Reja: Biosfera, uning tuzilishi va vazifasi

3. BIOSFERA SAYYORA EKOTIZIMIDIR
Ilmiy-texnika taraqqiyoti sharoitida insoniyat tabiat bilan tobora kuchayib bormoqda. Insonning faol faoliyati nafaqat sayyoramizning ko'rinishini sezilarli darajada o'zgartiradi, balki biosferadagi jarayonlarning tabiatiga ham ta'sir qiladi. Inson faoliyati moddalarning biotik aylanishining buzilishiga, tabiiy resurslarning kamayishiga, termodinamik muvozanatning buzilishiga va hokazolarga olib keladi.Bu ziddiyatning yanada chuqurlashishi sayyoramizdagi barcha tirik mavjudotlarning, jumladan, odamlarning o'limiga tahdid soladigan global falokatga olib kelishi mumkin. Shu munosabat bilan inson va uning atrof-muhit o'rtasidagi munosabatlar, uning tabiatdagi o'rni tubdan qayta ko'rib chiqilishi kerak. Insoniyatning mavjudligi va rivojlanishi biosferaning rivojlanish qonuniyatlariga mos kelishi kerak. Organik moddalarning biotik aylanishi biosferaning mavjudligining asosi va shartidir. Uning uzluksizligi Yerdagi hayotning rivojlanishi va mavjudligining garovidir. Har bir tur biotik tsiklning bo'g'inidir. Hayotning uzluksizligi sintez va parchalanish jarayonlari bilan ta'minlanadi. Biosferaga kirib kelayotgan quyosh energiyasi qisman yuqori molekulyar energiyaga boy organik moddalar sinteziga sarflanadi. Bir trofik darajadan ikkinchisiga o'tishda energiya asta-sekin tarqaladi. Qon aylanishida alohida rol o'simlik va hayvonlarning o'lik qoldiqlarini noorganik moddalarga aylantiradigan mikroorganizmlarga tegishli bo'lib, keyinchalik ular yashil o'simliklar tomonidan fotosintez uchun ishlatiladi. Yer biosferasidagi barcha tirik moddalarning yangilanishi taxminan 8 yil davom etadi. Er usti o'simliklari moddasi 14 yil ichida, okeanning butun biomassasi esa 33 kunda yangilanadi. V.I.Vernadskiy biotik aylanishni hayotni sayyoraviy miqyosda tashkil etishning asosi deb hisobladi.


4. BIOSFERA TUZILISHINING TAMOYILLARI
Demak, biosfera barcha tirik organizmlarning yashash muhiti bilan birga yig'indisidir. Yashash joyiga suv, atmosferaning quyi qatlami va qobiqning yuqori qatlami kiradi. Biosferaning jonli va jonsiz moddalari uzluksiz o'zaro ta'sir va birlikda bo'lib, yaxlit tizimni tashkil qiladi. V.I.Vernadskiyning Yerdagi tirik materiya va geokimyoviy jarayonlarning oʻzaro taʼsiri muammolari boʻyicha uzoq yillik faoliyati biosfera haqidagi taʼlimotning yaratilishi bilan yakunlandi, uning asosiy qoidalari quyidagilardan iborat.
1. Biosferaning yaxlitligi biosferadagi barcha jarayonlarning fizik konstantalar, nurlanish darajasi va boshqalar bilan chegaralangan o‘z-o‘zidan izchilligi bilan belgilanadi.
2. Atomlar harakatining yerdagi qonunlari, energiya o'zgarishlari koinot uyg'unligining aksi bo'lib, biosferaning uyg'unligi va tashkiliyligini ta'minlaydi. Quyosh biosferaning asosiy energiya manbai sifatida Yerdagi hayot jarayonlarini tartibga soladi.
3. Qadimgi geologik davrlardan boshlab biosferaning tirik moddasi quyosh energiyasini faol ravishda murakkab organik moddalarning kimyoviy bog'lanish energiyasiga aylantirmoqda. Bunda tirik mavjudotlarning mohiyati doimiy bo'lib, faqat tirik materiyaning mavjudlik shakli o'zgaradi. Tirik materiyaning o'zi tasodifiy yaratilish emas, balki quyosh nuri energiyasini Yerning haqiqiy energiyasiga aylantirish natijasidir.
4. Organizmlar qanchalik kichik bo'lsa, ular shunchalik tez ko'payadi. Ko'payish tezligi tirik materiyaning zichligiga bog'liq. Hayotning tarqalishi uning geokimyoviy energiyasining namoyon bo'lishi natijasidir.
5. Avtotrof organizmlar hayot uchun zarur bo'lgan barcha moddalarni atrofdagi inert moddalardan oladi. Geterotroflarning hayoti uchun tayyor organik birikmalar kerak. Fotosintetik organizmlarning (avtotroflar) tarqalishi quyosh energiyasining kirib borish imkoniyati bilan cheklangan.
6. Tirik materiya tomonidan kosmik energiyaning faol o'zgarishi maksimal kengayish istagi, barcha mumkin bo'lgan bo'shliqni to'ldirish istagi bilan birga keladi. V. I. Vernadskiy bu jarayonni "hayot bosimi" deb atadi.
7. Kimyoviy elementlarning paydo bo`lish shakllari tog` jinslari, minerallar, magma, tarqoq elementlar va tirik moddalardir. Yer qobig'ida doimiy ravishda moddalarning o'zgarishi, aylanishlar, atomlar va molekulalarning harakati mavjud.
8. Sayyoramizda hayotning tarqalishi yashil o'simliklarning qarshilik maydoni bilan belgilanadi. Hayotning maksimal maydoni tirik materiyani tashkil etuvchi kimyoviy birikmalarning ma'lum atrof-muhit sharoitlariga chidamliligiga bog'liq bo'lgan organizmlarning yashashining o'ta chegaralari bilan chegaralanadi.
9. Biosferadagi tirik moddalar miqdori doimiy bo'lib, atmosferadagi gazlar, birinchi navbatda kislorod miqdoriga mos keladi.
10. Har qanday tizim barqaror muvozanatga erishadi, bunda tizimning erkin energiyasi nolga yaqinlashadi. V. I. Vernadskiy asarlarida biosfera evolyutsiyasi kontseptsiyasi alohida o'rin tutadi. U biosfera rivojlanishining uch bosqichini belgilaydi. Birinchisi, moddalarning biotik aylanishi bilan birlamchi biosferaning paydo bo'lishi. Ushbu bosqichda etakchi omillar Yerdagi geologik va iqlimiy o'zgarishlardir. Ikkinchi bosqich - bir hujayrali va ko'p hujayrali eukaryotik organizmlarning paydo bo'lishi natijasida biosfera tuzilishining murakkablashishi. Biologik evolyutsiya harakatlantiruvchi omil hisoblanadi. Va nihoyat, uchinchi bosqich - insoniyat jamiyatining paydo bo'lishi va biosferaning asta-sekin noosferaga aylanishi. Bu jarayonning etakchi omili inson va tabiat o'rtasidagi munosabatlarni oqilona tartibga solish bilan tavsiflangan insonning oqilona faoliyatidir.