Rbaycan döVL6T

^AZ6RBAYCAN DÖVL6T İQTİSAD UNİVERSİTETİ


N.R.QULİYEV M.M.MAHMUDOV


BEYN6LXALQ MALİYY6 MÜNASİB6TL6Rİ
BAKI - 2011

Elmi redaktor: i.e.d.6hm&dov Nazim Hiday&t oğlu R&yçil&r: Quşxani R.N

dos.Tağıyeva N.S.

dos. Quliyev N.R.

i.e.n. Mahmudov M.M. BEYN6LXALQ MALİYY6 MÜNASİB6TL6Rİ
C miyy tin iqtisadi t r qqisi ictimai m k bölgüsü il sıx
laq dardır. Mü ssis s viyy sind bu işçil rin ayrı-ayrı m - liyyatlar, texnoloji prosesl r üzr ixtisaslaşmasında v el ona gör d m k m hsuldarlığının, istehsal h cminin artmasında göst rir. Mü yy n m rh l d bu iqtisadi artım üçün h miyy ti faktor olur. 6mt istehsalının v xidm t göst rm nin bolluğu- na g tirib çıxarır. Aydındır ki, bel ixtisaslaşma v m k böl- güsü vv ll r ayrı-ayrı ölk l rin milli iqtisadiyyatı ç rçiv sind baş verirdi. Mü yy n dövrd n sonra ictimai m k bölgüsü h - min ç rçiv y sığmadı, beyn lxalq forma almağa başladı, mü- badil ni yeni keyfiyy t m rh l sin keçirdi, milli t s rrüfatla- rın qarşılıqlı t sirini genişl ndirdi, stabill şdirdi. T s rrüfat h - yatının v f aliyy tinin beyn lmil ll şm sinin mahiyy ti m hz bundan ibar tdir. İndi biz bu prosesin dünya iqtisadiyyatındakı xüsusi rolunun şahidi oluruq, onun yeni k miyy t v keyfiyy t d yişiklikl rin uğradığını görürük. Hazırda dünya t s rrüfatın- da keyfiyy t d yişiklikl ri meqa iqtisadiyyat adlanan yeni m r- h l y q d m qoyur. Bu o dem kdir ki, dünya t s rrüfatı sfe- rası getdikc ayrı-ayrı ölk l rin milli iqtisadiyyatına bilavasit t sirini gücl ndirir v onun inkişafını t yin ed n amil çevrilir. V.A.Medvedyev qloballaşmanı “dünya ölk l ri arasındakı mü- nasib tl rd c miyy tin v iqtisadiyyatın müasir s nayel şm s viyy sinin t zahürü forması”¹ adlandırır.
Qloballaşmanın dünya iqtisadiyyatında n çox d yişiklik- l r etdiyi sah l rd n biri maliyy münasib tl ridir. Amerikalı professor Lester Turonul fikrinc qloballaşma maliyy laq l - rinin beyn lmil ll şm sinin yeni m rh l sidir. Beyn lxalq


¹ Mиpobaя экohoмикa и мeждyhapoдhoe othoшehия жyphaлы №2. 2004-cü il. S h3.
maliyy münasib tl ri beyn lxalq m k bölgüsünün labüd n - tic si kimi vv ll r d mövcud olmuşdur. Lakin o indi yeni m zmun, yeni forma almış, daim t kmill ş n v yenil ş n in- frastruktura çevrilmişdir. Qloballaşma inkişaf etm kd olan öl- k l rd maliyy sisteml rinin t crid olması hissini azaltmış, kapital axını, miqrasiya qaydalarını yenil şdirm kl maliyy münasib tl rinin inkişafına t kan vermişdir. Çox q rib olsa da qloballaşmaya m nfi münasib t ks r n inkişaf etm kd olan öl- k l rd n şr olunan d biyyatlardadır. Bu fikirl r Sietle, Melburi, İraqa, Nitse, Kenuda v dig r razil rd ki çıxışlarda özünü da- ha k skin büruz verir. Az rbaycan Respublikasında bu prob- leml laq dar t dqiqat aparan iqtisadçı aliml r arasında M.A.6h- m dovu v N.R.Quliyevi, Dünyamal V liyevi qeyd etm k olar. M s. M.6hm dov Az rbaycan Respublikası üçün indiki dövrd qloballaşmanın ikili xüsusiyy tini qeyd edir. Bir t - r fd n o dünya iqtisadiyyatına daxil olmaq üçün, dünya maliy- y sisteminin yenilikl rind n b hr l nm k üçün açar rolunu oynayır. Dünya t s rrüfatına iqtisadi inteqrasiya al tidir. İkinci t r fd n siyasi qloballaşma inkişaf etmiş ölk l ri dünya dövl t- l ri üçün ağırlıq m rk zin çevirir, çox böyük ks riyy ti bir qrup ölk d n asılı edir v bu onun m nfi t r fidir.
İnteqrasiya prosesinin inkişafı beyn lxalq maliyy müna- sib tl rinin formalaşmasına, inkişafına v getdikc t kmill ş- m sin g tirib çıxarmışdır.
Beyn lxalq maliyy -idxal-ixrac m liyyatlarının öd nm - si, beyn lxalq kreditin verilm si v alınması, investisiya qoyu- luşu, beyn lxalq sosial müdafi nin qorunması v sair bu kimi sferada milli valyutaların v h r k ti il bağlı maliyy münasi- b tl rinin m cmusudur. Qısa des k beyn lxalq maliyy milli valyuta ehtiyatlarının s f rb rliy alınması, valyuta fondlarının yaradılması v bölüşdürülm sind meydana g l n maliyy mü- nasib tl rinin m cmusudur. Bu münasib tl r dünya ölk l ri v beyn lxalq maliyy qurumları arasında formalaşır, inkişaf edir.
H yata keçiril n çoxsaylı maliyy münasib tl rinin m q- s di, subyekti v obyektl ri çox vaxt ayrı-ayrı dövl tl rin ç rçi- v sind n k nara çıxır. Kapitalın t m rküzl şm si v m rk z- l şm si istehsal sferasına nisb t n maliyy sferasında misli gö- rünm miş d r c d sür tl nmiş v qloballaşmışdır. N inki, beyn lxalq maliyy t şkilatları v banklar maliyy sah sind ki r qab t mübariz sinin h lledici qüvv l rin çevrilmişl r.
Maliyy m liyyatlarındakı müt r qqi d yişiklikl r, on- ların yeni kommunikasiya sistemi vasit sil h yata keçirilm si “elektron pulların” h r k tini n z rd tutan “virtual iqtisadiy- yat” anlayışının yaranmasına s b b olmuşdur. Maliyy münasi- b tl ri v maliyy sisteminin bütün ünsürl ri d yiş n münasi- b tl ri daha çevik v qabarıq ş kild ks etdirir. 6g r 20-ci s- rin vv ll rind maliyy bazarı dünya t s rrüfatı bazarının t r- kib hiss si kimi çıxış edirdis , artıq srin sonunda o müst qil dünya maliyy bazarı kimi formalaşmağa başladı.
Corc Soros yazır: “Qlobal maliyy bazarları bütün dünya- da iqtisadi ş rait güclü t sir göst rir. Maliyy kapitalı imti- yazlı v ziyy td dir. Ümumiyy tl götürüldükd , kapital dig r istehsal amill rin nisb t n daha mobildir. Maliyy bazarları ayrı-ayrı ölk l r üçün kapitalın vergiy c lb edilm sini h dsiz d r c d ç tinl şdirmişdir, çünki onu hara ist s l r apara bil r- l r. N z r alınsa ki, beyn lxalq maliyy kapitalı ayrı-ayrı öl- k l rin h yatında h lledici rol oynayır, bu gün artıq qlobal ka- pitalist sistemi haqqında danışmaq olar.” ²
Beyn lxalq maliyy nin atributlarından biri d qlobal ma- liyy mühitidir. Qlobal maliyy mühiti dedikd dünya maliyy bazarlarının inkişafına, bankların, maliyy korporasiyalarının v investorların q rarlarına t sir ed n qlobal v regional ş rait n z rd tutulur. Qlobal maliyy mühiti t kmill ş n beyn lxalq pul sisteml ri, ayrı-ayrı ölk l rin t diyy balanslarının v ziy-




² Corc Soros – “Açıq c miyy t, qlobal kapitalizm islahat edil rk n” Mocкba
2001-ci il
y ti, aparılan dünya dövl tl rinin v regionlarının inkişaf mo- dell rinin t siri artdıqda ciddi d yişiklikl r m ruz qalır.
Qlobal maliyy mühitin aşağıdakılar daxildir:

1. 
   Beyn lxalq maliyy bazarlarının mövcud v ziyy ti;
   
2. 
   Beyn lxalq bank işinin mövcud durumu;
   
3. 
   Beyn lxalq maliyy korporasiyalarında, institutların- da v beyn lxalq portdal investisiyalarında mövzu olan ş rait.
   

Beyn lxalq maliyy idxal-ixrac m liyyatlarının öd nm - si, beyn lxalq kreditin verilm si v investisiya qoyuluşu, bey- n lxalq sosial müdafi nin qorunması v sair bu kimi sferada dünya valyutasının h r k ti il bağlı maliyy münasib tl rinin m cmusudur. Lakin, valyuta münasib tl ri maliyy münasib t- l ri dem k deyil v bunları f rql ndirm k g r kdir. Bel ki, valyuta idxal-ixrac m liyyatlarının, kredit v investisiya qoyu- luşlarının, dövl tl rarası borcverm v s. m liyyatların h yata keçirilm si üçün istifad olunan öd niş vasit l rinin m cmusu- dur. Qısa des k beyn lxalq maliyy is h min valyuta ehtiyat- larının s f rb r alınması, valyuta fondlarının yaradılması v bölgüsünd ki meydana g l n maliyy münasib tl rin m cmu- sudur. Bu münasib tl r dünya ölk l ri v beyn lxalq maliyy qrumları arasında formalaşır, inkişaf edir. Beyn lxalq iqtisadi münasib tl rin aparıcı sistemi kimi çıxış ed n beyn lxalq ma- liyy nin s rh dl ri t kc ayrı-ayrı ölk l rin s rh dl ri il m hdud- laşmır. Bu münasib t dünya iqtisadiyyatının sasını t şkil edir.
Beyn lxalq maliyy nin n mühüm t zahür formaların- dan biri beyn lxalq kreditdir. Beyn lxalq kredit borc kapitalı- nın faizl birg qaytarılmaq ş rti il h r k tidir. Beyn lxalq kreditin subyekti kimi dövl t, beyn lxalq maliyy institutu, xü- susi banklar, beyn lxalq v regional valyuta kredit t şkilatları, müst qil investorlar qismind hüquqi v fiziki ş xsl r çıxış edir. Beyn lxalq kredit münasib tl rinin yaranması v inkişafı
sasında müxt lif subyektl r t r find n iri h cmd mt v valyuta ehtiyatlarının yığımı, el c d kapital vasit l rin ölk s rh dl rind n k narında yaranan t l b çıxış edir. Beyn lxalq
maliyy nin t zahür forması kimi çıxış ed n beyn lxalq kredit milli iqtisadi s rh dl ri aşır. Beyn lxalq kreditin m nb l ri müxt lif ola bil r. Bura bankların c lb etdikl ri v saitl ri, hö- kum tin s rancamında olan v saitl ri v s. aid etm k olar. Bey- n lxalq kredit müxt lif m qs dl r xidm t edir. Bu borc alan t r fin ehtiyacları il bağlıdır. Hazırda beyn lxalq kredit daha çox istehsal prosesin yön ldilir. Eyni zamanda, bura iqtisadi islahatların d st kl nm si, iqtisadi t hkük sizliyin aradan qal- dırılması, el c d dig r m qs dl r daxildir.
H r bir iqtisadi kateqoriya kimi beyn lxalq kredit d bir sıra funksiyaları yerin yetirir. Bu funksiyalar borc kapitalının beyn lxalq sferada h r k tinin xüsusi c h tl rini göst rir. Bunlar aşağıdakılardır:

• 
  istehsalın genişl ndirilm si, el c d borc kapitalının ölk l r arasında t krar bölgüsü;
  
• 
  kapitalın birl şdirilm si v m rk zl şdirilm si;
  
• 
  ölk iqtisadiyyatının t nziml nm si.
  

Yüks k kapital ehtiyatlarına malik ölk l rd istehsal pro- sesinin kapitallaşdırılması v sür tl ndirilm si beyn lxalq kre- ditin sas müsb t rolu kimi çıxış edir. Bu yolla istehsalın fa- sil sizliyi t min edilmiş olur. Eyni zamanda beyn lxalq kredit istehsal prosesinin halqaları arasında sıx laq yaradır. Bey- n lxalq kredit istehsalın beyn lmil ll şm si, mübadil prosesi- nin genişl nm si, m yin beyn lxalq bölgüsünün h yata keçi- rilm si v bununla da vahid dünya bazarının formalaşmasında mühüm rola malikdir. Dig r t r fd n, beyn lxalq kredit v sait- l ri hökum tin üz rin düş n funksiyaların icrası zamanı mey- dana çıxan maliyy boşluqlarını aradan qaldırır. Bura dövl t büdc sinin ehtiyaclarının öd nm si m qs di il c lb edil n xarici kreditl r aiddir. Bu kreditl r aşağı inkişaf s viyy sin malik ölk l rd daha çox ehtiyac yaranır. H mçinin beyn lxalq kredit t diyy balansında m l g l n k sirin aradan qaldırıl- masına xidm t edir. Bu dövl tin pul-kredit siyas tin xidm t etm kl yanaşı beyn lxalq ticar tin normal inkişafına ş rait ya-
radır. Beyn lxalq kredit münasib tl ri m hsulların dünya baza- rında reallaşmasını sür tl ndirir. Bel ki, müasir ş raitd idxal- ixrac m liyyatlarının böyük hiss si kredit münasib tl ri sa- sında h yata keçirilir. Beyn lxalq kreditin müsb t c h tl ri il yanaşı m nfi t sirl ri d mövcuddur. Bu baxımdan onun iqti- sadiyyatda d rin disporsiyalara g tirib çıxarmasını göst rm k olar. Bel ki, ölk iqtisadiyyatının daha güclü, y ni, yüks k im- kanlara, g lir malik sah l ri beyn lxalq kredit vasit sil güc- l ndiyi halda, dig r sah l r inkişafdan geri qalmış olur. M s., bu gün daha çox ölk mizin neft sektoru kreditl şdirilir. Buna
sas s b b is daha çox g lir, riskl rin az, dünya bazarında neft m hsullarına daha çox t l bin olmasıdır. H mçinin iqtisadiyya- tın z if sah l rinin beyn lxalq kredit bazarına çıxışı mümkün- süzdür. Bu halların qarşısını almaq üçün beyn lxalq kredit s r- h dl rinin gözl nilm si çox vacibdir. Beyn lxalq kredit s rh d- l ri ölk nin xarici borc v saitin olan borcun h cmind n, kredi- tin müdd tind n, faiz d r c l rind n v s. asılıdır. Bu obyektiv s rh din pozulması ölk d d rin xarici borc böhranına yol açmış olur.
Beyn lxalq kredit münasib tl rinin müxt lif formaları mövcuddur. Bu baxımdan beyn lxalq kredit bir neç xüsusiy- y tin gör t snifatlaşdırılır. Müdd tin gör : qısamüdd tli (18 aya q d r); ortamüdd tli (18 aydan 7 il q d r); uzunmüd- d tli (7 ild n yuxarı). T yinatına gör : maliyy kreditl ri, kom- mersiya kreditl ri, aralıq kredit. Növün gör : mt krediti v valyuta krediti. T qdim edil n borcun valyuta növün gör : kreditor ölk nin valyutası il veril n kredit, borcalanın ölk si- nin milli valyutası il veril n kredit, qeyri-iştirakçı ölk nin val- yutası il veril n kredit, valyuta s b ti sasında formalaşan beyn lxalq valyuta vahidl ri il veril n kreditl r (SDR). T mi- natlığına gör : t minatlı kredit, blank kreditl ri. Texniki t qdi- matına gör : borcalanın hesabına köçürül n nağd kreditl r: de- posit sertifikatları, aksept formasında kreditl r, borc istiqrazları v s. Kreditor subyektin müxt lifliyi baxımından: bank kreditl ri,
broker kreditl ri, hökum t kreditl ri, beyn lxalq maliyy institutla- rının dövl tl rarası kreditl ri, ixrac kreditl ri, qarışıq kreditl r v s.
Beyn lxalq mt v xidm t bazarının inteqrasiyası kimi t zahür ed n qloballaşma hal-hazırda inkişaf ed n prosesl rin m rk zind dir v ölk l r bu prosesd n qaçılmazdır. Qlobal ma- liyy inteqrasiyası dünya maliyy bazarının inteqrasiyasıdır. Bir çox İEOÖ-in bu prosesd n uzaqlaşmağa can atmasına bax- mayaraq, h qiq t n inkişaf ed n kommunikasiya v maliyy münasib tl ri bu inteqrasiyanı z ruril şdirir. Ön mli deyil ki, ölk qlobal kapital qoyuluşunda iştirak etsin, lakin yet r ki, bir çox neqativ halların qarşısını alan v inanılmaz d r c d m n- f tli olan maliyy inteqrasiyasının nümay nd si olsun. M hz düzgün makroiqtisadi mühitin yaranması üçün sas amill rd n biri effektiv maliyy inteqrasiyasıdır.
Beyn lxalq maliyy v maliyy qloballaşması son onil- likd dünya iqtisadiyyatında n vacib istiqam tl rd n biri ol- muşdur. Bu proses yüks l n aktiv v passivd baş verm kl , ölk nin ÜDM ya da maliyy d y rl rind ks olunur. Bundan başqa ümumdaxilolmaların genişl nm si üçün beyn lxalq ma- liyy v maliyy qloballaşması xarici xalis aktivl rin diffuzi- yazı üçün ş rait yaradır. Geniş m nada beyn lxalq maliyy v maliyy qloballaşması sası 1944-cü ild qoyulmuş Bretton- Vudz sisteminin yaradıcılarının ifad etdikl ri mühit yaxın qlobal iqtisadiyyatı formalaşdırıb v makroiqtisadiyyata t siri yeni bir beyn lxalq valyuta sisteminin formalaşdırılması z ru- riyy tin uyğun başa düşülür.
Ümumiyy tl maliyy qloballaşması haqqında aşağıdakı sualları cavablandırsaq onun mahiyy tin varmaq olar:

1. 
   Maliyy qloballaşması bizim idar miz altında olan bir prosesdirmi?
   

Beyn lxalq maliyy nin n tic si kimi t zahür ed n ma- liyy qloballaşması bu gün el bir s viyy y çatıb ki, bu prosesd iştirak etm k artıq z ruri hala g lib. Bu, xüsusil d bizim kimi kiçik ölk l r üçün daha böyük bir m na k sb edir.
6lb tt ki, h r hansı bir ölk nin hökum ti t k t r fli olaraq bu prosesd iştirak etm yi r dd ed bil r. Ancaq iqtisadi olaraq bel bir q rardan doğacaq daxili v xarici t zyiql r tab g tir bilm k çox ç tindir. H mçinin bel bir siyas t bugünkü dün- yada rasional deyildir.

2. 
   Maliyy qloballaşmasının potensial faydaları n l rdir? Bu potensial faydaları aşağıdakı kimi c ml y bil rik:
   

‐ Beyn lxalq kapital bazarlarına daxil olma ölk l r , is- tehlaklarını zaman boyunca hamarlaşdırma fürs ti verir.
‐ Ölk l r ehtiyac duyduqları kapitalı c lb ed r k daha yüks k investisiya s viyy sin v iqtisadi artıma nail ola bil rl r.
Bundan başqa c lb edil n kapitalla birlikd ölk l r tex- noloji “know‐how” da daxil olmaqdadır. Bunun n tic sind d ölk d m hsuldarlıq artmaqdadır.
‐ S rb st kapital h r k tl ri hökum tl ri makro iqtisa- diyyatı daha s rişt li idar etm y t şviq v m cbur edir.
‐ S rb st kapital h r k tl ri ölk nin daxili maliyy bazarlarının d rinliyini v genişliyini artırır.

3. 
   Maliyy qloballaşmasının görün n m nfi t sirl ri n l rdir? Bu m nfi t sirl rin n ön mlil rini aşağıdakı kimi c ml -
   

y bil rik:
‐ Böyük miqyaslı kapital h r k tl ri ölk d makroiqti- sadi natarazlıq yarada bil r.
‐ Qısamüdd tli kapital h r k tl rinin köç ri olması ölk iqtisadiyyatını kövr k v ziyy t g tir bil r.
‐ Kapital marketl rind ki asimmetrik informasiya n tic sind kapital effektli bir ş kild h r k t etm y bil r.

4. 
   Bütün bunlara baxmayaraq, bir ölk kapital h r k tl - rinin müsb t t sirl rind n maksimum s viyy d faydalanmaq v m nfi t sirl rini minimumda tutmaq üçün n l r etm lidir?
   

Bu prosesind iştirak etm k n rasional variantdırsa, ölk aşağıdakı islahatları aparmağa m cburdur:
‐ Makro iqtisadi sabitliyi t min el m k üçün, h m dün- yadakı, h m d ölk daxilind ki v ziyy ti n z r alan m ntiqli maliyy v pul siyas ti t tbiq el m k;
‐ Daxili maliyy sisteminin effektli işl m sini t min el -
m k;
‐ Lazım olan hüquqi v struktur islahatları aparmaq. Maliyy qloballaşmasının bir n tic d aktivl rin qiy-
m ti v valyuta h r k ti il laq d r olan maliyy münasib tl - rinin t kmill şm sidir. Bundan başqa aktivl rin qiym ti inves- tisiya fondunun d y rind ki d yişiklikl ri dinamikl şdirir. M - s l n,ölk mizd xalis passivl rin d y ri uyğun h r k tl ri tam d r c d intensivl şdirir, s hm bazarına heç bir m nfi t sir göst rmir v valyutamızı elastikl şdirir.
6lb tt , aktivl rin qiym ti v valyutaların beyn lxalq investisiyada h r k ti, müxt lif aktiv v passivl r olan t l bin maliyy g lirl rinin v valyuta d r c l rinin n vacib h r k t- verici amili olana q d r görünm y c k. Bundan başqa burada maliyy v ticar t arasında qarışıqlı t sir var ki, bu da xalis xarici aktiv v valyuta m z nn l ri arasındakı laq l ri t min edir.
II. Beyn lxalq maliyy v valyuta siyas ti.
Beyn lxalq pul axını bizim dünyanın dig r ölk l ri il beyn lxalq maliyy laq l rimizi daha da mür kk bl şdirir. Pul axını mt v xidm tl rin h r k ti kimi asanlıqla beyn l- xalq s rh dl ri aşır. Faktdır ki, pul idxal v ixracı öd m k üçün s rh dl ri keçm lidir. Bundan başqa adamlar daha çox m n- f t, yüks k faiz d r c si v qiym tli kağız ld etm k üçün pullarını s rh dl rd n keçirir. 6mt v xidm t ticar ti kimi pul axını da makrog lirl ri d yişdirir.
Ölk d real faiz d r c l ri yüks k olanda ora pul axını da sür tli olur v xarici investorları c lb edir. Dig r ölk l r il müqayis d daha stabil inkişaf siyas tin malik ölk l r pul yönl ndirilir. H mçinin ölk d n pulun s rh dl ri aşmasına sas amil idxalın öd nilm si, investisiya qoyuluşu, torpaq, kapital, işçi alınması v s. bu kimi x rcl rdir.
Bu gün azad kapital axını milli v regional iqtisadi h - yatda sas rol oynayır. İnkişaf etmiş dünyanın beyn lxalq ma- liyy v kapital bazarı il bağlı manevr etm si üçün üz n val- yuta m z nl rind n yaxa qurtarmasına baxmayaraq, valyuta m z nn siyas ti bu bazarla laq ni saxlayır. Biz valyuta m - z nn siyas tinin istiqam tl rin v funksiyalarına yeni bir as- pektd yanaşmalıyıq. Valyuta m z nn l ri milli siyas tl rin
sas punktudur. Müasir pul iqtisadiyyatında heç k s günd lik artan-azalan maliyy ölçül rind n t crüb l nm y bilm z, ha- li h r gün m z nn y fikir verir v g l c kd baş ver bil c k neqativ halların qarşısını almaq üçün vv lc d n t dbir görür.
Valyuta m z nn l rinin h r k tini sözl izah etm k v proqnozlaşdırmaq ç tindir. T ccüblü deyil ki, M rk zi Bank valyuta m z nn l rinin h r k tini modell şdirm k üçün uyğun işl r aparır. Bu modell r açıq faiz pariteti, uzunmüdd tli t diy- y pariteti, daxili v xarici balansı özünd birl şdir n balanslı val- yuta m z nn l ri, qısamüdd tli valyuta m z nn siyas ti, milli makroiqtisadi modell r (portfel balans modell ri v monetar model), mt qiym tl ri il bağlı olan modell r, ümumi açıq balanslı makroiqtisadi modeli misal göst rm k olar.
Paritetlik tez-tez açıq faiz pariteti kimi işl dilir. Bunun valyuta bazarına t siri olduqca böyükdür. AFP gözl nil n m - z nn d yişiklikl rini göst rir, ancaq onların s viyy sini yox, AFP t l b edir ki, h r bir faiz d r c si gözl nil n böhrana uy- ğun olsun. Çox vaxt bu model inflyasiyanın proqnozlaşdı- rılmasında istifad edilir.
Bel bir müzakir var ki, inflyasiya ya sabit m z nn f rziyy si, ya AFP, ya da M rk zi Bankın m z nn h r k tl ri üz rind proqnozlaşdırılsın. Çünki, faiz d r c l ri il valyuta m z nn l ri arasında böyük laq var ki, bunlar da birbaşa inflyasiyaya t sir göst rir. T diyy pariteti d valyuta m z n- n l rinin proqnozlaşdırılımasında istifad edilir.
AFP h mçinin M rk zi Bank t r find n aparılan struk- tur makroiqtisadi model üçün n optimal siyas tdir. Bununla
bel M rk zi Bank valyuta m z nn l rinin c ml ndiyi struktur modeld n istifad etm kl xarici borcların öd m riskl rini azalda bil r. Bir çox ölk l rd o, cüml d n Braziliyada bu mo- deld n istifad edilir v model özünd İS b rab rliyini, Philips
yrisini, Teylor qaydasını v AFP-ni birl şdirir.
Maliyy siyas ti t kc regional deyil, h m d beyn lxalq sferanı hat etm lidir. Ölk d ki sabit iqtisadi inkişaf (aşağı d r - c li inflyasiya, elastik valyuta, real faiz d r c l ri v s.) maliyy siyas tinin beyn lxalq maliyy d yerini v rolunu mü yy n- l şdirir. Bunun üçün ön mlidir ki, ölk d düzgün valyuta siyas ti h yata keçirilsin.
Valyuta siyas ti dövl tin daxili valyuta bazarında h - yata keçiril n xarici valyuta il m liyyatların v xarici valyuta m z nn sinin t nziml nm si istiqam tind apardığı daxili v xarici iqtisadi siyas tdir. Valyuta siyas ti M rk zi Bank v dig r maliyy -kredit t şkilatları qismind m rk zi hökum t or- qanları t r find n h yata keçirilir. M rk zi Bankın yürütdüyü pul siyas ti ölk d makroiqtisadi stabilliyin t min olunmasına v ölk nin lverişli beyn lxalq r qab t qabiliyy tinin qorunub saxlanmasına yön ldilir. Dayanıqlı makroiqtisadi sabitlik v aşağı inflyasiya davamlı iqtisadi artımın v halinin sosial rifa- hının yüks ldilm sinin sas ş rtl ridir. Valyuta siyas ti t diyy balansının müsb t saldoya çatması üçün aparılan beyn lxalq maliyy siyas tinin t rkib hiss sidir. Dövl t valyuta siyas tinin
sas elementl ri kimi, valyuta intervensiyasından v m hdudiy- y tl rind n istifad edir.
Valyuta intervensiyası dövl tin bank qismind valyuta t nziml m si m qs di il valyuta bazarına müdaxil sidir. M r- k zi Bank valyuta bazarında xarici valyutanın kütl vi t klifi v ya yığılması yolu il valyuta bazarını t nziml y bilir. Valyuta intervensiyasından çox vaxt ölk y mal v xidm tl r idxalının ixraca nisb td daha sür tl artması n tic sind milli valyuta kursunun xarici valyuta kursuna n z r n aşağı düşdüyü ş - raitd valyuta kursunun stabill şdirilm si üçün istifad olunur.
Valyuta m hdudiyy tl ri dövl tin ölk daxili valyuta ba- zarındakı m liyyatların, el c d ölk y xarici valyuta daxil- olmalarının v ölk d milli v xarici valyuta çıxarmalarının m hdudlaşdırılması istiqam tind h yata keçirdiyi valyuta t n- ziml nm si siyas tidir. 6sas etibaril valyuta m hdudiyy ti valyuta bazarında valyuta m z nn sinin t nziml nm sin xid- m t edir. Valyuta m hdudiyy ti milli iqtisadiyyatın xarici t sir- l rd n qorunması m qs di güdür.
Valyuta m hdudiyy ti konkret m s l l r üzr q rar v göst rişl r xidm t etm kl , valyuta qanunvericiliyin sasla- nır. Valyuta m hdudiyy ti konkret olaraq aşağıdakı m qs dl r xidm t edir:

1. 
   T diyy balansının tarazlaşdırılması;
   
2. 
   Valyuta kursunun sabitliyinin qorunması;
   
3. 
   Valyuta qiym tlil rinin dövl tin lind c ml ndirilm si v ondan valyutanın t nziml nm sind istifad .
   

Valyuta m hdudiyy ti aşağıdakı m s l l ri özünd birl şdirir:

1. 
   beyn lxalq öd niş v kapitalın h r k tinin t nziml n- m si, qızılın, pul nişanlarının v qiym tli kağızların h r k tinin t nziml nm si;
   
2. 
   xarici valyutaların s rb st alqı-satqısının qadağan olunması v aparılıb-g tirilm sinin m hdudiyy tl şdirilm si;
   
3. 
   xarici valyutanın v valyuta d y rlil rinin dövl tin
   

lind c ml ndirilm si.
Valyuta m hdudiyy ti beyn lxalq iqtisadi münasib t- l rin müxt lif sah l rind t tbiq edilir; xarici ticar td , görün- m y n m liyyatlarda, kapitalın v kreditin h r k tl rind , qı- zıl v xarici valyutalarla aparılan m liyyatlarda v s.
T diyy balansı üzr valyuta m hdudiyy tinin 2 sas sah si ayrılır: cari m liyyatlar (ticar t v qeyri-ticar t m liy- yatları); maliyy m liyyatları (kapitalın v kreditin h r k ti, g lirl rin köçürülm si v vergil rin öd nilm si).
Valyuta m hdudiyy ti siyas tini h yata keçir n dig r bir orqan gömrük oraqanıdır. Gömrük orqanı ölk d n çıxarılan v ölk y g tiril n bütün valyutalara, m hsullara n zar ti h yata keçirir. Bu n zar tin h yata keçirilm si üçün 2 cür gömrük rejimind n istifad edilir. Sad gömrük rejimi gömrük rejimi- nin sad l şdirilmiş formasıdır ki, bu da, müasir ş raitd inteq- rasiyanın sasını t şkil edir. S rt gömrük rejimi zamanı dövl t güclü proteksionizm rejimind n istifad edir.
İndi is 2006-cı ild ölk mizd aparılan valyuta siyas ti v struktur t dbirl r haqqında danışaq. 2006-cı il üçün pul siya- s tinin t qdim olunmuş istiqam tl ri hökum tin 2006-cı il üçün formalaşdırdığı büdc siyas tin , iqtisadi artım proqnozlarına, makroiqtisadi sabitliyin qorunması üzr mü yy n olunmuş ori- yentirl r (birr q mli inflyasiya) v qeyri-neft sektorunun inki- şaf prioritetl rin saslanır. 2006-cı ild ölk iqtisadiyyatında sıçrayışlı inkişaf dinamikası davam etmişdir, iqtisadi artım tempi 30%-i ötmüş, t kc neft sektorunda artımın 55% t şkil etmişdir, onun ÜDM-d payının 43%- çatmışdır.
Yüks k inkişaf dinamikası ş raitind büdc g lirl rinin 70%-d k artımı olmuşdur. Bu il büdc y sas n g l n neft g - lirl rinin h miyy tli hiss si sosial-iqtisadi inkişaf m qs dl - rin istifad olunmuş v bu pul kütl sin , m z nn y t sir ed n
sas faktor olmuşdur. 2006-cı ild dövl t büdc si x rcl rinin t qrib n 60%-i xarici valyutada olan neft g lirl ri hesabına ma- liyy l şmişdir. Bu is böyük h cmd xarici valyuta kütl sinin valyuta bazarına daxil olmasını t sdiq edir. N tic d pula t l bin h miyy tli artmasına ş rait yaranmış, bu is m z nn v qiym tl r t zyiq s b b olur.
2006-cı il n z rd tutulan iqtisadi siyas t, ilk növb d is fiskal siyas t m cmu t l bin bütün komponentl ri (istehlak, investisiya, xalis ixrac) üzr pula t l bın genişl nm sin ş rait yaratsa da, Milli Bank t kr q mli inflyasiya h d fin uyğun olaraq bu t l bin yüks k inflyasiya doğurmayan hiss sini öd - m y çalışmışdı.
Makroiqtisadi sabitliyi qorumaq üçün Milli Bank pul emissiyasının m qbul h ddini mü yy n etmişdir. Bu h dd qey- ri-neft sektorunun artımına saslanır. Eyni zamanda, denomi- nasiyanı h yata keçir n ölk l rin t crüb si göst rir ki, milli valyutaya inamın gücl nm si dollarlaşma s viyy sinin azalma- sı il müşahid olunur.
Fiskal ekspansiya il yanaşı, 2006-cı ild xarici inves- tisiyaların böyük h cmli axınları, dövl t t minatlı v dövl t t - minatı olmadan xarici kreditl rin c lb olunması, daxili maliyy bazarında faiz d r c sinin yüks k olması il bağlı qısamüdd tli xarici kapitalın axını ehtimalı valyuta bazarına t zyiqi daha da artırmış v manatın möhk ml nm sini ş rtl ndirmişdi.
Eyni zamanda, bel ş raitd inflyasiya üzr hökum tin n z rd tutduğu h d fin reallaşması 2006-cı ild daxili t l bin idar olunması siyas tind h miyy tli korreksiyaların h yata keçirilm sini z ruri etmişdir. Bu ilk növb d makroiqtisadi siyas tin, büdc siyas tinin, xüsusil cari büdc x rcl rinin v büdc nin qeyri-neft k sirinin ciddi monitorinqini, bu k sirin limitinin neft v qaz g lirl rinin idar olunması üzr uzunmüd- d tli strategiyadan ir li g l n prinsipl r sasında gözl nilm sini t l b etmişdi, büdc x rcl rinin keyfiyy tinin daha da artırıl- masını ş rtl ndirmişdir.
2006-cı il Milli Bank pul kütl sinin artım tempi il m z nn nin d yişm sini effektiv balanslaşdırmağa çalışmışdı. Bu m qs dl 2005-ci ild olduğu kimi m z nn siyas tind “üz n-t nziml n n m z nn rejimi”n üstünlük vermişdir.
Bütün bunlar 2006-cı ild büdc siyas tinin m qs dl ri il pul siyas tinin m qs dl rinin effektiv uzlaşdırılması imkan- larını artırmış, pul siyas tinin “inflyasiyanın h d fl nm si reji- mi”n keçirilm si üçün ilkin ş raiti t min etmişdi.
Milli Bank pul kütl sin n zar ti gücl ndirm k üçün öz notlarının emissiyasını genişl ndirmişdi. Başqa neft ixracatçısı olan ölk l rinin t crüb sind olduğu kimi, neft bumunun erk n dövrünün “kredit bumu” il müşahid olunacağı ehtimallarını
n z r alaraq Milli Bank bank sistemind riskl rin minimallaş- dırılması m qs dil prudensial monitorinqi daha da gücl ndir- mişdi. Ümumiyy tl Milli Bankın monetar siyas tin v 2007- ci il üçün proqnozuna aşağıdakı c dv ld n daha aydın n z r yetirm k olar:

2008-2011 (proqnoz)-ci ill&r üzr& monetar proqnozlar (ilin sonuna)