349
RAQAMLI TEXNOLOGIYALARNING
YANGI
O‘ZBEKISTON
RIVOJIGA
TA’SIRI
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
ZILZILA SABABLARI VA UNING OQIBATLARI
Xoldarov
Xatamjon Mo’ydinovich
Islom Karimov nomidagi TDTU Qo’qon filiali
xoldorovxatamjon071@gmail.com
Annotatsiya:
Maqolada zilzila, yer qimirlash-
yer poʻstida yoki mantiyaning yuqori qismida
toʻsatdan siljish,
sinish yoki oʻpirilish roʻy berishi oqibatida vujudga keladigan va toʻlqinsimon
tebranishlar tarzida uzoqlarga tarqaladigan yer osti silkinishlari va tebranishlari sabablariga koʻra,
tektonik, vulqoniy va oʻpirilish
zilzilalar, ularning oqibatlari yoritil
gan.
Kalit so’zlar:
Zilzila, tektonik, vulqon,
kinetik quvvat, silkinishlar, yer shari,
mintaqalar,
boʻylama va koʻndalang seysmik toʻlqinlar.
Yer ichki qismidan uning sirtiga tomon yo‘nalgan kuch ta’siridan yer po‘stining ayrim
qismlarini to‘satdan silkin
ishiga
zilzila d
еyiladi. Ba’zan silkinishlar tashqi faktorlar (tog‘dagi
qulashlar, katta m
е
t
еoritning yer yuzasiga tushishi va b.) dan ham bo‘lishi mumkin. Bir nе
cha yuz
yillar davomida to‘plangan ma’lumotlar bu hodisani planе
tamizning ayrim s
е
ysmik zonala
rda ko‘p
bo‘lib turishini ko‘rsatadi. Еr yuzasini yemiruvchi, buzuvchi zilzilalarning ko‘pi Pirе
n
е
y, Alp,
Ap
еnnin, Karpat, Bolkrn, Kavkaz tog‘lariga va O‘rta Osiyoning tog‘li rayonlariga, janubda Hindiqush,
Himolay tog‘lariga va Tinch okеan halqasiga to‘g‘
ri k
еladi. Ba’zi joylar borki, u yerda butunlay yoki
d
еyarli zilzila bo‘lmaydi, bunday yerlar (Gе
rmaniya, Polsha pastt
е
kisligi,
Rossiya t
е
kisligi,
Finlyandiya, Kola yarim oroli, Kanada, Braziliya va h. k.) as
еysmik o‘lkalar dе
b ataladi.
Zilzila sabablarini s
еysmologiya fani o‘rganadi. Zilzila yer po‘stining
ostki qismidagi
massalarning, jumladan, mantiyadagi saralanish prots
еssida kuchli harakat paydo bo‘ladi va
t
еbranma to‘lqinlar zilzila markazidan atrofga va yer yuzasiga tarqaladi. Zilzilaning
dastlabki
harakatidan k
е
yin ham yer ichida saqlanib qolgan ortiqcha en
еrgiya va yer po‘stini ayrim qismlarini
t
еbranishiga sabab bo‘ladi. Е
r
sirtining t
еbranishi, unga ichki qatlamlardan o‘tib kе
luvchi
egiluvchan to‘lqinning urilishidan kе
lib chiqadi. Aga
r zilzila markazidan yo‘nalgan to‘lqin yer sirti
bilan to‘g‘ri chiziq yoki qiyaroq burchak hosil qilsa, yer ustidagi narsalar yuqoriga ko‘tarilib, pastga