Ramiz Dəniz
Nəsirəddin Tusinin siyasəti
Yüklə 2,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Səyahətna- mə”
- “Qurani-Kərim”
- Hülakü xan və Doqquz xatun. Cami ət-tavarix əlyazması. (XIV əsr)
- “XI-XIII əsrlərdə İranda İsmaili- lər dövləti”
- “Sərgüzeşt-i seyidna”
- “Əxlaqi-Nasiri”
- “Şəklül-gita”
|
Nəsirəddin Tusinin siyasəti
Monqollar Əfqanıstana, İrana, Yaxın Şərqə və Qafqazın şimalına basqın edəndə onların dini etiqadı olmamışdır. Onlar da pərəstiş edir və ruhlara inanırdılar. Tatarlarla yanaşı nəsranilər, yakobitlər – Şərqdəki qədin xristian kilsəsinin qalıqları, katoliklər, pravoslavlar yaşayırdılar. Monqollar heç bir dinə mənsub olmadıqları üçün Avropa monarxları, xüsusən də Roma papası istəyirdi ki, onlar xristian dinini qəbul etsinlər. Roma papası dinlə əlaqədar olaraq minqol hökmdarlarının iqamətgahına öz elçilərini göndərdilər. Lakin bu işdə müsəlmanlar qalib gəlirlər. Berke xan (1201-1266) hakimiyyətdə olanda (1257-1266) İslam dinini qəbul etmiş və köçəri monqollar müsəlman kimi fəaliyyət göstərməyə başlamışdılar. Rus torpaqlarının böyük bir hissəsi Berke xanın nəzarəti altında idi və o, ilk dəfə olaraq Rus xalqlarını siyahıya almışdı.
97 Azərbaycan Hülaku xan tərəfindən işğal edildiyinə baxmayaraq, Berke xan da həmin ölkəni işğal etmək fikrin- də idi. Bu haqda V. Şklovski Marko Polonun “Səyahətna- mə” əsərindən bir mənbə kimi istifadə edərək yazır: “Hü- laku xandan sonra Berke xan da Azərbaycanı işğal etmək istəyir. Kür çayının aşağısında çox gözəl otlaqlar vardı. Mal- qara qışı həmin otlaqlarda keçirir, yayda isə dağlara aparı- lırdı. Azərbaycanda çoxsaylı sənətkarlar vardı, orada isteh- sal olunan parçalar, xalçalar və qılınclar dünyaya yayılırdı. Lakin Azərbaycan Hülaku xan tərəfindən fəth edilmişdi və o, bu vilayəti çox qiymətləndirirdi. O, Təbrizi özünün paytaxtı elan edir. Qızıl Orda və monqol hökmdarları öz aralarında, 100 ilə yaxın Azərbaycan uğrunda müharibələr aparmışdılar. 1
Dərbənd qalası yaxınlığında bir-biriləri ilə toqquşur. 1259- cu ildə baş verən həmin döyüşdə Berke xan məğlub olur və onun qoşunları Terek çayının arxasına çəkilir. Hər şey sakitləşəndən sonra o, döyüş meydanında minlərlə meyidi görərək, öz-özünə məyus halda deyir: “Əgər, biz bir yerdə olsaydıq, onda bütün dünyanı fəth edərdik”.
1 В. Шкловский. Земли разведчик. М., «Молодая гвардия», 1966
98 Maraqlı odur ki, həmin döyüşdə Tusi Hülaku xanı müşayiət etmişdi, ya yox? Axı, tarixdən bəllidir ki, dünya şöhrətli alim monqol hökmdarını demək olar ki, bütün müharibələrdə müşayət etmişdi. Sirr deyil ki, ağır əməliy- yatlar zamanı Hülaku xan daim ondan lazımlı məsləhətlər almışdı. Bir çox İslam tarixçiləri Tusini monqol işğalçıları ilə birlikdə Bağdad Xilafətinin məhvində fəal iştirak etməyini pisləyirlər. Həmin dövrdə Yaxın Şərq üçün, o cümlədən Azərbaycan üçün həm Bağdad Xilafəti, həm də monqol işğalçıları eyni dərəcədə faciə idi. Lakin onlar bir-birilərilə toqquşmaqla öz güclərini zəiflətmiş olurdular. Qeyd etməliəm ki, Bağdadın işğalı zamanı Hülaku xanı müşayiət edən Tusi, şəhərdəki alimlərin, qadınların və uşaqların xilas olunmasında əvəzsiz rol oynamışdı. O, Bağ- dadın işğalından sonra Hülakunun siyasətini dəyişməyə və yeni kütləvi qırğınların qarşısını almağa nail olmuşdu. Tarixdən bəllidir ki, Bağdada yaxınlaşan Hülaku xan eyni zamanda Səlcuq türklərinin məskunlaşdığı ərazinin sərhədində ayaq saxlayır. O, iki seçim qarşısında qalır: ərəb Xilafətinin sonuncu sığınacaq yeri sayılan Bağdad şəhərinə və yaxud da Konstantinopolun divarlarına qədər uzanan səlcuqilərin ərazisinə hücum etsin. Hülaku xan elə bir addım atmalı idi ki, yaratdığı “Elxanilər” dövləti bunun
99 nəticəsində azacıq da olsun zəifləməsin. Əlbəttə, belə bir dövlət əhəmiyyətli addımı atmaq üçün uzaqgörən hökmdar sözsüz halda öz vəzir-vəkillərindən məsləhət almalı idi. Bu işdə Tusinin məsləhəti onun üçün çox vacib sayılırdı. Lakin belə bir məsələlərdə Azərbaycan alimi güclü opponentlərlə üzləşirdi. Tusinin elmi dühası hamı tərəfindən şəksiz qəbul olunsa da, dini baxışları, istər öz sağlığında, istərsə də sonralar mübahisələrsiz ötüşmədi. Onu müsəlmanlara qarşı çıxmaq- da, monqollara kömək etməkdə, Bağdada hücumu, xəlifə- nin qətlini Hülaku xana məsləhət görməkdə, hətta kafir olmaqda günahlandırırdılar. Tusinin cavabı qısa idi: “Mən müsəlmanam, ona görə də mənim haqqımda deyilənlər başqa bir şey deyildir”. “Ustadi-bəşər” adlandırılan Tusini kafir adlandırmaq ən azı böyük əxlaqsızlıq və böhtan sayılırdı. Ona görə ki, o, İslam dininin sədaqətli bəndəsi və “Qurani-Kərim”in dərin bilicilərindən biri idi. Alimin müdrük kəlamlarında, dinlə əlaqədar olan ifadələri eşitmək olur. Tusi deyirdi: “Hökm hamıdan qüdrətli və tək olan Allahın hökmüdür”. “Din qaydadır, dövlət onun sütunları”. “Müsəlmanlar əldirlər. Əl-ələ verib birləşsələr bir bədən olarlar”.
100 İslam tarixçiləri Bağdad Xilafətinin məhv edilməsində Tusini günahlandırsalar da, bu yolda onların səhv mövqe- dən çıxış etdiklərini başa düşmək çətin deyil. Bunu əsaslandırmağa çalışacağam. Tarixi qaynaqlarda göstərilir ki, İran və Azərbaycan əraziləri hələ 1221-ci ildə Çingiz xanın göndərdiyi qoşun tərəfindən viran edilir. Monqollar öz hökmranlığını Cənubi Qafqazda bərqərar etməkdən ötrü Hülaku xanı 70 minlik ordu ilə Qərbə göndərir. Bu qərar, Menqu xan Qaraqorum- da keçirilən qurultayda monqolların böyük xanı elan olu- nandan sonra çıxarılır. Monqol qoşunları işğalçılıq yürü- şünə başlayanda, qarşılarına çıxan hər bir siyasi və hərbi qüvvəni fiziki cəhətdən məhv edirdilər ki, arxada onlara qarşı heç bir təxribat və ya terror aktları törədilməsin. Xorezm darmadağın ediləndən sonra Məhəmməd şahın oğlu Cəlaləddin atasının yerinə taxta keçir (1221-1231) və monqol qoşunlarına müqavimət göstərmək üçün Əfqanıs- tana və İrana çəkilir. İsmaili dövlətinin hökmdarı Ələddin (1212-1255) hakimiyyətə 9 yaşında (1221) yiyələnir. Həd- di-buluğa çatanda onun siyasətində neytrallıq hiss olundu. O, yaxınlıqda olan monqolların düşməni Cəlaləddin ilə ittifaq bağlayır. Bu haqda Cəlaləddinin katibi olmuş tarixçi Nəsəvi öz əsərində yazır: “İsmaililərin ilk dəfə Cəlaləddin ilə görüşməsi hicri tarixi ilə 624, miladi tarixi ilə 1226-
101 1227-ci ilə təsadüf edir və birincilər bu görüş üçün böyük səy göstərmişdilər”. İsmaililərlə Cəlaləddinin arasında bir neçə dəfə müna- qişə baş versə də, onun vəziri Şərəf əl-Mülk Gəncədə və Beyləqanda fəaliyyət göstərə-göstərə, ismaililərlə barışığa üstünlük vermişdi. Cəlaləddindən çox o, ismaililərə yaxın- lıq etmişdi. Bu haqda İ. Patruşevski belə qeyd vermişdi: “Şərəf əl-Mülkün fəaliyyəti Cəlaləddinin epopeyasında faciəli rol oynamış və onun ölümünün sürətlədirilməsinə gətirib çıxarmışdı”. 1
Hülaku xan İrana yürüş etməmişdən əvvəl oradakı və Yaxın Şərqdəki siyasi vəziyyətlə tanış olmuşdu. Cəlaləd- din, Ələddin, Müstəsim və səlcuq türkləri bir-birilərilə düşmən idilər. Elə Hülaku xan da bu əlverişli vəziyyətdən istifadə edir. 2
1252-ci il avqust ayında Hülaku xanın ordusunun avan- qardında olan monqol sərərdəsi Kitbuka noyon 12 minlik qoşun ilə Qaraqorumdan qərb istiqamətində yürüşə yolla- nır. Məhərrəm ayının əvvəli 651-ci ildə (Hicri – R. Q.) (1253-cü il mart ayı) o, Əmudərya çayını keçərək, Kuhis-
1 И. П. Патрушевский. Вазир Шараф ал-Мульк. – Ближний и Средний Восток. Москва, 1962. стр. 39 2 Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Перев. с персидского А. К. Арендса. Под редак. А. А. Ромаскевича, Е. Э. Бертельса и Ю. Якубовского. М.-Л., III том. 1946. стр 26
102 tanda hərbi əməliyyatlara başlayır. Bu vilayətin bir hissəsi- ni işğal edəndən sonra Kitbuka noyon beş minlik süvari və piyada qüvvə ilə Girdkux qalasını mühasirəyə alır”. Güclü ordunun başında duran Hülaku xan 1253-cü ildə İranın sərhədini keçərək həşşaşilərin, vaxtı ilə yaratdıqları İsmaililər dövlətinin ərazisinə hücum edir. İranı asanlıqla ələ keçirən monqollar həşşaşilərin güclü müqaviməti ilə üzləşirlər. Kuhistan İsmaililərin rəhbəri öz ölkəsinin dağlıq ərazisində onlarla ələ keçirilməz qalanın – “Əlamut”, Girdqux, Lamasar və s. – sahibi sayılırdı. Hülaku xan çox yaxşı bilirdi ki, həşşaşilər Bağdad Xilafətinin müttəfiqidir və onlar regionda öz döyüşkənliyi ilə monqolların güclü rəqibi sayılırlar. Bacarıqlı siyasətçi və təcrübəli sərkərdə kimi tanınan monqolların rəhbəri, İsmaililərin alınmaz qalalarını bir başa hücum vasitəsilə ələ keçirməkdən boyun qaçırır və onlardan bir çoxunu mühasirəyə alır. Hülaku xan İsmaililərə bildirir ki, artıq qan tökülməsin deyə qalalar döyüşsüz təslim olsunlar. Lakin buna baxmayaraq, monqolların Kuhistanda müha- sirəyə aldıqları ilk qala (Girdkux) 20 il müqavimət göstərir və yalnız Abaqa xanın dövründə (1265-1282) işğal edilir. Hülaku xan ismaililərin dövlətini fəth edərkən Çingiz xanın prinsipi ilə hərəkət edirdi; müqavimət göstərən öldürülsün, təslim olan rəhm edilsin. Lakin hökmdar bu
103 kontekstdən kənara çıxmışdı. O, öz əsgərlərinə əmr vermişdi ki, yaşından asılı olmayaraq hamı öldürsün. Bir neçə il ərzində demək olar ki, onların kökü kəsilir. Mon- qollar bu regionu ələ keçirərkən, ilk növbədə Cəlaləddini, sonra Ələddini və Ruhnəddini, daha sonra isə Bağdad xəlifəsi Müstəsimi fiziki cəhətcə məhv edirlər.
Hülakü xan və Doqquz xatun. Cami ət-tavarix əlyazması. (XIV əsr)
Yersiz qığınlara sinə gərən Tusinin bu haqda çox gözəl fikirləri var: “Qələbədən sonra, əlbəttə, başdantutma edama
104 başlamamalı, kin və nifrətdən əl çəkməli, ədavətə son qoymalıdır, çünki qələbədən sonra məğlub edilmişlər qulam və rəiyyət yerində olarlar... Əfv edib bağışlayan şahlar bağışlamayanlardan daha yaxşıdır, çünki gücü göstərdikdən sonra bağışlamağın başqa hüsnü var”. 1
Uzun danışıqlardan sonra sonuncu ismaili rəhbəri Ruhnəddin Xurşax ibn Ələddin ibn Cəlaləddin (1255-1257) əlliyə yaxın qalanı, o cümlədən “Əlamut” qalasını monqollara təslim edir. Ruhnəddinin Hülaku xana təslim olmaqda şəxsən Tusi özü başqa müdrik şəxslərlə birlikdə vasitəçi rolunu oynamışdır. Orta əsr tarixçisi Cüveyni bildirmişdi ki, “Əlamut”un tutulması monqolların gözlədiyi kimi olmamışdır. Ruhnəd- din monqolların göstərişi ilə 40-a yaxın qalanı sökdürür, lakin monqolların ilk hücumunu dəf edən “Əlamut” müdafiəçiləri, hətta qalanın divarlarına Hülaku xanın böyük bir qoşunu yaxınlaşanda belə təslim olmaqdan boyun qaçırırlar. Monqollar Ruhnəddini müdafiəçilərin üstünə göndərirlər ki, qala təslim olsun. Lakin bu heç bir nəticə vermir. Qalanın komendantı Müqəddəm çox tərs adam idi və müvəqqəti olaraq təslim olmaq istəmirdi. Hülaku xan,
1 Xacə Nəsirəddin Tusi. Rəhim Sultanovun farscadan tərcüməsi. Əxlaqi-Nasiri. Bakı, “Lider nəşriyyat”, 2005. səh.235
105 şahzadə Baqataya göstəriş verir ki, böyük bir qüvvə ilə qalanı mühasirəyə alsın, özü isə Lamasara yollanır. Şahzadənin başçılığı altında monqollar üç gün dalbadal “Əlamut”a hücum edir, lakin uğursuzluqla geri çəkilməyə məcbur olurdular. Sonradan qarnizon təslim olmaq üçün danışıqlar aparmağa başlayır. Lyudmila Stroyeva “XI-XIII əsrlərdə İranda İsmaili- lər dövləti” əsərində “Əlamut” qalasının alınması barəsin- də yaxşı məlumat verir: “Əlamut”un müdafiəçiləri təslim olmaq üçün Ruhnəd- dini vasitəçi kimi Hülaku xanın yanına göndərir. İşi belə görən xan, əfv etmək üçün onu qalaya göndərir. Qalanın müdafiəçilərinə icazə verilir ki, üç gün müddətinə kimin gücü nəyə çatırsa, qoy oradan çıxartsın. Hülaku xan qalanın qülləsinə yuxarı qalxmağa Ruhnəddinə icazə verir və özü oradan dərin uçuruma baxanda dəhşətə gəlir. Bundan əlavə qalada həddindən artıq çoxlu ərzaq ehtiyatı vardı. Onun bir hissəsi hələ Həsən ibn Səbbahın dövründən qalmışdı. Cüveyni oradakı əl işləri ilə tanış olandan sonra Hülaku xana məsləhət görür ki, həmin kitabxanaya heç bir zərər dəyməsin. Bütünlüklə oradakı elmlə bağlı olan işlər tarix- çinin öhdəsinə verilir. Cüveyni əmr edir ki, “Əlamut” kitab- xanasında olan astronomik alətlər, Quran, qiymətli əlyaz- malar saxlanılsın, yalnız ismaili cərəyanı ilə əlaqəli olan
106 bütün əsərlər yandırılsın. Lakin bir neçə ismaili əsərlərini tarixçi öz elmi işlərinə daxil edir. Məsələn, Əlamut dövlətinin təməlini qoyan Həsən ibn Səbahdan bəhs edən “Sərgüzeşt-i seyidna” əlyazmasından o, öz əsərində istifadə etmişdi. 1
qədər) “Əlamut” qalası darmadağın edilir. Tusi “Əlamut” qalasında əsirlikdə olan zaman həmin kitabxanadakı qiymətli əsərlərdən istifadə edərək, özünün bir çox məşhur əsərlərini yazmışdı. Sonrakı illərdə Cüveyninin iştirakı ilə Azərbaycan alimi qalada saxlanılan bir çox əsərləri Marağa kitabxanasına köçürmüşdü. Beləliklə, İsmaili dövləti Ərəb Xilafətinin müttəfiqi kimi fəth edilmişdi. Hülaku xan yaratdığı “Elxanilər” dövlətinin təhlükəsizliyini təmin etməkdən ötrü ya Bağdad Xilafətini, ya da ki, səlcuq türklərini darmadağın etməli idi. Yuxarıda göstərildiyi kimi hər hansı bir ağır yürüşə başlamaq üçün o, sarayında saxladığı müdrik əyanlarından məsləhət almalıydı. Tusi bütün regionda sülh carçısı kimi tanınırdı və onun məsləhəti, bir çoxlarının məsləhətlərin- dən xan üçün önəmli sayılırdı.
1 Л. В. Строева. Государство Исмаилитов в Иране в XI-XIII вв. Москва, «Наука», 1978. стр. 243
107 Azərbaycan alimi türk milliyətindən olduğu üçün çox güman ki, belə bir vəziyyətdə səlcuq türklərini müdafiə etməli idi. Həm də o tarixdən çox yaxşı bilirdi ki, Ərəb Xilafəti yox, Kiçik Asiyanın Anadolu hissəsində yaşayan məhz türk tayfaları, dünyada İslam dininin müdafiəçiləri sayılırdılar. Çünki yalnız onlar, Roma papasının təhriki ilə Avropanın xristian hökmdarları, İslam dinini məhv etmək üçün səlcuq türklərinin üzərinə yeddi böyük səlib yürüşü təşkil etmişdilər. Bundan əlavə Anadoluda məskunlaşan türk tayfaları qərbdə xristian dünyası ilə “Elxanilər” döv- ləti arasında baryer rolunu oynayaraq, güclü müdafiə xətti təşkil edirdilər. Nəhayət sonda bildirmək istəyirəm ki, Hülaku xan İrana və Azərbaycana soxulandan sonra mon- qol ordusunun avanqardında türklərin süvariləri və piyada əsgərləri durmağa başladı. Söz yox ki, belə bir qüvvə ilə monqol xanı səlcuq türkləri üzərində qələbə əldə edə bilməzdi. Hülaku xan tarixdən bilirdi ki, türklər döyüşkən, bir-birilərinə sədaqətli, sadiq və çox nadir hallarda bir- birilərinə qarşı silah qaldırırlar. Bütün bu amillər, səlcuq türklərini böyük təlafatlardan xilas etmişdi. Sonrakı pro- sesdə Bağdad Xilafətinin darmadağın edilməsində, monqol ordusunun tərkibində olan avanqard türk dəstələri başlıca rol oynamışdılar.
108 Elə həmin vaxt Tusi Marağa rəsədxanasının tikintisinə başlayır. Hülaku xan alimin müdrikliyinə və idrakına inanmasaydı, böyük xərc tələb edən rəsədxananın tikinti- sinə icazə verməzdi. Tusinin yaşadığı dövrdə monqollar Azərbaycanı bütün- lüklə işğal etmişdilər. Orada yerləşən bütün inzibati və mədəni obyektlər monqolların nəzarəti altında olmuşdu. Bu ondan xəbər verir ki, azərbaycanlı alimin özü və gördüyü işlər də monqolların nəzarəti altında idi. Kamil və müdrik məsləhətləri ilə başqalarından fərqlənən Tusi monqolların hakimləri sayılan əvvəlcə Hülaku xanın, sonra isə Abaqa xanın saraylarında baş vəzir vəzifəsində işləmişdir. Həmin vəzifələrdə işləməsinə baxmayaraq, görkəmli alim elmi nailiyyətlərinə görə adları çəkilən xanların sevimlisinə çevirilmişdir. Kamil düşüncəsi, ağıllı məsləhətləri və dünyagrüşü ilə bir çox vəzir-vəkillərdən qabarıq şəkildə seçilən Tusi Hüla- ku xanın gözündə ölkənin bacarıqlı və çevik siyasətçisi kimi görünürdü. Buna görə də alimin məsləhətləri monqol hökmdarı üçün bütün əyanların məsləhətindən üstün idi. Hülaku xan yaxşı bilirdi ki, Tusi təkcə əxlaqi nəsihətlər verməmiş, eləcə də ölkə idarəçiliyi, hakimiyyətin saxlanıl- masının əsaslarına dair əməli və lazımlı təkliflərini irəli sürmüşdü. İdarəçilikdə qlobal siyasəti, ərazi siyasəti,
109 ünsiyyət siyasəti məsələlərini analiz edərkən Aristotelin, Platonun, Fərabinin və ibn Sinanın fikirlərini bütün incəliklərlə təhlil etmişdi. H. B. və S. M. Bayramovlar qeyd edirlər ki, ... Platonun “Siyasət” kitabının təhlili Tusinin ictimai-humanitar düşüncə sahəsində ensiklopedik nəzəri dünyagörüşünə malik sima olduğunu sübut edir. Ölkə siyasəti, Müdafiə siyasəti, Kəramət siyasəti, Cəmaət siyasəti başlıqlarında (“Əxlaqi-Nasiri” əsərindəki fəsillərin başlıqları – R. D.) dair orijinal fikirlər irəli sürür. Ölkə idarəçiliyinin prinsiplərini təklif edən Tusi bu sahədəki siyasəti iki yerə bölür: birinci fəzilətli (demokratik – H. B.) siyasət, ikincisi zorakı (avtoritar – H. B.) siyasət. Həmin dövrdə bir çox alimlər elmin bir neçə sahələrini öyrənməyə böyük səy göstərirdilər. Ən əsas da riyaziyyata, astronomiyaya, fəlsəfəyə çoxlu fikir verilirdi. Öz dövrünün bir çox alimləri kimi Tusi də elmin bir çox sahələrini dərindən mənimsəmişdi. Alimin apardığı tədqiqat işləri unikal kəşflərə gətirib çıxardırdı və həmin kəşflər bir çox həmkarlarını mat-məəttəl qoyurdu. Onun qələmindən çıxan yüzdən artıq ciddi əsər elmin astronomiya, riyaziyyat, fizika, coğrafiya, tarix, fəlsəfə, tibb, etika, məntiq, musiqi- şünaslıq, geologiya və digər sahələrinə həsr olunmuşdu. Bunula belə Tusinin yaradıcılığında astronomiya və riyaziyyat üzrə tədqiqatlar xüsusi yer tutur. O, bu sahələrdə
110 aparılmış iyirmidən çox uğurlu araşdırmanın müəllifidir. Alimin apardığı elmi axtarışlar və tədqiqatlar həcminə görə çox böyük idi və ona qədər yaşayan bütün alimlərin gördüyü işləri mahiyyətinə görə xeyli arxada qoyurdu. Riyaziyyata həsr etdiyi əsərlər yalnız ərəbcə, astronomiya üzrə tədqiqatları isə həm fars, həm də ərəb dillərində yazılmışdır. Alimin əsərlərinin bir neçə dildə yazılması, qısa müddətdə Tusinin Yaxın Şərqdə məşhurlaşmasına gətirib çıxarmışdır. Böyük alimin ən məşhur əsərləri arasında “Şəklül-gita”
Yüklə 2,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|