Referat mavzu: Toshkenda vabo isiyoni Bajardi: Turopova Iqboloy Qabul qildi: Doniyorov Odil toshkentda «vabo isyoni» Qo‘zg‘olonning boshlanish sabablari

REFERAT
Mavzu: Toshkenda vabo isiyoni
Bajardi: Turopova Iqboloy
Qabul qildi: Doniyorov Odil
TOSHKENTDA «VABO ISYONI»
Qo‘zg‘olonning boshlanish sabablari. 1892-yilning mart oyida Afg‘onistonda vabo kasalligi tarqaldi. Bahor faslining oxirlariga kelib bu kasallik Samarqand viloyatining Jizzax uezdida, 7-iyunda esa Toshkentda ham qayd qilindi. Toshkent shahar ma’muriyati kasallikka qarshi tadbirlar qatorida shahardagi 12 ta qabristonni yopib qo‘ydi. Shu kasallikdan vafot etgan kishilar uchun shahardan chekka joyda maxsus qabristonlar ochish va’da qilindi. Lekin amalda shahardan tashqarida faqat bitta qabriston ochildi. Sanitariya tadbirlari xalqqa ishonarli qilib tushuntirilmadi. Bundan tashqari, shifokor-feldsherlar yetishmasligi sababli bemorlami tekshirish ko‘pincha uchinchi yo to‘rtinchi kuni o‘tkazilar edi. Bu vaqtda aholi o‘rtasida mustamlakachi ma’murlar suvni, shifokorlar esa bemorlami qasddan zaharlayotgani, murdalaming qabrlardan chiqarib tashlanayotgani to‘g‘risidagi mishmish gaplar tarqaldi.
Bunday vaziyat aholi orasida sarosimalik va norozilik keltirib chiqardi. Bu vaqtda Toshkentning Eski shahardagi xalqparvar, mustamlakachilarga yoqmaydigan oqsoqoli Inog‘omxo‘ja Umriyoxo‘jayev lavozimidan chetlashtirildi. Uning o‘miga tayinlangan shaxs pora olishni kuchaytirish maqsadida boshqa kasallik bilan og‘rib vafot etganlami ham vabo uchun ochilgan shahar chekkasidagi qabristonga ko‘mishni buyurdi. Xalq bunga keskin ravishda norozilik bildirdi. Bu holat qo‘zg‘olon boshlanishiga sabab bo`ldi.
1892-yildagi norozilik harakatlarini keltirib chiqargan asosiy sabab, birinchidan, mahalliy aholiga nisbatan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan mustamlakachilik jabr-zulmining tobora kuchayib borayotganligi; ikkinchidan, xalq ommasining og‘ir ahvoli, hunarmand kosiblar va mardikorlaming ayovsiz ishlatilishi; uchinchidan, iste’mol mahsulotlari narxlarining to‘xtovsiz oshib borishi, soliqlaming ko‘pligi; to‘rtinchidan, amaldorlaming o‘z mansablarini suiiste’mol qilishi, poraxo‘rligi kabi holatlaming ko‘payib ketishi bo`ldi.
Qo‘zg‘olonning boshlanishi. Tarixda «Vabo isyoni» (yoki «Toshotar voqeasi») deb nom olgan qo‘zg‘olon 1892-yilning 24-iyunida boshlandi. Dastlab mahalliy aholining noinsof, poraxo‘r amaldorlar va sudxo‘rlarga, hokimiyatni suiiste’mol qilish bilan tanilgan shahar bosh oqsoqoliga qarshi noroziligi bilan boshlandi. Bu qo‘zg‘olonchilar asosan mardikorlar va hunarmand-kosiblardan iborat edi.
Bu voqeani o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan zamondoshlardan biri shunday yozgan edi: “Qo‘zg‘olonchilaming maqsadi bo‘layo`lgan kamsitishlami to‘xtatishga erishish edi. Olomon shahar boshlig‘i S.Putinsev huzuriga chora ko‘rish to‘g‘risidagi talab bilan yo‘lga tushadi. Olomonda o‘qotar yoki zamonaviy qurollar ham yo‘q bo‘lib, ular taxminan 400 kishi atrofida edi”
Eski shahar oqsoqoli Muhammad Yoqub olomondan qo‘rqib ketib, shahar boshlig‘i polkovnik S. Putinsev huzuriga yordam so‘rab bekinishga urindi. Xalq S. Putinsevdan oqsoqolni ular ixtiyoriga berishni talab qildi. S.Putinsev esa muzokara o‘miga kuch ishlatishni afzal ko‘rdi. Kuch ishlatish to‘g‘risidagi buyruqdan keyin, sabr kosasi to‘lgan xalq uzoq o‘ylab o‘tirmay hokimga hujum boshladi. Uning odamlarini tor-mor etib, o‘zini kaltaklashdi. Toshkent oqsoqolining uyiga o‘t qo‘yishdi. S. Putinsev va uning mirshablarini do‘pposlagan xaloyiq mahkamani ham ostin-ustun qildi. Qo‘zg‘olonni bostirish uchun kazaklar polki va bir ro`la askar chaqirildi.
Qo‘zg‘olon bostirilgandan keyingi chora-tadbirlar. 0‘lka ma’muriyatining norozilik harakatlarini shafqatsiz usullar bilan bostirishi, qo‘zg‘olon ishtirokchilarini ayovsiz jazolashi mustamlakachi hukumatning asl yuzini yaqqol ko‘rsatib berdi. Toshkentdagi qo‘zg‘olon Turkiston mustamlaka ma’muriyatini jiddiy tashvishga soldi. U hukumatga politsiya shtatini ko‘paytirish va jazo vakolatlarini yanada kengaytirish haqida murojaat qildi. Sankt-Peterburg Turkiston general-gubematorining iltimosini qondirib, o`lkada «mirshablik holati»ni joriy etishga ruxsat berdi. Turkiston o`lkasida 1892-yil 18-iyundan kuchga kirgan «Harbiy holatda deb e’lon qilingan joylar haqida Qoida» joriy etildi. Mustamlakachilar uchun keng vakolatlar berildi. Turkiston general-gubematori «kuchli muhofazada» deb e’lon qilingan joylarda majlis-yig‘inlami tarqatish, savdosanoat korxonalarini yopish, matbuot organlarini taqiqlash, istalgan odamni surgun qilish, jarima solish va boshqa huquqlami oldi. «Favqulodda muhofazada» deb e ’lon qilingan joylarda esa butun hokimiyat general-gubemator yoki u tayinlagan bosh noib qo‘liga o‘tdi.
Ushbu qo‘zg‘olonning bostirilishida mustamlakachilar o‘z manfaatlari yo‘lida xalqning urf-odatlari, diniy e’tiqodi, milliy qadriyatlarini toptashdan ham qaytmasligini ko‘rsatdilar. Umuman olganda, mustamlakachilar har qadamda o‘zlarini o‘lkada hokim va istilochi ekanliklarini mahalliy aholiga namoyish qildi.

Toshkent ko`chasi. XIX asr Qo`zg`olonchilarning shahar hokimiga hujumi.