Ramiz Dəniz
“Marağa rəsədxanasının astronomik cihazları haqqın-
Yüklə 2,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Marağa rəsədxanasının astronomik alətlər haqqında risaləsi”
- Mişra Krişna
- Öqlidis” (Öqlidisin izahı)
- “Təhrir Öqlidis”
- “Təhrir Öq- lidis”
- Evklid (-təx.b.e.ə. 275-270) Avropada nəşr olunan
|
“Marağa rəsədxanasının astronomik cihazları haqqın- da risalə”də Tusi barəsində öz ürək sözlərini bildirmişdi. Ordi müqəddimədə yazır: “İndi biz Allah tərəfindən hifz edilən Marağa şəhərinin qərbindəki təpədə yerləşmiş rəsədxanada yaratdığımız cihazları təsvir edək. Onlar 660- cı ildə qurulmuşdu. Bütün bunlar bizim sahibimizin, böyük inamın, gözəl alimin, müdrik ağamızın, islam alimləri içərisində ən yaxşısının rəhbərliyi altında görülürdü. O, elə insanlardandır ki, Allah, - ona şükr olsun. Bütün insanlar arasında payladığı keyfiyyətləri özündə toplamışdır, yəni, gözəl xasiyyətlər, tərifəlayiq dühalar, həyat tərzinin gözəl- liyi, nəzakət və tam ağıllı hərəkətləri. O, bütün elmləri mənimsəyir və əhatə edir.
199 Buna görə bütün alimləri öz ətrafına toplamış və qiymətli tövhələr verərək, onları hifz edirdi. O, onlarla atanın öz uşaqlarına qarşı olduğundan daha artıq nəvaziş göstərdiyi üçün bizə onun kölgəsində yaşamaq çox yaxşı- dır... Bəzən biz onu hirsləndiririk ki, onu bütün hallarda görək (yaxşı və pis) hər iki halda o, nəvazişli və nəzakətli- dir.
Mən Nəsir və əl millət vəldin Mühəmməd ibn Mühəm- məd ət-Tusi haqqında danışıram. Allah onun ömrünü uzat- sın. Mən onun haqqında çox eşitmişdim. Onun haqqında olan xəbərlər onunla görüşənə qədər mənə təəccüblü gəlirdi. Biz onunla görüşdükdən sonra onun haqqında eşitdiklərimizin həqiqətlə müqayisədə olmaması bizə aşkar oldu. Bunların kifayət olmadığını mən onunla xidmətdə, bizi birləşdirən günlərdə bildim, bu günlərdə o, bizi öz faydalı məsləhətləri ilə şadlandırırdı. Bu, o günlərdə oldu ki, biz öz vətənimizdən, dostlarımızdan və uşaqlarımızdan uzaqda idik. Onun bizə onların hamısını əvəz etməsi bizə kifayət idi. Kim onunla olsa, hamı onunladır və kiminlə o, yoxsa, onun heç nəyi yoxdur. Allah onu bizə çox görməsin və bizə şadlıq üçün onun ömrünü uzatsın!” 1
1 Müəyyidəddin Ordinin “Marağa rəsədxanasının cihazları” kitabının müqəddəməsindən.
200 Bu sözlər nə XIX əsrin tarixçiləri və tədqiqatçıları, nə də hazırda Azərbaycanda yaşayan alimlər tərəfindən tərif üçün söylənilməmişdir. Bu ifadələri Tusinin öz müasiri, Suriya- dan Azərbaycana təşrif buyuraraq, Marağa rəsədxanasında işləmiş bir alim söyləmişdir. Həqiqətən də tarixi sənədlər var ki, bir çox əcnəbi alimlər Tusi haqqında yalnız təqdirəlayiq fikirlər bildiriblər. Öz müasirləri onu “Ustadi- bəşər” adlandırırdılar. Bu hər hansı bir şəxsiyyət üçün olduqca böyük qiymət idi. Ordi haqqında bioqrafik məlumatlar demək olar ki, yox dərəcəsindədir. Tarixdə sənəd kimi yalnız onun ərəb dilində yazdığı “Marağa rəsədxanasının astronomik alətlər
Bunlardan biri Parisin, digəri isə Tehranın milli kitab- xanalarında saxlanılır. Birinci nüsxə XIX əsrin əvvəllərin- də Parisdəki xüsusi şərq dilləri məktəbinin müəllimi A. Jurden tərəfindən tapılıb fransız dilinə tərcümə olunur. Kitab Parisdə ilk dəfə - 1809 və 1810-cu illərdə nəşr olu- nur. Əsər astronomiya mütəxəssislərinin marağına səbəb olduğundan, onu 1811-ci ildə alman dilinə tərcümə edirlər. Bu əsərdə Tusinin rəhbərliyi altında Ordinin hazırladığı on mürəkkəb astronomik cihazın təsviri də var. Müəyyidəddin Ordinin traktatında verilən məlumatların təhlili bir çox tədqiqatçıları belə bir fikrə gətirmişdir ki,
201 Marağadakı alətlər təkmilliyi ilə o dövrün bütün rəsəd- xanalarındakı alətlərdən seçilirmiş. Bu da məlumdur ki, alimin ixtirası olan bəzi alətlər sonradan dünyanın bir çox rəsədxanalarında istifadə olunub. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi Marağa rəsədxanasında on böyük astronomik cihaz olmuşdur; bunlardan beşi yenidən icad olunmuş, beşi isə köhnə cihazlardan ibarət imiş. 1.
2.
Armilyar sfera. 3.
Ekliptikanın mailliyini təyin edən alət. 4.
Bərabərliklər anlarını təyin edən alət. 5.
Tutulma fazalarını təyin edən alət. Yəni, Ay və Günəş tutulmalarını müşahidə edən alət. Bu cihazlar Marağa rəsədxanası istismara verilənə qədər başqa rəsədxanalar tərəfindən istifadə olunmuşdur.
1. Göy cisimlərinin üfüqi koordinatlarını təyin edən alət. 2.
Günəşin meridianda hündürlüyünü təyin edən alət. 3.
Yer qlobusu. 4.
Ulduz və ya Göy qlobusu. 5. Müasir universal alətin ibtidaisi olan Fırlanan kvadrant.
202 Bu cihazlar isə bilavasitə Marağa rəsədxanasında icad olunmuşdu. Orada istifadə olunan cihazlardan ən böyüsü diametri 6,5 metr olan divar kvadrantı idi. Marağaya qədər ən böyük divar kvadrantı (diametri 7,5 metr) Ürgənc şəhərində qurulmuşdu. H. Məmmədbəyli həmin cihaz barəsində öz əsərində gözəl təsvir verilmişdir: Divar kvadrantına yandan baxdıqda onun şəkli belədir: O, əvvələn bir divar kimi görünür. Lakin bu divarın əsası və bir tərəfi düz xətdən ibarətdir, qalan iki tərəfi isə 90 dərəcəlik qövslə əvəz olunmuşdur. Bu qövsün üzərində sac ağacı deyilən ən möhkəm ağac kərpic divara bərkidilmişdi. Bunların arasında qalmış novçaya mis lövhə yerləşdirilmişdir. Bu mis lövhə üzərində qövs ölçülərini göstərən bir şkala var. Burada iki qonşu bölgü arasında ən kiçik bölgü bir qövs dəqiqəsi qiymətində idi. Divar kvadrantının bölgülü şkalasından başqa ikinci mühüm bir hissəsi də var. Bu da dioptorlarındakı tərəssüd borularını əvəz edirdi. Dioptorlar sadə bir borudur. Bu borunun içərisi boş olduğu halda uclarında birinin diametr boyu bir tel asılmış və bunun qarşısında duran ucda isə yarıq açılmışdır. Müşahidəçi göy cisminə doğru istiqaməti təyin etmək istədikdə həmin göy cismini, dioptorların yarığını və telini bir xətt üzərinə gətirməlidir. Buna nail olmaq üçün dioptorlar olan borunu
203 fırlatmalıdırlar. Dioptorlar divar kvadrantını şkalası boyun- ca hərəkət etdikcə onun yüksəkliyini ölçməyə imkan verir. Divar kvadrantı meridian müstəvisində qurulduğu üçün göy cisimlərini ancaq kulminasiya (göy cisminin meridian- dan keçməsi hadisəsinə kulminasiya deyilir) anlarında müşahidə etmək mümkündür. Bu halda onların yüksəklik koordinatları ölçülür. 1
kimi ən qədim astronomik cihazlardan biri sayılan “Armilyar sferası”dır. Bu cihaz o qədər qədimdir ki, onun hətta İsgəndəriyyə astronomları da istifadə etmişdilər. Marağa rəsədxanasındakı “Armilyar sferası” beş göy dairəsindən – 1) ekliptika, 2) bərabərlik kolyuru, 3) enlik- lər dairəsi, 4) göy meridianı, 5) tropiklərdən ibarət idi. Bu dairələrdən ekliptika, göy meridianı və tropiklər qövs ölçü- lərinə bölünmüşdür. Armilyar sferası vasitəsilə planetlərin və ulduzların ekliptik koordinatları və üfüqi koordinatları təyin olunurdu. Bunun nəticəsində Marağa alimləri “Fırla- nan kvadrant” adlı xüsusi bir cihaz icad edirlər. Bu cihaz oxları bir-birinə perpendikulyar surətdə bərkidilmiş və biri üfüq müstəvisində, o biri isə həmin müstəviyə perpendi- kulyar istiqamətdə fırlanan iki bölgülü dairədən ibarətdir.
1 H. C. Məmmədbəyli. Mühəmməd Nəsirəddin Tusi. Bakı, “Gənclik”, 1980. səh. 67-68
204 Ulduzlara istiqamət almaq üçün vertikal dairə dioptorlarla təchiz olunur. Tusinin elmi irsini öyrənən tədqiqatçılar arasında peşə- kar astronomlar da az deyil. Alim 750-760 il bundan əvvəl fəaliyyət göstərsə də, onun əldə etdiyi elmi nailiyyətlər hələ də müasir astronomların diqqət mərkəzindədir. Astronomiya sahəsinin professoru Rəhim Hüseynovun onun haqqında deyir: “Tusinin astronomiya sahəsində aldığı elmi nəticələr çox geniş və əhatəlidir. O, hər şeydən əvvəl müasir astronomiya üçün həlledici əhəmiyyət kəsb edən sferik triqonometriyanın banisidir. Sferik triqono- metriyanın tədbiq dairəsini genişliyinə görə heç nə ilə müqayisə etmək mümkün deyil”. Tusinin və Marağa rəsədxanası əməkdaşlarının, ümumiyyətlə, astronomiya sahəsində ən böyük işləri “Elxan cədvəlləri” əsəridir. Dörd kitabdan ibarət olan bu əsərdə: o zamanlar dünyada mövcud olan təqvimlər, bir tarixdən – (təqvimdən – R.D.) digərinə keçmək üsulları, Günəşin və Planetlərin hərəkət- ləri, Marağa rəsədxanasında hər gün üçün həqiqi günorta vaxtı, Günəş diski mərkəzinin ekliptika üzərində vəziyyəti, planetlərin orta sutkalıq hərəkətinin qiymətləri, vaxtın təyin
205 üsulu, planetlərin ekliptikaya nəzərən vəziyyətləri, illik presessiyanın qiyməti verilmişdir”. 1
Necə ki Hülaku xanın dövründə, eləcə də Abaqa xanın dövründə də Tusi bir ziyalı, alim, siyasətçi, diplomat və xeyriyyəçi kimi “Elxanilər” dövlətinin həyatında seçilən bir fiqur olaraq mühüm rol oynamışdır. İmperiyanın hansı bölgəsində olursa-olsun o, əhalinin bütün təbəqəsi tərəfin- dən hüsn-rəğbətlə, izzətlə, təmtəraqla qarşılanır və hər bir adamın problemi ilə dərindən maraqlanaraq, özünün lazım- lı məsləhətlərini və köməyini heç kimdən əsirgəmirdi. Ən əsası da müdrik alim elmin inkişafına və tədris ocağlarının yaranmasına xüsusi diqqət yetirirdi. Tusi düşünürdü ki, elm insanın əlindən tutmalıdır. Çünki insana “hər şeyi olduğu kimi bilmək” vacibliyini o, çox yaxşı anlayırdı. Tusi elmli olduğu qədər də səbr və əxlaq sahibi idi. Tusi 1274-cü ilin əvvəlində Marağadan Bağdada gəlir. Xanın vəziri kimi üzərinə düşən işləri görür, alimlərə, mədrəsələrə qayğı göstərir. Alim çox yorulsa da, onu səfərdə müşayiət edən oğlu Əsiləddin ilə birlikdə yeddinci imam Museyi-Kazımın məzarına ziyarətə gəlir. Burada xeyli oturaraq yasin oxuyur. O, gözlənilmədən Museyi- Kazımın yanında dəfn olunmasını yanındakılarına vəsiyyət
1 “Bilgi” dərgisinin “fizika, riyaziyyat, yer elmləri” seriyası. Nəsirəddin Tusinin astronomiya elmində xidmətləri. MEA-nın müxbir üzvü Rəhim Hüseynov. Bakı, 2002. səh. 4 №2
206 edir: - “Məni başqa yerdə dəfn etsəniz, Həzrət Musa ibn Cəfər əleyhissəlamdan xəcalət çəkərəm”. Vəfatından öncə oğluna son sözü bu olub: - “Mən rahat ölürəm. Çünki ömrümü xeyrə, xalqımın xeyrinə, elmin xeyrinə həsr etmişəm... Xeyrə həsr edilməmiş həyatı hədərə getmiş hesab et”. Bütün həyatını, biliyini, bacarığını insanlığa, elmə həsr etmiş böyük alim 127-cü ildə iyunun 25-də Bağdad şəhərində dünyasını dəyişdi. Nəsirəddin Tusi vaxtı ilə Abbasi Xilafətinin paytaxtı sayılan Bağdaddan 10 km. aralıda yerləşən “Came məscidi”ndə torpağa tapşırılmışdır. Vəsiyyətinə uyğun olaraq onu yeddinci imam Museyi- Kazımın sərdabəsində Came məscidində dəfn etdilər. (Allah ona rəhmət eləsin). 1
Deyirlər ki, alimin dəfninə bütün Bağdad axışıb gəlmişdi və onun qəbri uzun müddət ziarətə çevrilmişdir. Camaat inana bilmirdi ki, bütün ömrünü elmə həsr etmiş müdrik bir insan onların sırasını tərk edibdir. Axı, o, bir çoxlarının əlindən tutaraq, bəşəriyyət aləminin ən ümdə rəmzi sayılan, yalnız xeyirxahlıq işləri ilə məşğul olmuş və hamının demək olar ki, ümid çırağı sayılmışdı. Dahi Azərbaycan alimi Nəsirəddin Tusinin qəbri üzərində belə bir müdrik
1 A. Məmmədov. Hökm və hikmət. Bakı, “Qafqaz-Ltd”, 2002. səh. 159- 160
207 sözlər yazılıbdır: “Millətin və dinin köməkçisi, elm ölkəsinin şahı. Ana dövran belə oğul doğmamışdır”. Necə insan olmalısan ki, həyatda gördüyün işlərə görə, istəkli xalq məzar üzərində bu cür mənalı sözlər yazsın. Həqiqətən də o, həmin sözlərə layiqli bir şəxs sayılaraq, həyatdakı gördüyü bütün işlərə görə həmin kəlamları qazanmışdı.
həm cismini şövqləndirir. Mişra Krişna
Nəsirəddin Tusinin dünya miqyasındakı elmi nailiyyətləri N. Tusinin həndəsə sahəsində yazdığı şah əsəri “Təhrir Öqlidis” (Öqlidisin izahı) iki dəfə, yəni, iki redaktədə yazılmışdır. 1248-ci ildə yazılmış birinci redaktə 15 məqalədən ibarətdir və həmin əsərin əlyazması 1880-ci ildə Tehranda litoqrafiya üsulu ilə çap olunmuşdur. İkinci dəfə “Təhrir Öqlidis”in hər iki redaktəsi tez bir zamanda bütün dünyaya yayılmışdır. Həndəsə elminin inkişaf etdirilməsində xüsusi rol oynamış həmin əsərin
208 ikinci redaktəsi hələ XIII əsrin sonunda Avropada, xüsusilə İngiltərədə şöhrət tapmışdır. XVI əsrdə bu kitab Avropada o qədər məşhur olmuşdur ki, 1594-cü ildə Roma şəhərində ərəb dilində, sonralar isə latın dilinə tərcümə olunaraq, 1657-ci ildə Londonda nəşr olunmuşdur. Həmin əsərin qısa müddətə Avropada ərəb dilində məşhurlaşması şübhə doğurar. Fikrimcə həmin əsər hələ 1657-ci ilə qədər latın dilinə tərcümə olunaraq həndəsə və riyaziyyat mütəxəssisləri tərəfindən öyrənilirdi. “Təhrir Öqlidis” ərəb dilində yazılmış və Romada saxlanılan variantı elə həmin dildədir. Bu məsələni daha da aydınlaşdırmaq üçün bildirmək istəyirəm ki, riyaziyyat və astronomiya elmində özünü “məşhurlaşdıran” Regiomon- tan, hələ 1461-ci ildə Romaya gedərək, orada Ptolemeyin
etmişdir. Ümumiyyətlə o, 1461-1468-ci illərdə İtaliyanın bir çox kitabxanalarında olmuş və qədim əlyazmaların surətlərini əldə edərək Vyanaya qayıtmışdı. Regiomontan Avropada alimlikdən çox, elmi əsərlərin orijinal tərcümə- çisi kimi tanınmışdı. Artıq məlumdur ki, Regiomontan ərəb dilinə yiyələnə- rək şərq astronomlarının elmi əsərlərinin tərcüməsilə məşğul olmuş və çox güman ki, Tusinin “Təhrir Öqlidis”
209 əsərini, 1657-ci ildəki latın tərcüməsinə qədər latın dilində tərcümə etmişdi. Tarixi qaynaqlarda göstərilir ki, İsaak Nyutonun (1642- 1726) sevimli müəllimlərindən biri XVII əsrin məşhur ingilis riyaziyyatçısı Con Vallis (1616-1703) “Təhrir Öq- lidis” əsərinin əsasında Oksford universitetində mühazirə- lər oxumaqla Tusinin İngiltərədə məşhur olmasında böyük rol oynamışdır. Oksford universitetində Evklid kafedrasına rəhbərlik edən C. Vallis Tusinin təklif etdiyi paralel xətlər nəzəriyyəsinin isbatını tələbələrinə tədris etmişdi. H. Məmmədbəyli qeyd edirdi ki, “Təhrir Öqlidis” əsərində Nəsirəddin paralel xətlər, nisbətlər və ədədlər nəzəriyyəsi, həndəsə aksiomatikası kimi riyaziyyatın əsas və bünövrəli məsələlərindən dərin yaradıcılıqla bəhs etməklə yanaşı, bir çox yeni teoremlər və onların yeni-yeni isbatlarını vermiş, bəzi teoremləri isə ümumiləşdirmişdir. Bəzən o, bir teoremin bir neçə isbatını verir. O, riyaziyyata yeni-yeni anlayışlar daxil edir və köhnə anlayışların düz- gün dərk edilməsinə imkan yaradır... “Təhrir Öqlidis” kitabının birinci redaktəsində Nəsirəddin Pifaqor teoremi- nin 36 cür isbatını, əsərin ikinci redaktəsində isə teoremin 12 cür isbatını verir. Nəsirəddin birinci kitabda hər şeydən çox paralel xətlər nəzəriyyəsinə aid teoremlərini verir. Yeni
210 həndəsənin, qeyri-evklid həndəsələrinin əmələ gəlməsində paralel xətlər nəzəriyyəsi olduqca böyük rol oynamışdır. 1
Paralel xətlər nəzəriyyəsinin inkişafında isə Nəsirəddi- nin əhəmiyyəti çox böyük olmuşdur.
“Təhrir Öqlidis”
Evklidi bütün dünyada məşhurlaşdıran “Başlanğıc” əsəri iki min il müddətində məktəblilər üçün, həndəsənin
1
1980. səh. 78
211 başlanğıc kursu sayıldığından dəfələrlə nəşr olunmuşdur. İş ondadır ki, XX əsrə qədər həmin kitab həndəsə fənnində məktəblərlə yanaşı, universitetlərdə də tədris olunurdu. Bütün elm adamları üçün maraqlı olan əsər hələ Antik dövrdə yazarlar tərəfindən köçürülərək, məlum olan dünyanın ərazisində yaymışdılar. Sonralar “Başlanğıc” papirusdan perqamentə, perqamentdən isə kağıza köçürülə- rək sifarişçilərə çatdırılırdı. 400 il müddətinə əsər 2500 dəfə nəşr edilmişdir, orta hesabla bir ildə 6-7 dəfə çapdan çıxırdı.
çıxmayıbdır. Lakin əsər köçürücülərin vasitəsi ilə çoxalmışdı. Bu işdə Şərq köçürücüləri və alimləri böyük rol oynamışdılar. Əsərin ilk ərəb tərcüməsini ilk dəfə, xəlifə Harun ər Rəşidin, ikinci dəfə isə onun qardaşı xəlifə Məmunun hakimiyyəti dövründə Həccac ibn Yusif etmişdi. Növbəti tərcüməni isə Sabit ben Qürrə həyata keçirmişdi. Erkən orta əsrlər dövrü Evklidin “Başlanğıc” əsəri ərəblər tərəfindən tam öyrənilir, ondan sonra isə Avropa alimlərinin diqqət mərkəzində olur. Əsər bir neçə dillərə tərcümə olunur. İlkin nüsxələr 1533-cü ildə çapdan çıxır. İngilis dilinə, ilk dəfə 1570-ci ildə Londonun taciri Bellinqvey tərəfindən tərcümə olunur. 1
1 Д. К. Самин. Сто великих ученых. Москва, «Вече», 2002. стр. 19
|