Reja: Asosiy vositalar hisobining ahamiyati va vazifalari

4. Asosiy vositalar harakatini hisobga olish
Asosiy vositalarni buxgalteriya hisobida hisobga olish uchun quyidagi hisobvaraqlar ochilgan:
0110-«Yer»;
0111-«Yerni obodonlashtirish»;
0112-«Moliyaviy lizing shartnomasi bo‘yicha olingan asosiy vositala o‘zlashtirish»;
0120-«Binolar, inshootlar va o‘zatuvchi moslamalar»;
0130-«Mashina va jihozlar»;
0140-«Mebel va ofis jihozlari»;
0150-«Kompyuter jihozlari va hisoblashish texnikasi»;
0160-«Transport vositalari»;
0170-«Ish hayvonlari va maxsuldor hayvonlar»;
0180-«Ko‘p yillik ekinlar»;
0190-«Boshqa asosiy vositalar»;
0199-«Konservatsiya qilingan asosiy vositalar».
Ushbu hisobvaraqlar aktiv bulib, ularning debet tomonidagi saldo korxoda mavjud asosiy vositalarning dastlabki qiymatini aks ettiradi. Asosiy vo obyektlarining ko‘payishi hisobvaraqlarning debet tomonida, kamayishi esa kredit tomonida aks ettiriladi.
Asosiy vositalarning kirim qilinishi quyidagi ko‘rinishlarda bo‘ladi:

• 
  Korxona tomonidan yaratilishi;
  
• 
  Boshqa korxonalardan sotib olish;
  
• 
  Tekinga olish;
  
• 
  Asosiy vositalarni muassislar tomonidan korxonaning ustav kapita
  ularning ulushi tarzida yoki aksiyalarning haqini to‘lash hiobigas kiritish.
  

Asosiy vositalar korxonaga qabul kilinayotganda maxsus tuzilgan komi tomonidan asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish dalolatnomasini tuzish rasmiylashtiriladi. Ushbu dalolatnomada asosiy vositalarning dastlabki bahosi, eskn summasi, qabul kilinayotgan vositaning qisqacha tavsifi, komissiya a’zolarining sharifi, moddiy javobgar shaxs tomonidan qabul qilinishi ko‘rsatiladi. Bunda dalolatnomaga ta’riflovchi texnik va boshqa hujjatlar ilova qilinadi, dalolatnoma korxona rahbari tomonidan tasdiklanadi.
Asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish dalolatnomasi tasdiklangandan korxona buxgalteriyasiga beriladi, shu dalolatnoma asosida har bir obyektga inven varakasi ochiladi. Tegishli shartnomalar asosida korxona mutaxassislari va chetdan z etilgan mutaxassislar kuchi bilan barpo etilgan asosiy vositalar obyektlari «Tugallanmagan qurilish» hisobvarag‘ining krediti bilan korrespondentsiyada 0110-0 hisobvaraqlar debeti bo‘yicha haqikiy tannarxiga karab asosiy vositalar sifatida i qilinadi. Korxonaning o‘z kuchi bilan ko‘rilgan asosiy vositalar obyektlarining ba qiymatiga usib boruvchi yakun bilan barcha bevosita harajatlar: material, ishchi kuchi boshqa harajatlar, shuningdek kurilish jarayoniga bevosita daxldor bo‘lgan kush harajatlar kiritiladi.
O‘sib boruvchi yakun bilan hisoblangan harajatlar kurilish davomida «Tugallanmagan kurilish» hisobvarag‘ida aks ettiriladi. Qurilish tugallanguniga qadar bino 0120-«Binolar, inshootlar va o‘zatuvchi moslamalar» hisobvarag‘ida hisobga olinmaydi, chunki u xali foydalanishga topshirilmagan. Qurilish tugallanganidan keyin va foydalanishga topshirilganida 0810-hisobvaraqda jamlangan barcha harajatlar sum 0120-«Binolar, inshootlar va o‘zatuvchi moslamalar» hisobvarag‘iga o‘tkaziladi va keyingi oydan boshlab undan amortizatsiya hisoblanishi lozim.
Misol. «Bobur» xissadorlik jamiyati sex binosini o‘z kuchi bilan qurib, foydalanishga topshirdi. Qurilishga sarflangan jami harajat 92179000 sumni tag kildi. Ushbu muomalaga hisobda quyidagicha provodka beriladi: D-t 0120-«Binolar, inshootlar va o‘zatuvchi moslamalar» - 92179000 sum K-t 0810-«Tugallanmagan qurilish» - 92179000 sum.
Boshqa korxona va shaxslardan sotib olingan asosiy vositalarni 0820-«Asosiy vositalarni sotib olish», 0840-«Asosiy podani shakllantirish», 0890-«Boshqa kapital kuyilmalar» hisobvaraqlarining kredita bilan korrespondentsiyada 0110-0190-hisob-varaklar debeti bo‘yicha kirim qilinadi.
Misol. «Bobur» xissadorlik jamiyati yangi ishlab chshcharish faoliyati uchun bino sotib oldi, uning harid qiymati - 20000000 sum, broker xizmati uchun 20000 sum xayda yurist xizmatiga 15000 sum tulagan, hujjatlarni rasmiylashtirishga 25000 sum harajat qilingan. Ushbu muomalaga hisobda quyidagicha provodka beriladi:
bino harid kilindi:
D-t 0820-«Asosiy vositalarni sotib olish» - 20600000 sum
K-t 5110-«Pul mablag‘lari» - 20600000 sum.
bino balansga qabul kilindi:
D-t 0120-«Binolar, inshootlar va o‘zatuvchi moslamalar» - 20600000 sum
K-t 0820-«Asosiy vositalarni sotib olish» - 20600000 sum.
Foydalanishga qabul qilingan asosiy vositalar bo‘yicha QQS ularning dastlabki qiymatini ko‘paytiradi hamda eskirish qiymatini oshirgan xrlda, korxona harajatlariga sekin-asta o‘tkaziladi. Boshqa korxona yoki jismoniy shaxslardan tekinga, shuningdek xukumat organlarining subsidiyasi sifatida olingan asosiy vositalar 8530-«Tekinga «olingan mol-mulk» hisobvarag‘i bilan korrespondentsiyada 0110-0190-hisobvaraqlar debeti bo‘yicha kirim qilingan sanada ekspert yo‘li bilan, bozor qiymati bo‘yicha belgilangan bakoda aks ettiriladi.
Misol. transport vositasi bepul olindi. Ushbu muomalaga hisobda quyidagicha provodka beriladi: D-t 0160-«Transport vositalari» K-t 8530-«Tekinga olingan mol-mulk».
Amaldagi soliq qonunchiligiga muvofiq bepul olingan asosiy vrsitalarning qoldiq qiymati (idora ichida beriladiganidan tashqari) foyda (daromad) solig‘ini hisoblash bazasiga kiritiladi va undan soliq undiriladi.
Ga’sischilar ustav kapitaliga ulush sifatida kiritgan yoki aksiyalar xdkini to‘lash hiobigas bergan ta’sischilar asosiy vositalarni kirim qilish 4610-«Muassislarning ustav sarmoyasiga ulushlar bo‘yicha qarzlari» hisobvarag‘i kredita hamda 0110-0190-hisobvaraqlar debetida aks ettiriladi.
Misol. Kompaniyaning muassislaridan biri ustav kapitalini shakllantirish bo‘yicha qarzini transport vositasini qo‘shish yuli bilan uzdi.Qiymati – 20000000 sum. Ushbu muomalaga Hisobda quyidagicha provodka beriladi: D-t 0160-«Transport vositalari» - 20000000 sum K-t 4610-«Muassislar qarzlari» - 20000000 sum.
Mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki xizmat ko‘rsatish yoxud tashkilotni boshqarish uchun foydalanilmayotgan asosiy vositalar obyektlarining qiymati buxgalteriya balansidan hisobdan chiqarilishi kerak
Ko‘uyidagi xo‘jalik operatsiyalari natijasida asosiy vositalar obyektlarining hiymati korxona aktivlari tarkibidan chiqib ketadi:

• 
  realizatsiya qilinganida;
  
• 
  bundan buen foydalanish maqsadga muvofiq emasligi sabablariga ko‘ra hisobdan chiqarilganida;
  

chet korxona va shaxslarga bepul berilganida;
boshqa korxonalarning ustav kapitaliga ulush sifatida qo‘shilganida;
moliyaviy lizing shartnomasiga ko‘ra topshirilganida;
kamomad yoki yo‘qotish aniqlanganida.
Asosiy vositalar chiqib ketganida ularning dastlabki qiymati asosiy vositalarni hisobga olishning tegishli hisobvaraqlari kreditidan 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» hisobvarag‘i debetiga hisobdan chiqariladi. Asosiy vositalarni chetga sotishdan tushgan tushum 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» hisobvarag‘i krediti bo‘yicha 4890-«Boshqa shaxslarning qarzlari joriy kismi» va 0990-«Boshqa Uzoq muddatli debitorlik qarzlari» hisobvaraqlari debet bilan korrespondentsiyada aks ettiriladi.
Asosiy vositalar chiqib ketganida ular bo‘yicha hisoblangan eskirish summasi 0210- 0290-hisobvaraqlari debetidan 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» hisobvarag‘i kreditiga hisobdan chiqariladi. To‘liq amortizatsiya kilinmagan asosiy vositalarning realizatsiya qilinishidan ko‘rilgan foyda (zarar) realizatsn:-qilinadigan asosiy vositalarning boshlangich (tiklash) qiymati, KKS hamda sotish harajatlari va tushumlariga to‘g‘rilangan, oyning 1 sanasiga hisoblangan eskirish o‘rtasidagi fark sifatida aniqlanadi.
Misol. «Bobur» xissadorlik jamiyatida may oyida kompyuter hisobdan chiqarildi balans qiymati 1200000so‘m, eskirish qiymati Z00000.
Asosiy vositanyng sotish qiymati 2000000 sum. Moliyaviy natijani aniqdab, muomalaga quyidagicha provodka beramiz:
♦ kompyuterning sotish qiymatiga:
D-t 4890-«Boshqa shaxslarning qarzlari-joriy kismi» - 2000000 sum
- K-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 2000000 sum.
♦ balans qiymati hisobdan chiqarildi:
D-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 1200000 sum K-t 0130-«Mashina va jihozlar» - 1200000 sum.
♦ eskirish qiymati hisobdan chiqarildi:
D-t 0230-«Mashina va jihozlarning eskirishi» - 300000 sum
K-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 300000 sum.
♦ QQS hisoblab yozildi. QKS summasi asosiy vositalarning shartnomaviy qiymati qoldik qiymati o‘rtasidagi farkdan aniqlanadi. Soliqqa tortiladigan oborot 2000-(1200 300)= 1100000 sumdan iborat.
KKS= 1100000*20/100=220000 sum; -
D-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 22000 sum
K-t 6410-«Byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlar» - 22000 sum.
♦Asosiy vositani sotishdan foyda olindi (200000+30000-120000-22000)=88000 sum:
D-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 88000 sum.
K-t 9310-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishidan foyda» - 88000 sum.
To‘liq amortizatsiya qilingan asosiy vositalarni bepul berishdan ko‘rilgan zarar: mazkur asosiy vositalarning boshlangich (tiklash) qiymati hamda berilgan oydan olda oyning 1-sanasiga hisoblab yozilgan va berayotgan taraf tomonidan to‘lanadigan summasiga ko‘paytirilgan eskirish o‘rtasidagi farq sifatida aniqlanadi.
Misol. Boshlang‘ich qiymati 7000000 sum bo‘lgan stanok boshqa korxonaga berilgan, eskirish summasi-3000000 sum.
Bunda asosiy vositalarning qoldik qiymati QQSga tortish obyekti Hisoblanadi, ya’ni 7000000-3000000=4000000 sum. hisoblab yozilgan QQKS summasi=400000*20/100=800000 sum.
Asosiy vositani bepul berishdan ko‘rilgan zarar summasi quyidagiga teng: Ushbu muomalalarga quyidagicha provodka beramiz:
♦ balans qiymati hisobdan chiqarildi:
D-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 7000000 sum
K-t 0130-«Mashina va jihozlar» - 7000000sum.
♦ eskirish qiymati hisobdan chiqarildi:
D-t 0230-«Mashina va jihozlarning eskirishi» - 3000000 sum
K-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 3000000 sum.
♦QQS hisoblandi:
D-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 800000 sum
K-t 6410-«Byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlar» - 800000 sum.
Stanokni bepul berishdan zarar ko‘rildi (7000000-800000-3000000)=3200000 sum:
D-t 9430-«Boshqa operatsion harajatlar» - 3200000 sum
K-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 3200000 sum.
Mol-mulkni bepul berishdan ko‘rilgan zararlar teskari hisoblashish yuli bilan beriladi korxonada soliqqa tortiladigan bazaga kiritiladi. Asosiy vositalar boshqa korxonaning ustav kapitaliga badal sifatida kiritilishi mumkin.
Misol. Korxona boshqa korxonaning ustav kapitaliga boshlangich qiymati 3500000 sum bo‘lgan, 5000000 sum shartnoma bahosiga ega bo‘lgan hamda eskirishi 1400000 sum bo‘lgan stanokni ulush sifatida kiritdi. Ushbu muomalalarga quyidagicha provodkalar beriladi:
• Boshlangich qiymatni hisobdan chiqarish:
D-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 3500000 sum
K-t 0130-«Mashina va jixrzlar» - 3500000 sum. eskirish qiymati hisobdan chiqarildi:
D-t 0230-«Mashina va jixrzlarning eskirishi» - 1400000 sum
K-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 1400000 sum. shartnomaviy bozor bahosi bo‘yicha Uzoq muddatli investitsiyalar:
D-t 0620-0690-«Uzoq muddatli investitsiyalar» - 5000000 sum
K-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 5000000 sum. Shartnoma qiymatining balans qiymatidan oshib ketishining aks ettirilishi:
D-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 29000000 sum
K-t 8520-«Rezerv kapitali» - 29000000 sum.
Ustav kapitaliga badal kiritishda shartnoma qiymatining balans qiymatidan oshib mstishi korxona daromadi bo‘lib hisoblanmaydi va soliqqa tortilmaydi. Asosiy iositalarni moliyaviy lizing shartnomasiga ko‘ra topshirishda asosiy vositalarni joriy qiymatigacha kayta baxrlash amalga oshirilishi mumkin. Asosiy vositalarning boshlang‘ich knymati (agar topshiriladigan obyektdan foydalanilmagan bo‘lsa) yoki qoldik qiymati (agar topshirishgacha obyektdan foydalanilgan bo‘lsa) va joriy qiymati orasidagi fark ular moliyaviy lizing shartnomasiga ko‘ra topshirilgan takdirda kelgusi davrlar daromad (harajat)lari sifatida aks ettiriladi. Lizing to‘lovi hisoblab yozilishi davomida ular bir maromda (har oyda) moliyaviy faoliyatdan olingan daromadga kiritiladi.
Misol. Lizing beruvchi korxona boshlangich qiymati 3500000 sumlik bo‘lgan uskunani moliyaviy lizing shartnomasiga ko‘ra topshiradi, 3000000 sumlik shartnoma qiymati bo‘yicha hisoblab yozilgan eskirish 1400000 sum. provodkalar quyidagicha bo‘ladi:
•shartnoma bahosi bo‘yicha chiqib ketish hamda joriy va Uzoq muddatli qismini ajratgan Kolda butun lizing davri uchun belgilangan lizing to‘lovlarining aks etishi:
D-t 0920, 4810-«Moliyaviy lizing bo‘yicha olinadigan to‘lovlar» - 3000000 sum
K-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 3000000 sum.
boshlangich qiymatni hisobdan chiqarish:
D-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 3500000 sum
K-t 0130-«Mashina va uskunalar» - 350000 sum.
- Hisoblangan eskirishni hisobdan chiqarish:
D-t 0230-«Mashina va uskunalarning eskirishi» - 1400000 sum
D-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 1400000 sum.
Asosiy vositalarning chiqib ketishi natijasini aks ettirish quyidagicha bo‘ladi:
D-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 900000 sum
K-t 7230, 6230-«Muddati o‘zaytirilgan daromad» - 900000 sum.
- lizing to‘lovlari kelib tushganda:
D-t 5110-«Hisob-kitob schyoti» ^:
K-t 4810-«Lizing bo‘yicha olinadigan joriy to‘lovlar».
Bir vaqtning o‘zida moliyaviy faoliyatdan olingan daromaddan muddati o‘zaytiril-gani daromadning tegishli qismini hisobdan chiqarish buxgalteriyada quyidagicha aks ettiriladi:
D-t 6230-«Muddati o‘zaytirilgan daromad»
K-t 9550-«Moliyaviy lizing shartnomasiga ko‘ra mol-mulkni topshirishdan olingan daromad».