Referati mavzu: Sharq mutaffakkirlarining borliq haqidagi qarashlari. Bajardi: Boratov B

2. Abu Nasr ForobFozil odamlar shahri asaridagi ijtimoiy qarashlar. Birinchi mavjud boshqa barcha mavjudod borligining birinchi sababidir. Bolishi mumkin bolgan turli tuman kamchiliklarning barchasidan ozod-pokdir. Undan boshqa barcha mavjud narsa nuqsonlik bolishi holatidan holi emas. (Nuqson) bir bolishi mumkin va yoki birdan kop bolishligi mumkin. Ammo avvaliga kelsak, u barcha nuqsonlardan holidir. Uning borligi barcha (borliq)dan afzal va boshqa borliqlar oldin kelur, uning borligidan yana ustun bolga va undan oldin keladigan boshqa borliqning bolishi ham mumkin emas. Demak, u borliq ustunligi (fazilati) borasida eng yuksak darajadadur, borliq mukammalligi nuqtai nazaridan qarasak, u yuqori martabadadur. Birinchi mavjud boshqa barcha mavjudod borligining birinchi sababidir. Bolishi mumkin bolgan turli tuman kamchiliklarning barchasidan ozod-pokdir. Undan boshqa barcha mavjud narsa nuqsonlik bolishi holatidan holi emas. (Nuqson) bir bolishi mumkin va yoki birdan kop bolishligi mumkin. Ammo avvaliga kelsak, u barcha nuqsonlardan holidir. Uning borligi barcha (borliq)dan afzal va boshqa borliqlar oldin kelur, uning borligidan yana ustun bolga va undan oldin keladigan boshqa borliqning bolishi ham mumkin emas. Demak, u borliq ustunligi (fazilati) borasida eng yuksak darajadadur, borliq mukammalligi nuqtai nazaridan qarasak, u yuqori martabadadur.

Bunday shahar hokimi boladigan odam (Allohdan boshqa) hech kimga boysunmasligi kerak. Fozillar shahrining birinchi boshligi shu shahar aholisiga imomlik qiluvchi oqil kishi bolib, u tabiatan on ikkita hislat – fazilatni ozida birlashtirgan bolishi zarur. Fozillar shahri hokiimi avvalo tort muchchali sog-solim bolib, oziga yuklangan vazifalarni bajarilishida biror azosidagi nuqson halal bermasligi lozim, aksincha, u sog salomatligi tufayli bu vazifalarni oson bajarishi lozim. (Ikkinchidan), bunday shahar hokimi tabiatni nozik farosatli bolib, suhbatdoshini sozlarini, fikrlarini tez tushunib, tez ilgab olishi lozim, shu sohada umumiy ahvol qandayligini ravshan tasavvur qila olishi zarur. (Uchinchidan), u anglagan, korgan, eshtgan, idrok etgan narsalarni xotirasida tola- tokis saqlab qolishi, barcha tavsilotlarni unutmasligi lozim.

(Tortinchidan), u zehni otkir, zukko bolib har qanday narsaning bilinar – bilinmas alomatlarini va u alomatlari nimani anglatishini tez bilib, sezib olishi zarur. (Beshinchi), u fikrini ravon tushuntira olish maqsadida, chiroyli sozlar bilan ifodalay olishi zarur. (Yettinchi), taom yeyishda, ichimlikda, ayollarga yaqinlik qilishda ochofat emas, aksincha ozini tiya oladigan bolishi, (qimor yoki boshqa) oyinlardan zavq, huzur olishdan uzoq bolishi zarur. (Sakkizinchi). U haq va haqiqatni, odil va haqgoy odamlarni sevadigan, yolgonni va yolgonchilarni yomon koradigan bolishi zarur. (Toqqizinchi), u oz qadrini biluvchi va nomus oriyatli odam bolishi, pastkashlardan yuqori turuvchi, tugma oliy himmatli bolishi, ulug, oliy ishlarga intilishi zarur. (Oltinchi), u (ustozlardan) talim olishga, bilim, marifatga havasli bolishi, oqish, organish jarayonida sira charchamaydigan, buning mashaqqatidan qochmaydigan bolishi kerak.

(Oninchi), bu dunyo mollariga, dinor va dirhamalarga qiziqmaydigan (mol-dunyo ketidan quvimaydigan) bolishi zarur. (On birinchi), tabiatan adolatparvar bolib, odil odamlarni sevadigan, istebdod va jabr- zulumni, mustabid va zolimlarni yomon koruvchi, oz odamlariga ham, begonalarga ham haqiqat qiluvchi, barchani haqiqatga chaqiruvchi, nohaq jabrlanganlarga madad beruvchi, barchaga yaxshilikni va ozi suygan gozallikni ravo koruvchi bolishi zarur. Oz haq ish oldida ojarlik qilmay, odil ish tutgani holda har qanday haqsizlik va razolatlarga murosasiz bolishi zarur. (On ikkinchi), ozi zarur deb hisoblagan chora – tadbirlarni amalga oshirishda qatiyatli, sabotli, juratli, jasur bolishi, qorqoqlik va hadiksirashlarga yol qoymasligi zarur. Mana shu barcha xislatlarnihg bir odamda jamlanishi amri mahol, zero bunday tugma fazilatlar sohibi bolgan odamlar juda kam uchraydi va ular nodir insonlardir.

Mobodo fozillar shahrida shunday barkamol insonlar topilibqolsa, unda yuqoridagi fazilatlardan oltitiasi, yoki beshtasi kamol topganda ham, u aql va zakovatda benazirligi tufayli fozillar shahriga rahbarlik qila oladi. Bazi mahallarda fozillar shahrida bunday odamlar yoq bolib qolganda ham (vafot etganda yhud boshqa joyga ketgan vaqitda – M.M.) ana shu imom (hokim) yohud uning izdoshlari (agar mazkur imomdan song birin – ketin shaharga boshliq bolsalar) chiqargan qonun va tartiblariga amal qilinadi.

Avvalgi imom orniga kelgan keyingi rahbarda ham yuqorida aytilgan hislatlar – fazilatlar yoshlidan shakillangan bolishi zarur. Ana shunda bu keyingi imomda yana oltita fazilat hosil qilinishi zarur: Birinchi – donishmandlik. Ikkinchi – avvalgi imomlar ornatgan qonunlar va tartiblarni xotirada yaxshi saqlab qolish va ularga amal qilishi uchun quvvai hofizaga ega bolishi. Uchinchi – agar avvalgi imomlar davrida biror (yoki bir qancha) sohaga taluqli qonun qolmagan bolsa, bunday qonuni oylab topishi uchun ijod, ixtiro qilishi quvvatiga ega bolish. Tortinchi – hozirgi haqiqiy ahvolni tez payqab olishi va kelgusida yuz beradigan, avvalgi imomlar kozda tutmagan voqealarni oldinda kora bilishi uchun bashoratgoylik hislatiga ega bolish. Bu hislat unga xalq farovonligini yaxshilashda kerak boladi. Oltinchi – zarur hollarda harb ishlariga mohirlik bilan rahbarli qilish uchun yetarli jismoniy quvvatga ega bolish; ham jang qilishni, ham sarkarda sifatida jangu-jadalga rahbarlik qilish uchun harbiy sanatni yaxshi bilish. Beshinchi – avvlgi imomlar ornatgan qonunlarga, shuningdek, avvalgilardan ibrat olib, ozi toqib chiqargan qonunlarga xalq amal qilishi uchun qizgin sozlash – notiqlik hislatiga ega bolishi.

Mobodo shu hislatlarning barchasini ozida jamlagan bir odam topilmasa, lekin ikki kishi birgalashib, shu hislatlarga ega bolishsa (yani biri – donishmand, ikkinchisi – qolgan hislatlar sohibi bolsa) shu ikkovini fozillar shahriga rahbarlikka qoyish zarur. Mobodo bir guruh odamlar birgalikda ana shu hislatlarga ega bolishsa (yani – birida bu, ikkinchisida u, uchinchisida boshqa hislatlar bolsa) ana shu fozillar guruhini yurt rahbarligiga qoyish zarur. Shu guruh azolari birgalashib, ozaro kelishib harakat qilishsa har biri fozil hokim bolishi mumkin. Mobodo biror zamonda fozillar shaharda hokimlik qilayotgan bir yoki bir necha kishida boshqa zarur hislatlar bolsyu, ammo, donishmandlik bolmasa, fozillar shahri yaxshi hokimsiz qoladi, bunday shahar halokatga yuz tutadi. Mana shu (sabab)larning hammasi tufayli kopchilik shaharlarda jaholatdagi shaharlar shaharlarning aholisining qarashlariga xos fikr-aqidalar kelib chiqadi. Bazilar odamlar ortasida tabiiy yoki ihtiyoriy boglanishlar yoq, har bir odam oz manfaati uchun boshqalarning manfaatiga zarar yetkazishi, biri boshqasiga begona bolishi zarur, mobodo ular birlashsalar ham zarurat, majburiyat tufayli birlashadilar, murosaga kelishsalar ha biri golib chiqib, boshqalari maglub bolgandagina kelishadilar, deb oylaydilar. Bunda ular tashqaridan tasir qiluvchi bir kuch taziyqida ozaro kelishuvga majbur boladilar, agar anashu kuch yoqolsa kelishuv ham yoqoladi, yana begonalashuv paydo boladi va ular tarqalib ketadilar. Insoniyatga xos hayvoniy aqidalardan biri mana shu aqidadir.