladi. Shuningdek, u: — sinf rahbarining ta’lim-tarbiya ishlari bo‘yicha erishgan yutuqlarini hisobga olib, uni taqdirlash uchun direktorga taklif kiritish; — sinf rahbarlarining o‘z vazifasiga, nisbatan mas’uliyatsizligi yoki uni suiiste’mol qilganligi uchun direktor bilan kelishilgan holda tanbeh berish; — bolani yaxshi tarbiyalagan ota-onalarni, maktabga yordam bergan mahalla faollarini taqdirlash uchun direktorga taklif berish huquqiga ega.
Direktor o ‘rinbosari vazifalari: —- sinf rahbarlari ish rejasini direktor bilan hamkorlikda tas- diqlash; — maktabda o‘tkaziladigan sport musobaqalari rejasini direktor bilan hamkorlikda tasdiqlash; — turli xildagi to‘garak ishlari rejasini direktor bilan hamkorlikda tasdiqlash. Sinfdan va maktabdan tashqari muassasalarning tashkiliy shakllari, mazmuni va maqsadini belgilash bugungi kunimizning barcha qarorlarini hisobga olishni talab etmoqda. Sinfdan va maktabdan tashqari mazkur tarbiyaviy ishlar shaxs kamoloti bos- qichlarini belgilab olishga qaratilganligi bilan tavsiflanadi. Buning uchun sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar tizimida quyidagilar bo‘lishi lozim: — ulg‘ayayotgan inson shaxsini tarbiyada oiiy ijtimoiy qadri- yat deb tan olish, har bir bolaning betakror va o‘ziga xosligini hurmatlash, ijtimoiy huquqini e’tiborda tutish;
— mil'iylikning o‘ziga xos an’ana vositalariga tayanish; — peclagoglar va o‘qituvchilar o'rtasida o‘zaro hurmat rnu- nosabatlarini shakUantirish; — maktabning jamoat tashkiloti, ctaliq qiluvchi korxonalar bilan aloqasini mustahkamlash; — bolalar nazoratsizligi va qonun buzilishiriing oldini olish; — yashash joyi bo'yicha boialarning bo‘sh vaqtini tashkil etish: — o'‘quvchilarning oilalariga borish va bolalarni tarbiyalashda ularga yordam berish; — yosh avlodning Vatanga, jamiyatga va mehnatga, o‘ziga va odamlarga munosabatini anglab olishga qaratilgan axloqiy tuy- g‘ular;ni tarbiyalash.
Tarbiyaviy ishlar boialarning kundalik hayotidan olingan aniq dalillar va voqealarni, badiiy adabiyot, vaqtli matbuot, ki- nofllmlardan olingan misollarni tahlil etish hamda muhokama qilish asosida o'tkaziladi. Bu ishlarning xususiyati shundaki, bu bolalarni o‘zining axloqiy xatti-harakatlari haqida mulohaza yuri- tishga va ularga to‘g‘ri baho berishga o'rgatadi. Sinfdan va maktabdan ta-hqari tarbiyaviy ishlar o'quvchilarning darsdan bo‘sh vaqdaridagi o‘quv tarbiya jarayonini toidiradi va kengayliradi, o‘quvchtlarni mustaqil biiim olishlari, ijobiy qobiliyatlarini, ta- shabbuskorligini oshirishga imkoniyat yaratadi. Sinf jamoasi bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishlarning haj- mi, asosiy yo'nalishlari, mazmuni har bir bosqichda o'quvchi- larning psixik rivojlanishi darajasiga mos kelishi lozim. Tarbiyaviy ish pedagogdan butun qobiliyatini ishga solishni, tinmay izla- nishni taqozo etadi. Chunki kelajak avlod tarbiyalangan, uyush- gan, ahil, joriajon Vatanimizning haqiqiy fuqarolari bo‘iishi kerak. Maktabda bashlang‘ich sinflarda tarbiyaviy ishlarni olib borish, uni yo'lga qo‘yish sinf rahbari yoki tarbiyaviy ishlar tashki otchilari tornonidan uyushtiriladi. Tarbiyaviy ishning asosiy yc‘nalishlan: — o'quvchilarda ilmiy dunyoqarash asoslarini shakliantirish, ularni milliy istiqlol ruhida tarbiyalash;
— o'quvchilarda axloq madaniyatini, ularning o'z huquq va burchlariga nisbatan ongli munosabatni tarbiyalash; — o‘quvchilarning ijtimoiy foydali mehnatini tashkil etish; — o'quvchilarda o‘z-o‘z:ini boshqarish malakalarini shakl- lantirishdir. Boshlang'ich sinf o'quvchisi va sinf rahbari faoliyatining asosiy vazifalaridan biri o'quvchilarning ahil tarbiyaviy jamoasini tashkil etishdir. Boshlang'ich jamoa ishi shunday quriladiki, undan sinfning boshqa jamoalari bilan aloqasi doimiy ravishda amalga oshiriladi, umumiy maktab an’analari saqlanadi. Bosh- lang'ich jamoa o‘qituvchi-tarbiyachi va sinf rahbari, o'quvchilar o‘z-o‘zini boshqarish organlari rahbarligida umummaktab ijtimoiy foydali ishlari faoliyatida ishtirok etadi.
0‘qituvchi va sinf rahbari sog‘lom, ahil bolalar jamoasini shakllantirish bilan birga doimiy bolalar qiziqishlarini qo'llab-quwatlaydilar, ularning ijtimoiy foydali faoliyatini yo'naltirib boradilar. Kichik yoshli o'quvchilar juda faol va harakatchan bo‘ladilar. Faollikka intilish bu yoshdagi bolalarning organik ehtiyojidir. Biroq bunda bolalar hali yetarli hayotiy tajribaga ega bo'lmaydilar va kundalik pedagogik rahbarlikka ehtiyoj sezadilar. Boshlang'ich sinf o‘qituvchisi bolaning ilk maktabdagi qa- damidanoq tarbiyaviy ishning chinakam jamoatchilik munosa- batlarini yaratishga zo‘r imkoniyat beradigan, bolalarda bir-bir- lariga g'amxo'r munosabatda bo'lishni tarbiyalaydigan, individual qobiliyatlarni rivojlantirish uchun qulay imkoniyatlar ya- ratadigan usullarni tanlaydi.
O'qituvchi boshlang‘ich sinflarda bolalarga o'zlarini qiziqtiruvchi faoliyat turini tanlashga yordam beradi. Biroq, ko‘pincha, kichik yoshdagi o‘quvchilar yosh xu- susiyatlariga ko‘ra, o‘z xususiyatlarini to‘g‘ri baholay olmaydilar. Bolalarning o'sishi ularda jamoatchilik malaka va ko‘nikma- larining shakllanib borishi bilan o‘qituvchi-tarbiyachining bolalar jamoasiga rahbarlik qilishidagi jarayonini o‘zgartirib boradi.
0‘qituvchi boshlang'ich sinflardayoq ahil bolalar jamoasini yaratish asosida sog'lom jamoatchilik fikrini yaratadi. Boshlang'ich sinf o'qituvchilarining bolalar tarbiyaviy jamoasini yaratish sohasidagi ishini yuqori sinflarning sinf rah
barlari davom etliradilar. BoshlangMch sinf o'qituvchisi 0‘quv- chilarni ta’Iim va tarbiyaning tabiiy sharoitida, uiarning jamoa faoliyati jarayonida o'rganadilar. Sinfdan tashqari ish o‘quvchi- larga biror maqsadga qaratilgan pedagogik ta'sir vaqtini uzayti- radi, u o‘qituvchining darslarda egallagan bilimlarini kengayti- rish va chuqurlashtirish, bolalarning qobilyatini rivojlantirish, uiarning xilma-xil qiziqishlarini qondirish, madaniy dam olish- larini uyushtirish imkonini beradi. Sinfdan tashqari ish bolalarni jarniyat hayotiga jalb qilishning katta imkoniyatlariga ega. Har bir jamoa o;z-o‘zini boshqarish organiga ega va umum- milliy jamoaning uzviy qismi sanaladi. Shuningdek, u maqsad- ning birligi va tashkil qilish xususiyatlari orqali umummilliy jamoa bilan bogManadi. Ijtimoiy jamiyatning ehtiyojini qondi- rishgii ;yo naltirilgan birgalikdagi faoliyat jamoaning navbatdagi muhim xususivatlaridir.
Jamoa faoliyatining ijtimoiy-g‘oyaviy yo‘nalishi ham jamoaning faoliyati mazmunida o‘z aksini topishi muhim ahamiyatga ega. Bolalar jamoasi rivojlanishi jarayonini tahlil qilib, uni quyidagi ikki bosqichga bo‘ladilar: a) jamoani dastlabki jipslashtirish; b) jatnoani shakllantirish va uning har bir a’zosini rivoj- lantirish. Jamoani shakllantirish jamoa a’zolari va uiarning faoliyat- lariga qo'yiladigan yagona talablar muhim ahamiyat kasb etadi. Yagona talab o‘quvchilarning dars jarayonidagi, tanaffus, sinfdan tashqari ishlar vaqtidagi jamoat joylan hamda uydagi xulq-atvor qoidalarini o‘z ichiga oladi.. Puxta o‘ylab qo‘yilgan talablar tizimining muntazam amalga oshirilishi maktabda muayyan tartibning o‘rnatilishini ta’rniniaydi. Pedagoglar tomonidan qo‘yilgan talablar quyidagi sharoit- larda ijobiy natija beradi:
1 O’quvchi shaxsini hurmat qilish. 2 Muayyan maktab yoki sinfdagi sharoitni hisobga olish. 3 Qo‘yilayotgan talablarning aniq bo'lishi. 4 O'quvchilarning tashqi qiyofasi, kiyinishi, yurish-turi- shi hamda muomalasiga qo'yilayotgan talablar, ularda ma’naviy madaniyatni shakllantirishga xizmat qilishi shart . 0‘qituvchi qo‘yilayotgan talablarning hajmi, tizimini bilib- gina qolmasdan, talab qo'yish metodikasini ham o‘zlashtira olgan bo'lishi kerak. 0 ‘quvchilarga talablar qo‘yish metodikasi bolalarni talablar mazmuni bilan tanishtirib, ularning ahamiya- tini tushuntirish, tajriba orttirish hamda ularning muntazam suratda nazorat qilib borishdan iborat.
0‘quvchilarni talablar bilan tanishtirish, ko‘pincha, umumiy majlislarda amalga oshiri- ladi, bunda ta’lim muassasasi direktori yoki o‘quv ishlari bo'yi- cha direktor o'rinbosari istiqbolli rejalar va ularni amalga oshirish jarayonidagi talablar mazmuni bilan o‘quvchilarni tanish- tiradi.
Batafsil tanishtirish ayrim hollarda amalda ko'rsatish, keyinroq sinflar bo‘yicha sinf majlislarida, maxsus suhbatlar uyushtirish jarayonida amalga oshiriladi. Xulq-atvorni tarkib toptirishga yo‘naltirilgan talablar bilan tanishtirish mazkur talablar ustida mashq qildirish bilan qo‘shib olib borilishi kerak. Xulq-atvorni tarbiyalash ongni tarbiyalashga qaraganda murakkab. O'quvchilar talablar rnohiyatini yaxshi anglashlari mumkin, biroq aksariyat hollarda ularga rioya qilmaydilar.
Shu bois muntazam ravishda mashq qildirish madaniy xulq-atvorni odatga aylantiradi. Talablarning qo'yilishi jarayonida ularga o'quvchilarning amal qilishi ustidan nazorat o'rnatish lozim. Nazorat qilib borish turli shartlar yordamida. amalga oshiriladi, chunonchi, xulq- atvor jurnalini yuritish, sinfdagi navbatchilik uchun stendda baholarni qayd etib borish va boshqalar. Nazorat haqqoniy va muntazam bo'lish kerak. Uning natijalaridan o'quvchilarni ogoh etib borish lozim. Jamoani uyushtirish va jinslashtirish.
U faollarni tarbiyalash bilan chambarchas bog'liq. lamoa faollarini shakllantirish jarnoa- ning u yoki bu faoliyatga nisbatan ehtiyoji mazmunidan kelib chiqadi. Jamoa faollarini aniqlash uchun o‘qituvchi o'quvchilar faoliyatini, ularning jamoa ishlarida ishtiroki, xulq-atvorini ku- zatib borishi, har bir o'quvchinirig ijtimoiy faoliyatni tashkil etish layoqatini aniqlashi zarur. Jamoa faollarining tarkibini bolalarning o'zlari, albatta, pedagog ishtirokida va rahbarligida tanlashsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi, Bunda pedagog jamoa faollarining har bir a’zosi zim- masiga muayyan vazifa yukJash, ma’lum davrda ana shu vazifalar yuzasidari hisobot berib borishlariga erishish lozim.