Referat mövzu: Xərclərin təsnifatı və quruluşunun öyrənilməsi Tələbə: Astanov Ruslan

2.İstehsal xərcləri və mənfəət arasında asılılıq.

Istehsal xərclərini hər şeydən əvvəl, firma miqya-sında nəzərdən keçirmək lazımdır. Bu, onunla əlaqədardır ki, ayrı-ayrı firmalar hər hansı bir məhsulu istehsal etməyi qarşılarına məqsəd qoyarkən birinci növbədə daha çox mənfəət əldə etməyə çalışırlar. Başqa sözlə, hər bir firma elə istehsal prosesi seçməli və təşkil etməlidir ki, bu, eyni miqdarda məhsul istehsal etmək üçün daha az istehsal amillərindən istifadə etməyə imkan versin, sahibkar üçün sərf... əli olsun.

Firmaların məhsul istehsalı ilə əlaqədar çəkdikləri xərcləri iki yerə bölmək olar: 1) Kənar (xarici) xərclər; 2) Daxili xərclər.

Məlum olduğu kimi, firmalar istehsal prosesini təşkil etmək üçün kənardan müəyyən iqtisadi ehtiyatları – xammal, yanacaq, elektrik enerjisi satın alır, muzdla tutulmuş işçilərə əmək haqqı verir, göstərilən nəqliyyat xidmətlərinin dəyərini ödəyir. Bütün bunlarla əlaqədar olan xərclər kənar (xarici) xərclər adlanır. Lakin firmalar özlərinə məxsus ehtiyatlardan da istifadə edirlər ki, bunlara da daxili xərclər deyilir. Məhsulların istehsalına çəkilən xərclər həm də onların «sərf olunduğu yerlər», məhsulların və xərclərin növləri üzrə qruplaşdırılır. Xərclərin sərf olunduğu yerlər dedikdə onla-rın sexlər,sahələr və digər bölmələr üzrə müəyyən edilməsi nəzərdə tutulur. Hər məhsul və yerinə yetirilmiş iş növü üzrə də xərclər hesablanır. Bununla əlaqədar olaraq xərclər, kalkulyasiya maddələri və xərc ünsürləri üzrə təsnifləşdirilir.

Bazar iqtisadiyyatına keçildiyi müasir şəraitdə kiçik və orta müəssisələrin çoxunda kalkulyasiya maddələrinə aşağı-dakı xərclər daxil edilir: maddi xərclər (xammallar, materi-allar, yanacaq və texnoloji məqsədlər üçün elektrik enerjisi); əmək haqqı xərcləri; idarəetmə və istehsala xidmət göstəril-məsi ilə əlaqədar xərclər (üstəlik xərclər). Geniş mənada isə kalkulyasiya maddələri üzrə xərclərə aşağıdakılar daxildir: 1)Xammal və materiallar (tullantılar çıxılmaqla); 2)koope-rasiya əlaqələrində olan müəssisələrdən satın alınmış məmu-lat və yarımfabrikatlar; 3) əsas istehsalat işçilərinin əmək haqqı; 4) istehsalat işçilərinin əlavə əmək haqqı; 5) istehsalat işçilərinin əsas və əlavə əmək haqqına görə hesablanmış so-sial sığorta ayırmaları; 6) istehsalın hazırlanması və mənim-sənilməsi ilə əlaqədar xərclər; 7)Avadanlıqların saxlanması və istismarı ilə əlaqədar olan xərclər; 8) sex xərcləri; 9) ümumzavod xərcləri; 10) zay məhsula görə itkilər; 11) Istehsaldankənar xərclər.

MənfəətFirmaların fəaliyyətinə qiymət verərkən istifadə olu-nan göstəricilərdən biri də mənfəətdir.

Mənfəət sahibkarlıq fəaliyyətinin iqtisadi səmərəlilik göstəricisidir. Mənfəətin aşağıdakı növləri vardır: 1) iqtisadi və ya xalis mənfəət; 2) normal mənfəət.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində ən mühüm anlayışlardan biri iqtisadi və ya xalis mənfəətdir. Iqtisadi mənfəət dedikdə firmanın ümumi gəliri ilə ümumi xərcləri (daxili və kənar) arasındakı fərq nəzərdə tutulur.adi renta kimi sahibkarın mənimsədiyi normal mənfəət də istehsal xərclərinə daxildir. Bazar nəzəriyyəsinə uyğun olaraq bütün istehsal amilləri (əmək, kapital, torpaq və sahibkarlıq qabi-liyyəti) yeni dəyər yaradır, onun konkret formaları (əmək haqqı, faiz məbləği, renta və sahibkar gəliri) isə həmin mül-kiyyət sahiblərinin gəlirlərini təşkil edir. Beləliklə, hər hansı bir sahədə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq və onu qoruyub saxlamaq üçün lazım olan mənfəət məbləğinə normal mənfəət deyilir. Normal mənfəət daxili xərclərin tərkib ünsürlərindən biridir. Normal mənfəət təmin olunmadıqda hətta bəzi hallarda muzdla işləməyə üstünlük verir.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində iqtisadi mənfəəti marksist siyasi iqtisaddakı üstəlik izafi dəyər anlayışı ilə mü-qayisə etmək olar. Lakin müasir bazar iqtisadiyyatı nəzəriy-yəsindəki üstəlik mənfəətin əmələ gəlməsi başqa cür aydın-laşdırılır. K.Marksın irəli sürdüyü üstəlik mənfəət məhsul vahidinin istehsalına sərf olunan xərclərin azaldılmasına im... kan verən ən yeni texnika və mütərəqqi texnologiyaları tətbiq edən kapitalistin əldə etdiyi izafi dəyərdir. Əmtəələri az xərclə istehsal edən və bazar qiymətləri ilə reallaşdıran firmalar digər istehsalçılara nisbətən üstəlik mənfəət əldə edirlər ki, onun da mənbəyi muzdlu işçilərin əməyidir.Inhisar mənfəəti ehtiyatlardan istifadə olunması və ya təbii ehtiyatların məhdudluğu şəraitində məhsullara yüksək inhisar qiymətinin müəyyən edilməsi nəticəsində əldə edilə bilər. Ehtiyatlardan istifadə olunması ilə əlaqədar məhdu-diyyətlərə patent və lisenziyaları misal göstərmək olar. Bu, imkanlı şirkətlərin yeni texnika və texnologiyalardan başqa-larının istifadə etməmələri üçün təzyiq göstərmələri for-masında həyata keçirilir. Təbii ehtiyatların məhdudluğuna gəldikdə, çox nadir ehtiyatları çox az olan nadir resurslar öz sahibinə yüksək mənfəət, renta, faiz və əmək haqqı əldə etmək imkanı verə bilər.

Beləliklə, mənfəət sahibkarlıq fəaliyyətinin iqtisadi səmərəlilik göstəricisi olduğuna görə hər bir hüquqi və ya fiziki şəxs onun artırılmasına xüsusi diqqət yetirir və bu məqsədlə müxtəlif vasitə və yollardan istifadə edir. Görün-düyü kimi, mənfəət uğrunda mübarizə aparmaq və onu artırmaq üçün müxtəlif üsullardan istifadə etmək istehsalı təşkil edən hər bir sahibkarın başlıca məqsədidir. Və buna əsasən demək olar ki, mənfəət iqtisadi mexanizmdə çox mühüm rol oynayır. Bu isə onun yerinə yetirdiyi vəzifələrdən irəli gəlir.

Mənfəətin başlıca vəzifələrindən biri, onun istehsal-da əmək məsrəflərinə qənaət edilməsinin ölçüsü olmasıdır. Bu, mənfəətin digər vəzifələrinin yerinə yetirilməsi üçün əsasdır. Çünki mənfəət əməyə qənaət olunduqda–əmək məhsuldarlığı yüksəldikdə, buraxılmış məhsulların hər va-hidinə çəkilən xərc aşağı salındıqda, kapitalverimi artırıl-dıqda–mümkündür. Mənfəətin kütləsinə təkcə əməyə qəna-ət edilməsi deyil, istehsal olunan və satılan məhsulların həcmi də təsir göstərir. Buna isə həm işçilərin sayının artı-rılması (ekstensiv amil), həm də əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi (intensiv amil) yolu ilə nail olmaq mümkündür.Mənfəətin artırılmasının ikinci amilindən istifadə edilməsi iqtisadi cəhətdən daha sərfəlidir. Çünki işçilərin sayının artırılması müəyyən həddə qədər mümkündür, digər tərəfdən isə əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi, həm də istehsal olunan məhsulların miqdarının artırıl-masına və onların istehsalına çəkilən xərclərin aşağı salın-masına imkan verir.

Mənfəət həmçinin, yalnız kommersiya hesablı müəssisələrin kollektiv iqtisadi mənafelərini deyil, həm də ümumxalq mənafelərini ifadə edir. Deməli, onun hamısı müəssisənin sərəncamında qala bilməz, bir hissəsi ümum-dövlət pul vəsaitləri fonduna daxil olmalıdır. Bununla əlaqədar olaraq mənfəətin ikinci vəzifəsi–ehtiyatların alterna-tiv istehsal növləri arasında, habelə milli gəlirin bölgüsü və yenidən bölgüsünü həyata keçirmək vəzifəsi meydana çıxır. Başqa sözlə, mənfəət milli gəlirin dövlət büdcəsi vasitəsilə bölgüsü və yenidən bölgüsü, ehtiyatların istehsal sahələri arasında bölüşdürülməsü vəzifəsini yerinə yetirir.

Ölkəmizdə bazar münasibətlərinin formalaşması ilə əlaqədar mənfəətin bölgü funksiyasında müəyyən dəyişik-liklər baş vermişdir. Bu, öz ifadəsini hər şeydən əvvəl müəs-sisələrin əldə etdikləri mənfəətdən dövlətə verdikləri vergi-də tapmışdır.

Mənfəətin vəzifələrindən biri də stimullaşdırmadır. Bu, onun ilk iki vəzifəsi ilə ələqadardır. Mənfəətin bu vəzifəsi öz əksini onun müəyyən nisbətdə bölüşdürülməsin-də, cəmiyyətin və müəssisələrin... mənafelərinin düzgün əla-qələndirilməsində tapır. Mənfəət cəmiyyətlə müəssisə arasında düzgün bölüşdürüldükdə əməyə qənaət olunur, istehsal xərclərinin azaldılması, istehsalın nəticələrinin yaxşılaşdırılması üçün kollektivdə stimul yaranır.

Dəyər kateqoriyası olmaqla, mənfəətin müəyyən çatışmazlıqları da vardır. Bunlardan biri ondan ibarətdir ki, mənfəətin artırılması iqtisadiyyatda istehsal şəraitinin dəyişməsi nəticəsində baş verə bilər. Başqa sözlə, mənfəət, qiymətlərin artması nəticəsində artırsa, bu, istehsalçı müəs-sisələrdə mənfəətin süni surətdə çoxalmasına, istehlakçı müəssisələrdə isə, əksinə, azalmasına səbəb olacaqdır. Bu isə o deməkdir ki, mənfəət müəssisələrin işinin səmərəliliyi göstəricisi kimi onu təhrif edəcəkdir.Mənfəət, müəssisə qiyməti daha yüksək olan məhsulların istehsalına «meyl» göstərdiyi hallarda da yanlış təsəvvür yaradır

Mənfəət firmaların işini ifadə edən başlıca göstəri-cilərdən olduğuna görə onun artırılması amillərinin nəzərdən keçirilməsi böyük əhəmiyyətə malikdir.Mənfəətin artırılmasına istehsal amilləri (əmək məhsuldarlığı, istehsal sahələrində çalışan işçilərin sayı, iş gününün uzunluğu, investisiya ehtiyatlarından istifadə dərəcəsi, istehsalın üzvi quruluşu və i. a.), bölgü (məsələn, əmək haqqının artım sürəti) və mübadilə şəraiti də (qiymətlərin səviyyəsi, təklifin tələbə nə dərəcədə uyğun gəlməsi və i.a.) təsir göstərir. Lakin bunların içərisində istehsal amilləri həlledici rol oynayır. Digər amillərə gəldikdə, onlar mənfəətin kəmiyyətinə yalnız pul ifadəsində təsir göstərə bilər. Çünki bölgü və mübadilə mərhələsində nə dəyər istehlak dəyəri yaranmır.Müasir elmi-texniki inqilab şəraitində mənfəətin artırılmasında başlıca rolu əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi oynayır. Yuxarıda qeyd etmişdik ki, büdcə iki elementdən – gəlirlərdən və xərclərdən ibarətdir. Dövlət büdcəsi gəlirlərinin mahiyyətini və rolunu təhlil etdik. İndi isə ikinci elementi – onun xərclərini araşdıraq. Medalın bir üzü büdcənin gəlirləridirsə, o biri üzü onun xərcləridir. Dövlət büdcəsinin səmərəli təşkilində onun xərc hissəsi mühüm yer tutur. Ümumiyyətlə, dövlət xərcləri iqtisadiyyatın ən vacib sahələrindən biridir. Maliyyə elminin həm klassikləri, həm də müasir nümayəndələri dövlət xərcləri məsələsinə çox ciddi və məsuliyyətlə yanaşmışlar, lakin bu sahədəki fikirlər, yanaşmalar heç də həmişə üst-üstə düşməmişdir. Məsələn, klassiklər dövlət xərclərinə maliyyənin və iqtisadi siyasətin problemi kimi baxmamışlar. Onların fikrincə, dövlət xərcləri mahiyyət etibarilə idarəçilik və siyasət məsələsidir, yəni milli təhsilə, səhiyyəyə, milli müdafiəyə, hüquq və idarəçilik aparatına ayrılan büdcə vəsati və ya xərcləri, sadəcə olaraq, müəyyən qaydalardan və üsullardan bəhrələ-nərək ictimai tələbatın maliyyələşdirilməsinə yönəldilən pul vəsaitinin məcmuu kimi çıxış edir və adi siyasi məsələ kimi meydana çıxır. Maliy-yə elminin bəzi klassikləri isə dövlət xərclərinə böyük üstünlük verərək onları dövlətin maliyyə həyatının başlanğıc nöqtəsi sayırlar. Ardınca da qeyd edirlər ki, dövlət, hər şeydən əvvəl, öz xərclərini müəyyənləşdirir, yalnız bundan sonra həmin xərcləri örtmək üçün mənbələri konkretləş-dirib səfərbər edir, yəni dövlətin əvvəl gəlir toplayıb sonra xərcləri ona uyğun müəyyən etməsi vacib deyil. Belə ki, dövlət xərcləri imperativ, məcburi xarakter daşıyır. Məsələn, büdcə xərclərinin məqsədi dövlət xidmətlərini tez, nizamlı və mükəmməl şəkildə həyata keçirmək və təbii ki, dövlətin yaşamasını təmin etməkdir.

Zaman keçdikcə maliyyəçilərin dövlət xərclərinə münasibətləri tə-kamülə uğrayaraq daha mükəmməl forma aldı. Məsələn, indiki maliy-yəçilər dövlət xərclərinin rolunu mütləqləşdirməyə meylli deyillər, əsas diqqəti xərclərin həcminə yox, ilk növbədə tərkibinə və istiqamətinə yö-nəltməyə tərəfdardırlar. Onlar qəti əmindirlər ki, dövlət əvvəlcə öz gəlir-lərini müəyyən edib toplamalı, sonra isə öz xərclərini buna uyğun olaraq həyata keçirməli, obrazlı şəkildə desək, «ayağını yorğanına görə uzat-malıdır».

Müasir mütəxəssislər dövlət xərclərini müəyyən qaydalardan və üsullardan bəhrələnərək ictimai tələbatın maliyyələşdirilməsinə yönəl-dilən, ökənin iqtisadi və siyasi həyatına hökumətin müdaxiləsi üçün isti-fadə olunan pul vəsaitinin məcmuu kimi qəbul edirlər. Dövlət xərcləri müəyyən bir maliyyə vasitəsi kimi istifadə edilərkən bütün başqa maliy-yə məsrəfləri də nəzərə alınır və dövlət xərclərinin hansı miqdarda və hansı tərkibdə həyata keçiriləcəyi bu kontekstdə müəyyənləşdirilir.

İqtisadçıların buna dair müxtəlif mövqeləri var və göründüyü kimi, klassik və müasir maliyyəçilərin fikirlərindəki fərq əsasən bundan iba-rətdir ki, bir qrup maliyyəçi tədqiqatçılar dövlət xərclərinə ölkənin iqti-sadi və siyasi həyatına dövlətin müdaxiləsi və iqtisadiyyatın tənzim-lənməsi mexanizmi kimi baxırlar. Qeyd etmək lazımdır ki, büdcə xərc-lərinə baxışlarda müşahidə edilən belə təkamül iqtisadiyyatın idarə edil-məsi metodlarının inkişafı ilə bağlıdır. İqtisadiyyatın idarə edilməsi sis-teminin inkişafı, idarəetmədə iqtisadi metoda üstünlük verilməsi, iqtisa-di idarəçiliyin liberallaşdırılması ilə əlaqədar olaraq idarəetmədə iqtisa-di, o cümlədən maliyyə mexanizmlərindən daha geniş istifadə edilir. Bu zaman hökumətin iqtisadiyyata administrativ müdaxilə imkanları xeyli məhdudlaşır və o, məcbur olur ki, iqtisadi vasitələrdən daha çox istifadə etsin. Həmin vasitələr sırasında büdcə xərcləri üzrə potensial imkanlar – xərclərin tərkibi, strukturu, istifadə metodları və s. heç də az əhəmiyyət kəsb etmir. Bu zaman başlıca diqqət dövlət xərclərinin tərkibinə yönəl-dilir. Dövlət xərclərinin təkibindən danışarkən, öz xərcini çıxaran inves-tisiya layihələrinin maliyyələşməsinə sərf olunan xərclərlə yanaşı, ilk növbədə daim büdcədən ödənilən, yəni rentabelli olmayan xərclərin yeri və miqdarı nəzərdə tutulur. Bu məsələ müasir maliyyəçilərin daimi araşdırma və müzakirə predmeti və ümumiyyətlə, müasir dövlət maliy-yəsi nəzəriyyəsinin ən mühüm elementlərindən biridir.

Dövlət xərclərinə konkret olaraq belə tərif vermək olar: dövlət xərcləri hökumətin müəyyən qayda və üsullardan istifadə etməklə sosial ehtiyacları ödəmək, iqtisadi və sosial həyata müdaxilə etmək məqsədilə xərclədiyi pul vəsaitidir.

«Məcmu sosial ehtiyaclar» anlayışı idarəetmə doktrinası ilə bağlıdır və siyasi mahiyyət daşıyır. Uzun illər boyu ictimai tələbatın və ehti-yacların ödənməsi yolları müzakirələr predmeti olmuş, bazar iqtisadiy-yatı mexanizminin bu vəzifəni yerinə yetirməyə qadir olmaması və onu dövlətin imperativ qaydada təmin etməli olması barədə fikirlər irəli sü-rülmüşdür. Bu ictimai ehtiyaclar isə yalnız və yalnız hökumətin pul və-saitləri hesabına ödənilə bilər. Hazırda dünya iqtisadiyyatı dəyər mahiy-yəti daşıyır, yəni hər cür məhsul və xidmət pulla alınır ki, bu da müba-diləni asanlaşdırır, biznes bölməsinin inkişafını stimullaşdırır, ticarət və sənaye sahələrindəki hesablaşmaları sadə üsulla həyata keçirir. İqtisadi və sosial həyata müdaxilənin başlıca məqsədi iqtisadiyyatın müəyyən sahələrinin istiqamətini dəyişdirmək və onların fəaliyyətini möhkəmlən-dirməkdir. Dövlətin həyata keçirdiyi xərclərin bir qismi, məsələn, bəzi ölkələrdə (Türkiyə, Malayziya və s.) ixraca tətbiq edilən subsidiyalar, ixracat və bilavasitə ixrac edilən məhsulların istehsalını artıra bilər. Dövlətin iqtisadi və sosial sahələrə müdaxiləsi hər zaman istər inzibati-amirlik, istərsə də bazar iqtisadiyyatı şəraitində zərurətə çevrilir. İqtisadi fəaliyyətlərin bu və ya digər istiqamətlərinə təsir etmək üçün həyata keçirilən dövlət xərcləri lazım olmayan vaxtlarda kəsilərək subsidiya, yaxud investisiya qismində daha vacib sahələrə ünvanlana bilər və bu yolla da iqtisadi fəaliyyətin istiqamətləri və iqtisadi inkişaf meyilləri də-yişilmiş olar. Dövlət orqanlarının gerçəkləşdirdiyi xərclərin miqdarında hər hansı qeyri-müntəzəmlik yaranarsa, bu, təbii ki, xərclərin artdığını göstərir. Ümumiyyətlə, dövlət xərclərinin artması, daha dəqiq desək, bu artımın səbəb və nəticələri müasir maliyyəçiləri qayğılandıran ən vacib məsələ-lərdən biridir. Dövlət büdcəsi xərclərində mütləq və nisbi artımlar olur. Mütləq artım büdcə xərclərinin miqdarında baş verir. Məsələn, 1986-cı ildə ABŞ-da dövlət büdcəsi xərclərinin ümumi həcmi 1035.8 milyard dollar, 1995-ci ildə 1606.9 milyard dollar olub, yəni 55.1% artıb¹. Xərclərin mütləq artımı nominal və real olmaqla iki yerə bölünür. Nominal artım xərclərin faktik dollarla, real artım isə inflyasiyanı nəzərə almaqla qaydaya salınmış, yaxud tutuşdurula bilən qiymətlərlə çoxaldı-ğını bildirir. Bu zaman xərclərin ümumi həcmi ilə adambaşına olan xərcləri fərqləndirməyi bacarmaq lazımdır. Adambaşına xərclər onların dəyişmə səviyyəsini daha dəqiq əks etdirir.

Hökumət büdcəsi xərclərinin nisbi artımı, adətən, müxtəlif göstə-ricilərə, qismən də ölkənin ümumi daxili məhsulunun həcminə nəzərən müəyyən olunur. Bu göstərici ÜDM-in və milli gəlirin bölüşdürül-məsində dövlətin iştirakını əks etdirir. Dövlət büdcəsi xərclərinin mütləq və nisbi artım vəziyyətini ABŞ-ın

xərclərinin artmasının səbəblərini aşağıdakı amillərlə izah etmək olar: