Referat I Topshirdi: Qabul qildi: Toshkent-2023

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVESITETI

IQTISODIYOT FAKULTETI SIRTQI TA’LIM

“IQTISODIYOT (TARMOQLAR VA SOHALAR BO’YICHA)”

ta’lim yo’nalishi 4-kurs (o’zbek) talabasi
To’ychiyev Ulug’bek Rahmatjon o’g’lining
Makroiqtisodiy tahlil fanidan
R e f e r a t i

Topshirdi: ____________________
Qabul qildi: _____________________________
Toshkent-2023

Mavzu: Buyruqbozlik iqtisodiyotining tabiati.
Kirish.
Reja:

1. Buyruqbozlik iqtisodiyoti nima?

2. Buyruqbozlik iqtisodiyotining kamchiliklari.
3. Buyruqbozlik iqtisodiyitida boysinish.
4. Buyruqbozlik iqtisodiyotida xarakat qiluvchi korxona.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar.

1. 
   Buyruqbozlik iqtisodiyoti nima?
   

Buyruqbozlik iqtisodiyotining normal holatlari uchun zarur bo’lgan normalardan biri oddiy foyda ko’rish hisoblanadi. Bunda individ tomonidan oz foydaliligini oshirishi o’ziga hos ravishda namoyon boladi .Yani oddiy foyda olish individining samarali faoliyati bilan bog’liq bo’lmagan holda o’z foydaliligini oshirishga intilishdir.
Individ istemol madaniyatidagi oddiy foyda ko’rish kvartira mashina dala hovli uchligida aks etadi.Individda bunday kata orzuning yuzaga paydo bo’lishi va qulay hayot sharoitlarini taminlashga intilish sobiq sho’rolar sovetlar jamiyati namunasida XX asrning 70 80 yillardagi o’ziga hos shaklga ega tendensiyalar bilan tavfsiflanadi.Bunda istemolning malum darajasiga erishish uchun noyob resurslardan foydalanish imkoniyati samarali mehnat bo’yicha emas balkimalum kasb toifasidagi hodimlar (savdo soxasi ,byurokratik apparat, temir yo’l va havoyo’li transporti hodimlari, chet elga chiqish imkoniyatidagilar ) o’rtasida bo’lingan edi.
Ya’ni foyda ko’rish normasi buyruqbozlik iqtisodiyotida faqat oddiy shaklda individning samaralifaoliyat bilan bog’liq bo’lmagan xolda foydalilikni oshiriga intilishi sifatida mavjud bo’lgan. Ikkinchidan ,taqchillik sharoitidagi istemolda foydalilikni oshirisshga intilish navbatda turish zarurligi ,asbbuzarliklar, ovoragarchiliklar, janjallar tufayli kalbi chiqqanyuqori ruxiy kechinmalar bilan cheklandi. Buyruqbozlik tizimining bu tavfsifi((sabr chegarasi)) tushunchasi bilan ham izohlanadi. Sabr chegarasi deganda nizolar va keskinliklar jamlanishining undan keyin iqtisodiy agentlar shikoyat qila boshlaydigan va norozilik namyish etadigan darajasi tushuniladi . Shunday qilib ,buyruqbozlik iqtisodiyotining birinchi normasi oddiy va cheklangan foyda ko’rishdan iborat.
Buyruqbozlik iqtisodiyoti normalari tizimining ikkinchi unsuri to’liqsiz ratsional faoliyat bilan izohlanadi. Bunda ,birinchi navbatda axborotning cheklanganligi va to’liqsizligi bilan shartlangan to’liqsiz ratsional tushunuladi.Iqtisodiy agentlar erkin shakillanmagan narx va taqchil resurslar sharoitida narxlardagi mavjud axborotni narxga taalluqli bo’lmagan zaxiralar xajmi ,navbatlarning uzunligi va xokozolar xaqidagi ma’lumotlar bilan to’ldiradilar . Sof ko’rsatkichlarda axborot olish esa, xamma vaqt uni yig’ish bilan bog’liq yuqori darajadagi xarajatlarni keltirib chiqaradi. Natijada tizimda ((NIZO)),ya’ni sotuvchi va xaridor fikirlarini muvofiqlashtirishda kechikishlar paydo bo’ladi.
Nizo prognozlardagi xatolar,manfaatdor shaxsda boshqa subyektlarning holati va maqsadlari to’g’risida axborotning mavjud emasligi, manfaatdor shaxsning qaror qabul qilishdagi beqarorligi, o’zgaruvchan sharoitda moslashishdagi noqulayligi shakliga ega bo’ladi. Bundan tashqari, to’liqsiz ratsional faoliyat, iqtisodiy agent uchun faqat tashqaridan belgilangan maqsadlarga erishish vositalarini tanlash erkinligi bilan ifodalangan. Mafkura bilan belgilangan partiya xo’jalik aparatining mafkuraviy maqsadlari reja topshiriqlari shaklini qabul qiluvchi muayyan ma’muriy va xo’jalik vazifalariga aylanadi. Boshqacha aytganda, buyruqbozlik iqtisodiyitida iqtisodiy subyektlarning faoliyati mafkuraviy qadiryat ratsionalligi meyoriga asoslanadi .
Ishonch normasi ikkita shaklda davlatga ishonch sifatida bir birini yaxshi bilgan shaxslar doirasi bilan cheklangan mikrodarajadagi ishonch sifatida mavjud bo’ladi. Xar qanday axamiyatli bitimning davlat organiga partiya, reja, ta’minot organiga murojat etish bilan bog’liqligi sababli, davlatga ishonmay, boshqa yo’l tutishning iloji yo’q Bunday vaziyatda bevosita hamkorga ishonish mutlaqo ortiqcha bo’lib, davlat uchinchi tomon sifatida bitim shartlarining bajarilishini kafoltlaydi. Biroq mikrodarajadagi ishonch baribir maksimal individuallashgan shaklda mavjud bo’ladi.
Bu norma ham uy xo’jaligida, xam korxonada amal qiladi. Uy xo’jaligining ijtimoiy va iqtisodiy hayotida og’irlik markazining oila qarindoshchilik tarkibiga, do’stlar va tanish bilishlarga ko’chiriladi. Masalan, o’zaro xamkorlik umuman vrach, sartarosh bilan emas, balki tanish vrach yoki sartarosh bilan amalga oshiriladi. Korxonalar xatti xarakatini xam xuddi shunday ta’riflash mumkin. Ulardan xar biri barqaror sheriklchilik doirasiga ega bo’lib, bunda ushbu korxonalar raxbarlari o’rtasida shaxsiy darajada ishonchli munosabatlar yo’lga qo’yiladi. Ya’ni direktorlar o’rtasida o’zaro yordam va o’zaro ishonch tamoyillari asosiga qurilgan korporativ munosabatlar shakllanadi.
Buyruqbozlik iqtisodiyotining navbatdagi asosiy normasi sen menga men senga yoki ozaro xizmatlar koʻrsatish togrisidagi kelishuvdir taqchil resursni olishning keng tarqalgan variantlaridan biriga koʻra isteʼmolchi va yetkazib beruvchi vaqti-vaqti bilan vazifalarni almashtirib turadi yaʼni bugun men boladi berib turaman sen esa ertaga boltadan yordam qilib turasan aynan har qanday bitimi asosida sen menga men senga normasidan foydalanish yetishingga ishonch hosil qilishi mumkin hatto partiya almashuvi zanjir boyicha amalga oshirilishi mumkin boʻlsa-da ushbu normaga lokal va tanish-bilishlar doirasi bilan cheklangan xususiyatni yoqotish imkonini bermaydi.
Nihoyat qonunga boʻysinish normasi har qanday oʻzaro munosabatning davlat nazorati ostida bolishiga qaramay buyruqbozlik iqtisodiyoti doirasida qonunlar partiya manfaatlariga bolsin buning uchun rasmiy asos boʻlmasa-da partiya qarorlari de-fakto qonun kuchiga ega bolgan hatto eʼlon qilingan yuri umumxalq mulkchilik shakli ham mulkchilik shakli bilan xususan byurokratik organlar idoralar vazirliklar va idoralar mulki boʻlgan byurokratiya ning bunday oʻzboshimcha ligi oddiy fuqarolarning qonunga nisbatan munosabatiga aks taʼsir otkazgan. Boshqacha aytganda buyruqbozlik iqtisodiyotida iqtisodiy subyektlarning hatti-harakati qonunga tilida boʻysinish normasi sifatida tavsiflanadi demak buyruqbozlik iqtisodiyoti konstitutsiyaning asosiy normalari tizimining muvozanat siz holatini barqarorlashtirishga xizmat qiladi.
Yuqorida keltirilgan sof kapitalizm markazlashgan (buyruqbozlik-maʼmuriy) tizim shaxsida oʻzining antipodiga (qarama-qarshiligiga) ega boʻlib, hamma narsaga davlat mulki boʻlishi bilan tavsiflanadi. moddiy resurslar va jamoaviy yig‘ilishlar va markazlashgan xo‘jalik rejalashtirish orqali muhim iqtisodiy qarorlar qabul qilish. Boshqacha aytganda, ishlab chiqarish vositalari (yer, kapital) yetakchi xo’jalik sub’ekti davlat qo’lida jamlangan bo’lib, iqtisodiy hokimiyatni markazlashgan deb aytish mumkin. Shuni hisobga olish kerakki, bozor iqtisodiy kuchlar muvozanatini belgilamaydi (qaysi kompaniyalar va ular nima ishlab chiqarishi, qaysilari raqobatga bardosh berishiga ta'sir qilmaydi), tovar va xizmatlar narxi hukumat tomonidan belgilanadi. Markaziy rejalashtirish organi (CPO) dastlab mavjud bo'lgan va tarqatadi tayyor mahsulotlar, uning kompetentsiyasiga qanday mahsulotlar va qancha miqdorda ishlab chiqarish kerakligi, bu mahsulotlarning sifati qanday bo'lishi, qanday resurslar va xom ashyolardan ishlab chiqarilishi kabi vazifalar kiradi. Ushbu muammolar hal etilishi bilan CPO buyurtmani zarur tafsilotlar bilan aniq korxonalarga yuboradi (ko'rsatmalarni amalga oshiradi). Ta'kidlash joizki, mamlakatimizda joylashgan korxonalar ham davlatga tegishli.
Ushbu modelning qolganlarga nisbatan muhim afzalligi resurslarni markazlashtirilgan taqsimlash va hisobga olish, xususan, barcha mavjud mehnat resurslari hisobiga aniq ishsizlikning yo'qligi uchun sharoitlarga erishishdir. Yana bir nuqta - boshqaruvning qattiq markazlashuvi tufayli aholi o'rtasida daromad taqsimotini nazorat qilish imkoniyati.
Iqtisodiyotni rejalashtirishning birinchi bosqichida markaziy rejalashtirish organining vazifasi ishlab chiqishdan iborat besh yillik reja butun mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishi. Kelajakda ushbu reja aniqlangan va batafsil, batafsilroq daqiqalarga bo'lingan va oxir-oqibat olingan. tayyor rejalar iqtisodiyot tarmoqlari va alohida korxonalar uchun. Shu bilan birga, mavjudligini ta'kidlash kerak fikr-mulohaza xuddi shu korxonalar tomonidan - rejalarni rejalashtirish bosqichida ular o'zlari talab qilinadigan ko'rsatkichlarning optimalligi to'g'risida smeta va sharhlar berishadi. Yakuniy tasdiqlangan reja deyarli shubhasiz amalga oshirilishi kerak.
Biroq, ushbu modelni amalga oshirishdagi qiyinchiliklar haqida gapirmaslik noto'g'ri. Iqtisodiyotni markazlashgan holda boshqarish muammosi eng qiyinlaridan biri sifatida to'g'ridan-to'g'ri ustuvor vazifalardan biridir. Va bu erda xabardorlik muammosiga muhim o'rin beriladi. davlat organlari iqtisodiyotning holatini bevosita rejalashtirish bu daqiqa vaqt. Darhaqiqat, bu holda ko'plab omillarning ta'sirini baholash, iqtisodiyotning holatini tavsiflovchi ko'rsatkichlarning o'zgarishini kuzatish (ishlab chiqarish xarajatlari, iste'molning o'sishi, resurs xarajatlari) juda qiyin. Shu bilan birga, hatto statistik to'plangan ma'lumotlar ham tez o'zgarib turadi, bu esa rejalashtirishni ko'pincha vaqtsiz qiladi. Boshqaruvning markazlashuv darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, adekvatlik shunchalik buziladi iqtisodiy ko'rsatkichlar yuqoriga. Ko'pincha, ko'pgina iqtisodiy institutlar oxir-oqibat boshqaruv uchun eng qulay nurda ko'rinish uchun olingan ko'rsatkichlarni ataylab buzib ko'rsatadilar.
Rejali iqtisodiyotda va ishlab chiqarishga yangi texnologiyalarni joriy etishga urinishda yoki yangi mahsulotlarni chiqarishda muammolar paydo bo'ladi. Bu korxona rahbariyatining yuqori darajadagi rahbariyat tomonidan nazorat qilinishi va faqat uning ko'rsatmalariga (buyruqlariga) bo'ysunishi bilan bog'liq bo'lib, uni har doim ham ob'ektiv baholab bo'lmaydi. Aynan bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar harajatlarni minimallashtirish va bozorga raqobatchilardan oshib ketadigan va foyda olish imkonini beruvchi yangi mahsulotni olib kirishga intiladi, bu esa korxonani doimiy o‘zgarib turadigan bozor sharoitlarida barqaror ushlab turadi. Direktiv modelda boshqaruv tuzilmasidagi kamchiliklar va xabardorlikning etarli darajada emasligi ma'lum bir korxonaning ishlab chiqarish samaradorligini uning salohiyatiga mutanosib ravishda etarli darajada oshirishga imkon bermaydi.
Xulosa qilib aytganda, ushbu modelning quyidagi afzalliklarini ta'kidlash kerak:
Markazlashtirilgan boshqaruv hozirgi vaqtda ma'lum, eng ustuvor sohalarda mablag'lar va boshqa resurslarni jamlash imkonini beradi.

2. 
   BUYRUQBOZLIK IQTISODIYOTINING SALBIY TOMONLARI
   

Buyruqbozlik iqtisodiyotining salbiy tomonlari iqtisodiy resurslariga xususiy mulkchilikni istisno qiladi erkin iqtisodiy tashabbus uchun juda 4 doiraning qoldiradi erkin tadbirkorlikni istisno qiladi davlat mahsulot ishlab chiqarish va taqsimlashni toʻliq nazorat qiladi buning natijasida alohida korxonalar oʻrtasidagi erkin bozor munosabatlari istisno qiladi aralash iqtisodiyot organik ravishda bozor maʼmuriy-buyruqbozlik va hatto anʼanaviy iqtisodiyotning afzalliklarini oʻzida birlashtiradi bilan maʼlum darajada ularning har biridagi kamchiliklarini bor ekan yoki ularning salbiy oqibatlarini yumshatadi aralash iqtisodiyot yilda vujudga kelgan zamonaviy ijtimoiy-iqtisodiy tizimning turli rivojlangan mamlakatlar Gʼarb va baʼzi rivojlanayotgan mamlakatlarga ortish post industrial jamiyat aralash iqtisodiyot kop tuzilma davlat mulki bilan ozaro munosabatda boʻlgan xususiy mulk asoslanadi.
Turli xil shakllarga asoslangan mulki iqtisodiyotning turli turlari va tadbirkorlik funksiyasi yirik orta kichik va yakka tartibdagi tadbirkorlik davlat va kommunal korxonalar tashkilotlar muassasalar aralash iqtisodiyot iqtisodiyot va jamiyat va butun ning oʻziga xos ijtimoiy yonalishi bilan bozor tizimi mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning markazida shaxs manfaatlari uning koʻp qirrali ehtiyojlari ilgari suriladi. Aralash iqtisodiyot mavjud uning oʻziga xos xususiyatlari turli mamlakatlar va rivojlanishning turli bosqichlarida shunday qilib amerika qoʻshma shtatlaridagi aralash iqtisodiyot bu erda davlat tomonidan tartibga solish boshqa mamlakatlarga qaraganda ancha kam darajada namoyon boʻlishi bilan tavsiflanadi chunki davlat mulkining hajmi kichik aqsh iqtisodiyotining asosiy oʻrin rivojlanishi davlat tuzilmalari huquqiy normalari bilan ragʻbatlantiriladi gan va tartibga solinadigan xususiy kapital yangi soliq tizimi shuning uchun aralash korxonalar bu yerda evropaga qaraganda kamroq tarqalgan shunga qaramay davlat-xususiy tadbirkorlikning maʼlum bir shakli aqshda qonunlari tizimi orqali rivojlangan. Rossiya dunyoda deyarli birinchi orinda turadi davlat shaklida maʼmuriy buyruqbozlik iqtisodiyoti tajribasini qoladi sotsializm hozirgi bosqichda rossiya aralash iqtisodiyotning asosiy elementlardan foydalanishni boshlaydi buyruqbozlik iqtisodiyoti markazlashtirilgan maʼmuriy iqtisodiy tizim boʻlib unda davlat darajasida qarorlar qabul qilinadi davlat esa ijtimoiy va iqtisodiy hayotning tashkilotchisi funksiyalarini oʻz zimmasiga oladi tabiiy va iqtisodiy resurslar ushbu iqtisodiy tizimda ular davlat mulki bolib xoʻjalik yurituvchi subyektlar boshqaruv markazi tomonidan ularga xabar qilingan rejali koʻrsatkichlarga muvofiq harakat qiladilar buyruqbozlik iqtisodiyotining asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat davlat mulki mavjudligining asosi sifatida iqtisodiy va davlat mulki mutlaq lashtirish tabiiy resurslar iqtisodiy resurslarni shuningdek iqtisodiy faoliyat natijasini taqsimlash jarayonida qattiq markazlashtirish xususiy tadbirkorlik faoliyatini aniqlash yoki cheklash buyruqbozlik iqtisodiyotida davlat qaysi tavar qanday miqdorda keng uchun qanday ishlab chiqarilishi belgilaydi iqtisodiy tizim barcha asosiy ishlab chiqarish vositalariga davlat mulkchilik asoslangan edi bunda iqtisodiy resurslarining asosiy qismi jamiyat mulkida edi davlat jamiyat tomonidan barcha asosiy iqtisodiy resurslarni taqsimlash va ulardan foydalanish jarayonini nazorat qildi buyruqbozlik iqtisodiyotidagi bozor markaziy rejalashtirish taqsimlash va taʼminot bilan almashtirildi mamlakatda ishlab chiqarilgan barcha mahsulotlar hisoblanadi ularning narxi esa davlat tomonidan belgilanadi bolgan ham bolgan muassasalari tizimi mavjud edi
3 Buyruqbozlik iqtisodiyotida bo’ysunish

Buyruqbozlik iqtisodiyotida inson kapitalini tiklash bir qator muammolarga duch keladi. Tashqi muhitning barqaror xususiyatga egaligiga qaramasdan, uy xo`jaligining kundalik hayoti iste’mol tovarlari va xizmatlarning tanqisligi bilan murakkablashadi. Boshqa holatda mahsulotlar yoki kiyim-kechak xarid qilishning mutaassiblik tadbiri ko`p vaqt, kuch va ruhiy xayajonlarni talab qiluvchi jarayonga aylanadi. Bundan tashqari, totalitar davlat xususiy sohani himoya qilishning faqatgina kafolatlarini o`zida namoyon qiladi. Umuman buyruqbozlik iqtisodiyoti doirasida davlat tomonidan himoyalangan shaxsiy hayot sohasining mavjud bo`lishi haqida gapirib bo`lmaydi. Bu bilan oila va uy xo`jaligini kuchaytirishga bo`lgan talab kuchayadi: faqat ushbu tashkilotlar insonning shaxsiy kengligini himoya qilishga qodir. Uy xo`jaligining tarkibi va uning xo`jalik aloqalari ko`p jihatdan aynan o`zaro xizmatlar ko`rsatish (“sen-menga, men-senga”) tamoyili bo`yicha faoliyat ko`rsatgan “g`arazli aloqalar”ni barpo etish jarayoni bilan shartlanadi. Taqchillik iqtisodiyotida uy xo`jaligi eng noyob resurslarni birlashtirish natijasida paydo bo`ldi. Bunday resurslar tanqis tovarlar va xizmatlarning o`zlari emas, balki ularga “ruxsat berish xizmatlari” edi. Ruxsat berish xizmati uchun hech qanaqa shaxsiy mablag`lar kerak emas edi. “Shaxsiy cho`ntakdan emas, balki davlat yoki jamiyat cho`ntagidan yordam, xizmat ko`rsatish sohasiga esa – “o`zga” mijozlar hisobidan ko`rsatildi. Tanqis tovar va resurslardan foydalanishda ustunlik partiya-davlat apparati, savdo, transport xodimlari, tez-tez xorijga safar uyushtiruvchilarga (artistlar, sportchilar, diplomatlar), shuningdek, alohida mintaqa va shaharlarning oddiy fuqarolariga (ro`yxatga ko`ra) berilardi. Taqchillik iqtisodiyotida uy xo`jaligining shakllanishini iqtisodiy jihatdan asoslash uning negizida tanqis tovar va resurslardan foydalanishni kengaytirishdan iborat bo`ldi. Partiya-davlat iyerarxiyasidagi o`rniga qarab noyob resurslardan foydalanishning tabaqalanishi uy xo`jaligi va davlatning o`zaro munosabatlarining alohida xilini shartlab berdi. Uy xo`jaligi byudjet cheklovlari korxonaning byudjet cheklovlariga qaraganda ancha qat’iy bo`lishiga qaramasdan, uy xo`jaligi

4 Buyruqbozlik iqtisodiyotida harakat qiluvchi korxona.

Korxonaning ushbu xiliga nisbatan qiziqish asosan shu bilan bog`liqki, Rossiya va Sharqiy Yevropa korxonalari katta qismining ildizi buyruqbozlik iqtisodiyotiga borib taqaladi. Buyruqbozlik iqtisodiyotida harakat qiluvchi korxona foydani ko`paytirishga emas, balki normal yuklamali rejani bajarishga yo`naltirilgan. «Prinsipal» (reja organi)ning farmoyishi mutlaq xususiyatga ega emas, balki muhokama yoki rejali savdoning predmeti hisoblanadi. Bu yerda «prinsipal» siymosi alohida tahlilni talab qiladi. Kommunistik mafkuraga muvofiq sotsializmda o`z manfaatlarining vakili – reja organi orqali B korxona faoliyati ustidan o`zining nazorat qilish huquqini amalga oshiruvchi barcha mehnatkashlar «prinsipal» bo`lib hisoblanardi. Lekin nazorat qilishning samarali mexanizmlari faqat reja organi bilan korxona direksiyasi o`rtasida hamda korxona direksiyasi bilan uning xodimlari o`rtasidagi munosabatlarda yuzaga kelar edi. Ishlab chiqarish topshiriqlarini bajarishdagi qat’iy intizomiga nazorat qilishning uchta mexanizmi – partiya (partiya tashkilotlari orqali), xo`jalik (vazirliklar va idoralar orqali) va kengash (Xalq deputatlari kengashining ijroiya organlari orqali) mexanizmlari orqali erishildi. Reja organlarining mehnatkashlar tomonidan nazorat qilinishi mexanizmlari esa mavjud emas edi, buning oqibatida mehnatkashlar «prinsipal» sifatida o`z manfaatlarini amalga oshira olmas edi. Shuning uchun reja organi amalda «agent»dan yagona «prinsipal»ga aylandi: nazoratsiz byurokratik apparat o`z manfaatlarini umuman jamiyat manfaatlari bilan moslashtirish imkoniyatiga ega bo`ldi. Keltirilgan dalillarga asoslangan holda B korxonani unitar tashkilot, ya’ni vazirlik yoki idoraning bo`linmasi sifatida ta’riflash mumkin. Ushbu savdoda korxonaning ovozi ruxsatning yuqori chegarasi, normadan tepaga chiqish haqida ogohlantiradi, yuqori turuvchi organning ovozi esa ruxsatning quyi chegarasi, normadan quyiga og`ish haqida eslatadi». Ya.Kornai. Iqtisodchi 102 B korxona ishlab chiqarish va sotish aloqalarining tarkibi uning unitar tashkilot bo`linmasi sifatidagi holati tufayli unga «prinsipal» tomonidan belgilab berilgan. B korxonalar o`rtasidagi barcha gorizontal aloqalar vertikal aloqalar orqali - «prinsipal»ga murojaat etish orqali amalga oshiriladi. Ta’minot-sotish aloqalarining tarkibi resurslarni taqsimlashning ajratish yoki fondlash singari mexanizmidan hosil bo`lgan. Ajratish vazirlik yoki idora tomonidan B korxona mahsulotining asosiy iste’molchilari va yetkazib beruvchilari belgilanishidan iborat. B korxonaning ta’minot va sotish tarkibini mustaqil o`zgartirishga urinishlariga «prinsipal» tomonidan keskin to`sqinlik qilindi. B korxonada mehnat munosabatlarining tizimi ham o`ziga xos. Unda band bo`lganlar sonining quyi chegarasi reja topshiriqlari bilan, yuqori chegarasi esa – ishchi kuchining kutilayotgan taqchilligi bilan belgilanadi. Resurslar cheklangan iqtisodiyotdagi boshqa har qanday resurs singari ishchi kuchi ham taqchil. Shuning uchun korxona o`zining resurs, shu jumladan ortiqcha bandlik shaklida - ishchi kuchi zahirasini barpo etishga urinadi. Bunda, tabbiyki, B korxona o`zining barcha xodimlarini ish bilan ta’minlashga qodir emas va ularga tenglashtiruvchi hamma ular tomonidan amalda ishlab topilmagan ish haqini to`laydi. Ishchidan egalik funksiyasini olib, uni ishlab chiqarish natijalariga real ta’sir ko`rsatish imkoniyatidan mahrum etgan holda, qog`ozbozlik tizimi ushbu imkoniyatning o`rnini ishlab topilmagan ish haqini olish imkoniyati bilan qoplaydi. 2. A firma. Amerika firmasi yoki A firma neoklassik darsliklar sahifalarida tahlil qilinuvchi firmaning ideal xiliga ko`proq mos keladi. A firma o`z mahsulotiga raqobat tomonidan belgilangan narxda va ishlab chiqarish funksiyasi bilan yoritiladigan xarajatlar tarkibida foydani ko`paytirishni maqsad qilib qo`ygan. Hatto, agar qandaydir firmada raqobat bozorida firmaning muvozanatini to`g`ri hisoblab chiqa oladigan bironta ham xodim topilmasa ham, u bozorda o`zini huddi neoklassik nazariyaning barcha qoidalari bo`yicha foydani ko`paytirgandek, tutadi. Foydani ko`paytirishga yo`naltirilish A firma «prinsipali» - uning aksiyadorlarining maqsadli funksiyasi bilan belgilangan. Aksiyadorlarning asosiy manfaati bir aksiyaga hisoblangan o`z daromadini oshirishdan iborat, bu yil yakuniga ko`ra korxonaning investitsiya qilinmagan foydasining miqdoriga bog`liq. O`z navbatida, foydaning miqdori «agentlar» - A firmaning yollanma menejerlarining harakatlari bilan belgilangan. «Prinsipal-agent» xilidagi o`zaro munosabatlar menejerlar bilan yollanma xodimlar o`rtasida ham yuzaga keladi.

Xulosa.

Normalar individllarning oʼzaro muvofiq munosabatlari barqarorligining asosiy kafolati hisoblanadi, iqtisodiyotning asosiy qonuni konstitutsiyasi deb individlarning iqtisodiy faoliyat yuritishini taʼminlovchi normalar tizimiga aytiladi, buyruqbozlik va bozor tizimlarida iqtisodiyot qonunning normalari oʼzaro holda amal qiladi buyruqbozlik iqtisodiyotining normalari oddiy foyda koʻrish maksimal individuallashtirish sen menga men senga qonuniga tilda boʻysinish tizimi surunkali taqchillik yaʼni resurslarning yetishmasligini namoyon etadi, bozor iqtisodiyoti normalari tizimi bozorda bitimlarni amalga oshirish va unda muvozanatga erishish imkonini beruvchi xatti-harakatlarning oʼzaro shartlangan normalari murakkab foyda korish ratsional maqsadli feʼl-atvor individuallashman ishonch xayrihohlik ochiqlik yigindisini tashkil etadi.

Rejali iqtisodiyotda va ishlab chiqarishga yangi texnologiyalarni joriy etishga urinishda yoki yangi mahsulotlarni chiqarishda muammolar paydo bo'ladi. Bu korxona rahbariyatining yuqori darajadagi rahbariyat tomonidan nazorat qilinishi va faqat uning ko'rsatmalariga (buyruqlariga) bo'ysunishi bilan bog'liq bo'lib, uni har doim ham ob'ektiv baholab bo'lmaydi. Aynan bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar harajatlarni minimallashtirish va bozorga raqobatchilardan oshib ketadigan va foyda olish imkonini beruvchi yangi mahsulotni olib kirishga intiladi, bu esa korxonani doimiy o‘zgarib turadigan bozor sharoitlarida barqaror ushlab turadi. Direktiv modelda boshqaruv tuzilmasidagi kamchiliklar va xabardorlikning etarli darajada emasligi ma'lum bir korxonaning ishlab chiqarish samaradorligini uning salohiyatiga mutanosib ravishda etarli darajada oshirishga imkon bermaydi.
Markazlashtirilgan boshqaruv hozirgi vaqtda ma'lum, eng ustuvor sohalarda mablag'lar va boshqa resurslarni jamlash imkonini beradi.
Buyruqbozlik iqtisodiyotida inson kapitalini tiklash bir qator muammolarga duch keladi. Tashqi muhitning barqaror xususiyatga egaligiga qaramasdan, uy xo`jaligining kundalik hayoti iste’mol tovarlari va xizmatlarning tanqisligi bilan murakkablashadi. Boshqa holatda mahsulotlar yoki kiyim-kechak xarid qilishning mutaassiblik tadbiri ko`p vaqt, kuch va ruhiy xayajonlarni talab qiluvchi jarayonga aylanadi. Bundan tashqari, totalitar davlat xususiy sohani himoya qilishning faqatgina kafolatlarini o`zida namoyon qiladi.


Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

1. Institutsional iqtisodiyot.B.B.BERKINOV KITOBI

2.Institutsional iqtisodiyot.M.I.KUTBIDDINOVA taqrizchilar HASAN PURNAZAROVICH ABDULQOSIMOV.
3. Institutsional nazariyalar.A.N.NIZAMOV 2021yil
4. https
5. https