Reja: Axmad Farg’oniy

FOROBIY (873—950)
Forobiy Urta Osiyolik buyuk Komuschi olim. Uning tuliq ismi — Abu Nasr Muxammad ibn Muxammad ibn Uzlug Tarxon Fo­robiy. U Forob — xozirgi K,ozo-riston SSR Chimkent oblastining Aris shaxri yakinida turilgan. Otasi turk kabila lari dan bo’lib, xarbiy xizmatchi yedi. Dast-labki ma’lumotni u uz ona yurti-da, Toshkent (Shosh), Buxoro va Samarkand shaxarlarida olgan. Keyinchalik ilm ishtiyoki usha davrning ilmiy markazi — Bag’dodga yetaklagan. Forobiy yul-yulakay Yeronning Isfaxon, Xamadon, Ray shaxarlarida bulgan. Tarixchilar va forobiyshunoslarning aytishlaricha, u Bagdodda al-Mutaddil (829—902), al-Muk,-tafiy (902—908),
al-Muktadir (908—932)larning xalifaligi davrida yashagan. Bardodda Foro­biy ham boshqa olimlar singari, avval urta asr fani va turli tillarni urgangandan keyin mus-taqil asarlar yoza boshlagan. Forobiy taxminan 941 yildan boshlab Damashk, (xozirgi Suriya Arab respublikasining ,poytaxti)da yashagan. 949 — 950 yillari Misrga borgan, sungra Damashk,k,a kaytgan va shu yerda vafot yetgan.
Forobiy urta asr fanlarining turli sox;alariga doyr 160 ga yakin asar yozgan. Uni kuprok bilimlarning nazariy va falsafiy jix,atlari kizik,tirgan. Biz asosan Forobiyning tabiiy — ilmiy fanlar soxasiga va mate-matikaga kushgan xissasiga tux-taymiz. U «Ilmlarning kelib chikishi va tasnifi» nomli asarida urta asrlarda mavjud bul­gan 30 dan ortik, fanning ta’rifini beradi va ularning x,ar birining tutgan urni xak,ida gapiradi. Forobiyning bu asari til xaqidagi bob bilan boshlanadi. Unda grammatika, orfografiya va poyeziya xakida fikr yuritiladi.
Ikkinchi bobi mantik, uchinchi bobi yesa matematika xakida. Forobiy matematikaga buyumlarning mikdoriy va fazoviy nisbatlarini urganuvchi fan deb ta’rif beradi va uni yettita kismga ajratadi. Birinchi kismi — arifmeti­ka — sonlar haqidagi fan, u na­zariy va amaliy qismlardan iborat.
«Son xakidagi fan — mavjud narsalar (substansiya) ning bir kismini boshka bir kismiga ku-paytirish, bulish, kushish va ayi-rish, ‘ ildizning mavjud kism-larini topish va x. k. xakidagi fan». Ikkinchi qismi — geometriya mavjud narsalarning turli kismlari turli shaklda bulganidan va ularni ulchashni urganadigan fanqzarurqbulganidanq vujudga kelgan. «Shunday kilib, geometriya ulchovchi fan, biz u orkali ulchovni bilamiz, chiziklar, sirtlar va hajmlarni o’zaro taqqoslaymiz». Uchinchi qismi — kuzatish haqidagi fan (optika) — u ham geometriyaga tegishli, u figuralarning shakllari, obyektlar orasidagi masofalarni yoruglik va nurdanq foydalanibq urganadi. Turtinchi kismi — yulduzlar xakidagi fan — «bu osmon xarakati haqidagi fan, unga asosan biz sayyoralarning yuli va uz osmonlarida karama-karshi turishlari, xarakatlari, chekinishlari va turihlarini bilamiz». Os­mon xarakatini fakat arifme­tika va geometriya yordamida bilish mumkin.
Beshinchi qismi — musika ilmi; Musika ilmining matematikaga kiritilishining sababi Forobiy kuylar garmoniyasining matematik prinsiplarini urga­nadi. «Musika haqida katta kitob» asarida kuylar garmoniyasi­ning turli jadvallari va geomet­rik chizmalarini ham keltiradi. Bu asar faqat musiqa nazariyasidan iborat bulmasdan unda Sharkda ma’lum bulgan rubob, tanbur, nogora, ud, nay kabi as-boblar va ularda kuy ijro yetish qoidalari 5;am berilgan. Oltinchi kismi — ogirlik haqidagi fan. U ogirlik birligi ulchamlari masalasi va yuklarni bir joydan ikkinchi joyga kuchirish masalalari bilan shugullanadi.Yettinchi qismi — mexanika haqida. Bunda Forobiy sodda mexanizmlarni yasash usullarini kuzda tutadi. «Ilmlarning kelib chikish tasnifi» kitobning turtinchi bobi — tabiiy va iloxiy fanlar, beshinchi bobi yesa shahar — davlat xaqida. Forobiy bundan tashkari matematikaga doyr anchagina asarlar yozgan. «Xajm. va mikdor xakida suz», «Fazo geometriyasiga kirish x,akida kiskartma kitob», «Tat-biklar kitobi» va «Geometrik figuralarning nozik sirlari va akliy mohir usullari kitobi» shular jumlasidandir. Forobiy «Tatbiklar kitobi»-da asosiy trigonometrik chizik­lar, ularni xosil kilish va shu chiziklar bilan boglik trigono-metrik jadvallarni tuzish koi-dalarini beradi. «Geometrik
figuralarning tabiiy nozik sirla­ri va akliy moxir usullari kitobi»da yesa turli geometrik figuralar doyra, uchburchak, turtburchak, kvadrat, sferalarni yasash usullari bilan shugullanadi. Bundan tashkari, Forobiy Yevlidning «Negizlari»ga, Ptolemeyning «Almagest» asariga sharxlar yozgan.