Referat tema : Jınayat jumısın qozǵatıwdıń anıqlıǵı Tapsırdı : N. Keńesbaeva Qabılladı : B. Qlisheva Nókis-2022

2. 1. Sudlawga tiyislilik túsinigi jáne onıń áhmiyeti.

Jınayat jumıslarınıń sudlawga tiyisliligi degende jınayat protsessual nızamı menen jınayat jumısın ol yamasa bul sudta mazmunan kóriliwin belgileytuǵın yuridikalıq ózgeshelik túsiniledi. Bul ózgeshelikke kóre jınayat jumısın qaysı sudqa tiyisli ekenligi hám birden-bir sud sisteması ishinde sud ortasındaǵı kepillikler belgilenedi.

Sudlawga tiyislilik eki qıylı mániste túsiniledi. Sudlawga tiyislilik, birinshiden, ayırım jınayat jumıslarınıń kóriliwi hám sheshiliwi sud shólkemlerine tiyisli bolıwlıǵın ańlatadı ; Ekinshiden, sudlawga tiyislilik birden-bir sud sistemasına kiretuǵın ulıwma yurisdiktsiya sudining qay-qaysısı arnawlı bir jınayat jumısın kóriw hám sheshiwge haqılı bolıwın ańlatadı. Sonlıqtan, sud shólkemleriniń kepillikine kiretuǵın jınayat jumısların óz ishine aladı. Jınayat jumıslarınıń sheńberi jınayat protsessual nızamına kóre belgilep beriledi.

Sonday eken, sudlawga tiyislilik dep sud shólkemlerine tiyisli bolǵan jınayat jumıslarınıń mazmunına kóre sud instantsiyalari ortasında bólistiriliwine, sonıń menen birge, aymaqlıq hám shaxsqa kóre usı jınayat jumısınıń áyne qaysı sudqa baylanisqan bolıwına aytıladı.

Jınayat jumısın kóriw, hám sheshiwde sudlawga tiyislilik máselesi úlken áhmiyetke iye.

Sudlawga tiyislilik haqqında sóz júrgizilgende, sud instantsiyasi kepilliklerine kiretuǵın jınayat jumıslarınıń nızamlı, tıyanaqlı, ádalatlı hám mazmunan anıq kóriliwi birinshi instantsiya, appelyatsiya, kassatsiya hám qadaǵalaw sud instantsiyalariga kóp tárepten baylanıslı bolıp esaplanadı. Bunday pikirge keliniwine jınayat protsessual nızamında kórsetilgen sudlawga tiyislilik yuridikalıq termininining isletiliwi, mısalı «qala sudi sudlawina, wálayat sudi sudlawina hám Joqarı sud sudlawina tiyisli jınayat jumıslarınıń belgileniwi» tıykar bolıp tabıladı yaǵnıy, sudlawga tiyislilik jınayattıń xarakterine kóre, ilmiy tájriybeleniwi menen belgilenedi.

Sudlawga tiyislilik tek jınayattıń xarakterine kóre belgileniwine qalmay bálki, jınayat júz etken sub'ekt menen de belgilenedi. Mısalı : áskeriy xizmetkerler tárepinen júz etiletuǵın jınayatlar tuwrısındaǵı jumıslar tek áskeriy sudnin sudlawina tiyisli boladı.

Sudlawga tiyisliliktiń jınayat protsessual nızamı tárepinen ashıq belgileniwi hár bir sud sistemasına tiyisli bolǵan islerdi anıq bolıwına járdem beredi. Bul bolsa sud ortasında islerdi kóriwde jol Qoyılmawı, joqarı sudqa tiyisli islerdiń tomengi sud tárepinen ko'rilmrsligin támiyinleydi.

Bul orında sonı atap ótiw kerek, joqarı sud sudlawina tiyisli jınayat jumısları tómen sud tárepinen ko'rilmewi kerek. Keri jaǵdayda jınayat protsessual nızamınıń normalari buz'ladı. Joqarı sud tárepinen tómen sudning sudlawina tiyisli bolǵan barlıq jınayat jumısları kóriliwi múmkin. Sonin ushin joqarı sudnin sudlawina tiyisli bolǵan jınayat jumısları óziniń bólek social áhmiyeti oǵada zárúrligi menen ajralıp turadı.

Joqarı sudqa yamasa áskeriy sudga tiyisli bolǵan jınayat jumıslarınan tısqarı barlıq jınayat jumısları rayon (qala ) sudi sudlawina tiyisli bolıp tabıladı. (JPK 389 -statyasınıń 1-bólegi). Rayon (qala ) jınayat jumısları boyınsha sudqa jınayat jumıslarınıń júdá kóp túrleri tapsırılǵan, anıqlaw aytatuǵın bolsaq 90 procent jınayat jumısların bul sud shólkemleri kóredi.

Sud quramına kóre sudlawga tiyislilik boyınsha sóz júrgizilgende jınayat jumısları jalǵız tártip degi hám komissiya sudlawina tiyisli bolıp tabıladı. Social qawip úlken bolmaǵan hám onsha salmaqli bolmaǵan ısler jalǵız sud'ya tártip degi sudlawin tiyisli esaplanadı. Birinshi instantsiya sudı tárepinen kóriletuǵın quramalı jınayat jumısları sud'ya hám eki dana xalıq maslaxatchisi sudlawina tiyisli boladı. Ózbekstan Respublikası Joqarı Sudı tárepinen kóriletuǵın jınayat jumısları úsh dana sud'ya sudlawina tiyisli bolıp, bul quram jınayat jumısın kórip sheshedi.

Eger jınayat jumısı komissiya sudlawina tiyisli bolıp, ol jalǵız sud'ya tárepinen ko'rilse, bul nızamǵa keri. Bul jaǵdaydıń hákisi bolatuǵın bolsa, yaǵnıy jalǵız sud'ya sudloviga tiyisli jınayat jumısları komissiya sudlawina ótip kóriletuǵın bolsa, bul jaǵday nızam buzıw dep esaplanbaydı.

Sudlawga tiyislilik máselesin ápiwayı jaǵday dep bolmaydı. Bálki, sudlawga tiyislilik protsessual úlken axmiyetke iye. Sud talabına kóre jınayat jumısları qaerde kóriliwinen qattiy názer sudlawliqqa kóre hár tárepleme tolıq hám halıs kóriliwin támiyinleydi. Nızamǵa kóre Sud tárepinen jınayat jumısları maydanınan xukim shıǵarıldı degeni bul iste aqırǵı noqat qoyıldı degeni emes.

Nızam sud shólkemlerine hár bir jınayat jumısın nátiyjeli kórip sheshiwde, ǵárezsiz hám tek nızamǵa baǵınıwın tán alıw etedi. Buǵan baylanıslıǵı normanı abıraylı xalıq aralıq hújjetler de talap etedi.

Jınayat jumısınıń qaysi sudqa tiyisli bolıwlıǵın (sudlawligini) belgilewde mazmunan ko'rilib, sheshiletuǵın jınayat jumısınıń túrine qaraladı.

Jınayat protsessual nızamın analiz etkenimizde bir-birinen parıqlanıwshı sudlovga tiyisliliktiń belgileniwin kóriwimiz múmkin. Bularǵa turdosh yamasa predmetli, shaxsına kóre, tapy hám tısqarı tiyislilik kiredi. (karang 10 -sxema ).

Turdosh yamasa predmetli sudlawga tiyislilik dep jumıstıń túri yamasa xarakterine qaray hár túrlı túrdegi sudqa jınayat jumıslarınıń tiyisli bolıwlıǵı túsiniledi. Bul sudlawga tiyislilikti belgilewde jınayatlı jumıs túri, jınayattıń predmeti neden ibarat bolıwı hám jınayat sub'ektleri kimler bolıwına da qaraladı. Turles sudlawga tiyislilik boyınsha birden-bir sud sistemasındaǵı hár túrli sud ortasındaǵı kepillikke ajratıladı.

Qaraqalpaqstan Respublikası jınayat jumısları boyınsha Joqarı sudı, wálayatlar, Tashkent qala jınayat jumısları boyınsha sudina tiyisli jumıslar óz mazmunı menen birdey bolıp, jınayat protsessual nızamı menen bólek belgilenedi, soǵan tiykarınan jınayat -protsessual kodeksi 389 -statyasınıń 2—boliminde olardıń sudlawina tiyisli jınayat jumısları anıq belgilengen. Oǵan kóre, Qaraqalpaqstan Respublikası jınayat jumısları boyınsha Joqarı sudı, wálayatlar hám Tashkent qala jınayat jumısları boyınsha sudınıń sudlawina Ózbekstan Respublikasınıń Jınayat kodeksiniń 97-statyasın ekinshi bólegi, 118- statyasınıń tórtinshi bólegi, 150, 153, 155, 157, 158-elementlerı, 159 -statyasınıń úshinshi hám tórtinshi bólimleri, 160, 161-elementlerı, 210 -statyasınıń úshinshi bólegi, 230. 231, 242, 244-elementlerı, 273-statyasınıń besinshi bóleginde názerde tutılǵan jınayatlarǵa tiyisli jumıslar tiyisli bolıp tabıladı. JPK 389 -statyasınıń 2-bóleginde kórsetilgen jınayat jumısları wálayatlar hám oǵan teńlestirilgen sud ózlerine tiyisli bolǵan jınayat jumısların tek ózleri kóriwligi kerekligin hám sol mazmundagi islerdi tómen rayon sudina ótkermesligin belgileydi.

Joqarı sud jınayat -protsessual nızamında belgilengen ózlerine tiyisli jınayat jumıslarınan tısqarı, tómen sud sudlawina tiyisli hár qanday jınayat jumısın birinshi instantsiya sudı jol menende ózi kóriw ushın alıwǵa haqılıdirlar. (JPK 390 -statyası ).

Áskerlerge salıstırǵanda shaxsına kóre sudlawga tiyislilik qollanıladı. Sol sebepli áskerlerdiń jınayat jumısları arnawlı áskeriy sud sudlawina kóriledi.

Áskeriy sudnin sudlawina tómendegi jınayatlar haqqındaǵı jumıslar tiyisli:

a) hámme áskeriy xizmetkerler, sonıń menen birge áskeriy xizmetti otewge májbúrli shaxslar oqıw jıyınları otip atırǵanda etken barlıq jınayatları haqqındaǵı jumıslar ;

b) milliy qawipsizlik shólkemleriniń ofitser, serjant hám ápiwayı askerleri tárepinen etilgen barlıq jınayatlar haqqındaǵı jumıslar ;

v) tartip ońlaw miynet mákemelerdiń basshıları quramı, sonıń menen birge Ishki jumıslar ministrligi áskerleriniń serjant hám ápiwayı askarleri tárepinen etilgen jınayatlar ;

g) áskeriy sud nızamları menen belgilengen basqa jınayatlar boyınsha jumıslar, mısalı, áskeriy sudnin sudlawina esaptan tısqarı jaǵdayda (mısalı, áskeriy jazanı jırlaw ) basqa sud iskerlik kórsetpeytuǵın orınlardaǵı puqaralıq hám jınayat jumısları sudi tárepinen kóriledi.

Áskeriy xizmetkerlerge salıstırǵanda áskeriy sudnin sudlawina tiyisli jumıslar predmetli belgisi boyınsha ajratilmaydi. Quramalı bolǵan jınayat jumısları Ózbekstan Respublikası Joqarı Sudı áskeriy komissiyasınıń sudlawina tiyisli boladı. Áskeriy sud sudlawina tiyisliliginiń aymaqlıq belgisi sheklengen halda ámel etedi. Buǵan baylanıslıǵı sudlawga tiyislilik sudlawga tiyisliliktiń arnawlı bir áskeriy bólim, garnizon, qosılmalarga tiyisliligi menen anıqlanadı. Áskeriy xizmetkerlerge tiyisli islerdiń hár túrlı dárejesi áskeriy sudning sudlawga tiyisliligi jeke belgisi boyınsha ajratıladı.

Ózbekstan Respublikası Joqarı sudınıń baslıǵı, Qaraqalpaqstan Respublikası jınayat jumısları boyınsha Joqarı sudınıń baslıǵı, jınayat jumısları boyınsha wálayatlar hám Tashkent qala sudining baslıqları, Ózbekstan Respublikası Áskeriy sudınıń baslıǵı bul elementtıń ekinshi bóleginde názerde tutılǵan jınayat tuwrısındaǵı jumıstı, eger ol mazmunan quramalı bolmasa, jınayat jumısları boyınsha tiyisli rayon (qala ) sudına, sonıń menen birge okrug yamasa aymaqlıq áskeriy sudqa kóriw ushın tapsırıwǵa haqılı.

Nızam jınayat jumısınıń tapy tárepten sudlawga tiyisliligin de belgilep, arnawlı bir aymaqta kóriliwin názerde tutadı. Aymaqlıq tárepten sudlawga tiyislilik jınayat jumıslarınıń aymaqlıq belgisine kóre jınayattıń qayda júz bergenine qaray belgilenedi. Mısalı, jınayat jumısı qaysı aymaqta ámelge asırılǵan bolsa, sol aymaqta iskerlik júrgizip atırǵan sudtıń sudlawina tiyisli boladı.

Jınayat jumısınıń jınayat júz bergen orında kóriliwi kópshilik gúwalar hám jábirlengenlerdi shaqırıwdı ańsatlastiradi. Bul bolsa olardıń qatnasıwına hám tiyisli dálillerdi támiyinlewge járdem beredi.

Sud'yalarning tayınlap qoyılǵan orında jumıstı kórip sheshiwleri ádil sudlaw iskerliginde de zárúrli orın tutadı hám sudtiń tárbiyalıq áhmiyetin kúsheytedi

Ayırım jaǵdaylarda jınayat qayda ámelge asırılǵanligin anıqlaw múmkin bolmaydı. Bunday jaǵdaylarda Jınayat protsessual kodeksiniń 391-statyası 2-bólegine muwapıq bul jumıs maydanınan dáslepki tergew tamam bolǵan aymaqtaǵı sud tárepinen kóriliwi talap etiledi.

Jınayat júz bergen jerdiı anıqlaw jınayat jumısınıń ashılıwına úlken járdem beredi. Usı mánisten alıp qaraǵanda uzaq dawam etken jınayatlar haqqındaǵı jumıslar sol jınayat qaysı aymaqta tamamlanǵan yamasa toqtatilgan bolsa, bul aymaqtıń sudlawina tiyisli boladı. Tısqarı sudlawina tiyislilik. Birpara jınayat jumıslarınıń túrlerine salıstırǵanda olardıń qásiyetlerin itibarǵa alıp, tek arnawlı bir sudqa tiyisli bolıwın belgileniwi tısqarı sudlawina tiyislilik, dep ataladı.

Tısqarı sudlawina tiyislilik haqqında sóz juritiler eken, áwele sonı atap ótiw kerek, nızamda Ózbekstan Respublikası Joqarı Sudına qanday jınayat jumısları tiyisli bolıwı kórsetilmagen, tek Ózbekstan Respublikası Joqarı Sudı tárepinen jınayat jumıslarınıń jámiyetlik ushın áhmiyetli bolıwı hám oǵada quramalı jumıslardı maman tekseriw talap qılıw kerekligi kórsetilgen. Sonlıqtan, Ózbekstan Respublikası Joqarı Sudı oǵada quramalı yamasa zárúrli social áhmiyetke iye bolǵan islerdi (turles yamasa predmetli, jeke, aymaqlıq ) tiyisliligine qaramastan ózi kóriw ushın shaqırtirib alıwı múmkin.

Bul túrdegi sudlawga tiyisli jumıslar eki derekten alınadı.

a) Ózbekstan Respublikası Bas prokuraturası tárepinen jiberilgen jumıslar ;

b) tómen suddan shaqırtirib alınǵan jumıslar.

Ózbekstan Respublikası Joqarı Sudı Ózbekstan Respublikası Bas prokuraturası tárepinen jiberilgen jınayat jumısın ózi kórip sheshiwi májburiy emes. Bunday islerdi kerek tapqanda ózi kórmesten tiyisli bolıwına qaray basqa ózinden tómen sudqa ham jiberiwi múmkin.

Nızamda korsetilgen jınayat jumısınıń sudlawga tiyisliligi ámel etilgen táǵdirde tómendegilerge yaǵnıy, jınayatlardıń barlıq jaǵdayların hár tárepleme, tereń kórip shıǵıwǵa, hukmnin nızamlı, tıyanaqlı, ádalatlı bolıwına, sudtıń bolsa áhmiyetin asırıwǵa erisiledi.

Jınayat jumıslarınıń sudlawga tiyisliliginiń belgileniwi sud tárepinen nızamlı tıyanaqlı ádalatlı húkimler shıǵarılishini támiyinleydi.