Reja: Chiqindilar haqida tushuncha

Respublika va viloyatlar kesimida	Jami
Xavfli toifalari bo‘yicha
1 toifa	2 toifa	3 toifa	4 toifa
O‘zbekiston	35727474,9	1545,0	2827,6	1416320,6	34306781,7
Qoraqolpog‘iston Respublikasi	8,5	-	0,6	7,9	-
Andijon viloyati	431,0	-	-	130,1	300,9
Buxoro viloyati	772,0	-	212,2	1287,1	272.7
Jizzax viloyati	636870,7	0,1	96,5	636770,0	4,0
Qashqadaryo viloyati	1249,9	0,4	18,8	342,5	888,2
Navoiy viloyati	33629785,7	0,4	850,8	767736,3	32861195,3
Namangan viloyati	237,5	-	214,8	22,6	-
Samarqand viloyati	839,8	40.1	23,3	125,4	651,0
Surxondaryo viloyati	8321,7	1,0	129,3	29,4	8162,0
Sirdaryo viloyati	1650,9	0,2	5,7	3,0	1642,0
Toshkent viloyati	1411668,3	15,7	103.3	4065,8	1407483,6
Farg‘ona viloyati	14602,1	-	275,8	4448,9	9877,4
Xorazm viloyati	4,0	-	4,0	-	-
Toshkent shaxri	20032,8	1487,1	892,5	1351,6	16301,6

Zaxarli moddalarning atrof-muhitga tarqalish yo‘llari va omillariga yer osti va yer usta suvlari, atmosfera omillari va insoniyat faoliyatini kiritish.mumkin.
Mustaqillikka erishilgandan so‘ng o‘ta zaharli moddalar bilan bog‘liq faoliyatlar tartibga solindi va tuproq qoplamining ifloslanish darajasini kamayishiga erishildi. Biroq yillar davomida tuproq qoplamiga tushgan o‘ta zaharli moddalar o‘zining salbiy ta’sirini hali xanuz o‘tkazib kelmoqda. Zaharli moddalarning boshqa kimyoviy ifloslovchi moddalardan havfli tomoni va farqi shundaki, ularda zahar ta’sirining juda yuqoriligi va ta’sir etish vaqgining katgaligidir. Misol uchun quyidagi elementlarning (izotoplari) yemirilish davrini keltiramiz: ¹⁸⁶Oz-2-10¹⁵, ²⁰⁵R-1,5-10⁷, ²³⁸i-4,468-10⁹, ^T-^Z-YU⁴, ^shte-1,25-10¹³ yilga teng.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, ifloslovchi zaharli moddalar har bir muayyan hudud va mamlakatda turlicha bo‘ladi. Respublikamizda o‘ta zaharli moddalar bilan ifloslanish asosan qishloq xo‘jaligida o‘g‘it va pestitsidlardan foydalanish, ayrim lokal nuqtalarda esa chiqindilar orqali vujudga keladi. Tuproq qoplamining o‘ta havfli moddalar pestitsidlar bilan ifloslanishi respublikamizda ko‘nroq uchraydi. Chunki davlatimizda qishloq xo‘jalik tarmog‘i keng yo‘lga qo‘yilgan.
Mustaqillikka erishgunga qadar dehqonchilik faoliyatida pestitsidlar yoppasiga keng masshtabda qo‘llanilgan va yillar davomida ularning qoldiqlari to‘planishi natijasida tuproqning ifloslanishi vujudga kelgan (8-jadval).

8-jadval
Respublika tuproqlarini xlororganik pestitsidlar (DDT) bilan ifloslanish dinami kasi

(O‘zgidromet ma’lumoti)

Respublika hududlari		Yillar bo‘yicha
	1999	2000	2001	2002	2003
O`zbekiston respublikasi	1,800	1,930	1,500	1,333	1,095
Qoraqolpog‘iston Respublikasi	3,620	4,350	3,500	2,009	1,993
Andijon viloyati	1,560	0,930	0,460	0,754	0,397
Buxoro viloyati	0,940	0,450	0,140	0,307	0,134
Jizzax viloyati	0,560	0,460	0,410	0,237	_
Qashqadaryo viloyati	1,130	1.190	0,220	0,432	3,494
Navoiy viloyati	1,180	1,500	0,520	0,496	0,191
Namangan viloyati	1,220	1,440	1,220	0,646	0,555
Samarqand viloyati	0,830	1,260	0,750	0,696	0,409
Surxondaryo viloyati	1,660	1,840	-	-	1,777
Sirdaryo viloyati	1,760	1,510	1,020	0,556	0,334
Toshkent viloyati	1,570	1,880	1,290	1,650	0,456
Farg`ona viloyati	5,910	6,080	4,510	3,643	2,380
Xorazm viloyati	2,420	2,390	1,910	1,829	0,460

Yuqoridagi ma’lumotlarga tayanib aytish mumkinki, hukumat va respublika olimdari tomonidan olib borilayotgan ishlar natijasida tuproq qoplamining havfli moddalar bilan ifloslanishining kamayishiga erishilmokda.
Pestitsidlar kimyoviy tarkibi va qo‘llanilish xususiyatiga kura shartli ravishda 3 ga bo‘linadi:
1. Gerbitsidlar (begona o‘tlarga karshi qo‘llaniladi);
2. Zootsidlar va inseshidlar (zararkunandalarga qarshi qo‘llaniladi);
3. Fungitsidlar (kasalliklarga qarshi qo‘llaniladi). Tuproqdarni kimyoviy ifloslanishida turli tarmoqlar faoliyatining ulushi turlicha bo‘lib, tuproq qoplamiga chikarayotgan birikm.alari ham turli kimyoviy tarkib va ko‘rinishga ega bo‘ladi. Tuproqdarni kimyoviy ifloslanishida ko‘prok uchraydigan holatlardan biri bir necha ixtisosdagi sanoat korxonalari bir xududga joylashishi natijasida atrof muhitnnng ifloslanishi keng uchramokda. Jumladan, Respublikamizning Toshkent va Navoiy viloyati tumanlarida bir necha ixtisosdagi sanoat korxonalari joylashib, tutash hududdagi tuproqlar turli darajada ifloslanmokda. Respublika bo‘yicha o‘zining faoliyati mobaynida atrof muhitga turli ko‘rinishda kimyoviy moddalar chiqaradi (4-rasm).

4-rasm
Respublika miqyosida atrof muhitga chiqarilgan asosiy ifloslantiruvchi moddalarning soxalar ulushi bo‘yicha dinamikasi (yilda/mivg tonna)



Har bir tuproqka tushgan kimyoviy modda tuproq qatlamlarida saqlanib, miqdori ortib boraveradi, ya’ni tuproq qoplami uzok yillar davomida zaharli moddalar ta’sirida qoladi.
Yuqoridagi ifloslovchi manbalardan turli ko‘rinishda (suyuq, qattik, gaz va boshqa) tuproq qoplamiga tushadi, ayniqsa sanoatlashgan Toshkent va Navoiy viloyalarida turli ko‘rinishdagi chiqindilar miqdori yuqori bo‘lib, chiqindilarning asosiy qismi maxsus maydonlarga ko‘miladi.

Sanoat va maishiy chiqindilar bo‘yicha olib borilayotgan amaliy islohatlar natijasida ma’lum qismi zararsizlantirilib, qayta ishlanmoqda, bu bilan tuproq qoplami kimyoviy ifloslanishining kamayishiga erishilmoqda. Buni quyidagicha ifodalash mumkin: (5-rasm).

5-rasm

Sanoat va maishiy chikindilarning zararsizlantirilishi va qayta ishlash mexanizmi


Bu yo‘l bilan sanoat va maishiy chiqindilar 2002 yilda 13,5 % qayta ishlandi va Oxangaron tumanida "Qayta tayyorlash" korxonasi tashkil etildi, bu korxonaning faoliyati yana 4 % chiqindilarni qayta ishlash imkonini berdi. Biroq bu yillik chiqayotgan chiqindilarni to‘liq qayta ishlash uchun yetarli emas.
Sanoat va maishiy chiqindilar bilan birga sanoat korxonalaridan atmosfera havosiga xam turli gazlar chiqariladi va atmosfera ifloslanishi bilan bir qatorda ma’lum qismi tuproq qoplamiga tushadi (6-rasm).

6-rasm O‘zbekiston Respublikasi bo‘yicha atmosfera havosiga ifloslantiruvchi moddalar chiqarilish dinamikasi (turg‘un manbalar bo‘yicha, ming tonna xisobida)
(O‘zRTMQQ ma’lumoti)



Atmosfera havosiga chiqarilayotgan minglab tonna tashlanmalar yil davomida yomg‘ir, qor, shamol va boshqa omillar ta’sirida tuproq qoplamiga tushib, tuproqning kimyoviy ifloslanishini oshishiga olib keladi.
Bundan tashqari tuproqni havfli kimyoviy moddalar bilan ifloslanishi qishloq xo‘jaligida turli o‘g‘itlar qo‘llanilishi bilan vujudga kelmoqda.
Tadkiqotlarga ko‘ra (K.Mirzajonov, M.Nazarov, S.Zokirova, G‘.Yuldashev 2004) zavodlardan chiqarilayotgan fosforli o‘g‘itlarning har tonnasida tabiiy radionuklidlardan uran-0,036, toriy-0,027, ftor-25,0 (g/t) miqdorida uchrash hisobidan yiliga 445,9 ming tonna fosforli o‘g‘it solinadigan bo‘lsa, respublika tuproq qoplamiga 16,05 t uran, 12,03 t toriy va 11148 t ftor tushishi e’tirof etiladi. Bu esa eng oddiy yo‘l bilan tuproq qoplamini o‘ta zaharli moddalar bilan ifloslanishga yaqqol misoldir, shu nuqtai nazardan yerga solinayotgan va turli maqsadlarda qo‘llanilayotgan turli kimyoviy moddalarning foydalanish tavsifini to‘liq bilish talab etiladi, chunki tuproq tanasi "Tirik tana" hisoblanib, unga tushayotgan har bir yot modda albatta o‘zining ijobiy yoki salbiy ta’sirini o‘tkazadi.
Ayni kunda tuproqlarning kimyoviy ifloslanishi har kachongidan ko‘ra avj oldi va bu bir muayyan hudud uchun emas, balki mintaqaviy va global darajadagi muammolarga olib kelmoqda Bu o‘rinda respublikamizning janubiy Surxondaryo viloyatining bir necha tumanlariga o‘zining chiqindi tutunlari bilan bir qator muammolarni keltirib chiqarayotgan Tojikiston alyuminiy zavodi (TojAZ) faoliyatini keltirishimiz mumkin. TojAZ birgina 2002 yilda 21,613 ming tonna atmosfera orqali tuproq, o‘simlik, hayvonot va suv qoplamiga vodorod ftorid - NG‘, azot ikki oksidi -N0, uglerod ikki oksidi - SO, oltingugurt to‘rt oksidi - 80₂ kabi zaharli moddalarni chiqargan, natijada esa tuproq qoplamida ayrim kimyoviy elementlarning miqdori ruhsat etilgan miqdori (REM) ko‘rsatkichidan bir necha marta ortgan va tuproqning bir qator xossalariga salbiy ta’sir etgan. Eng achinarlisi bu holat shu hududda yashovchi xomilador ayollar, yosh bolalarga sezilarli ta’siri achinarli holatlarga olib kelgan. Bir qator olimlarimiz (I.Orestor, G.Raxmatkariyev, YE.Kamilov 1995) va O‘zR Yergeodezkadastri Davlat Qo‘mitasining Tuproqshunoslik va agrokimyo ilmiy tadqiqot davlat instituti xodimlari TojAZ ning chiqindilaridan zarar ko‘rayotgan Surxondaryo viloyatining Sariosiyo, Uzun va Denov tumanlarida ilmiy tadqiqotlar olib borishdi.
TojAZ ning faoliyati mobaynida nafaqat Tojikiston Respublikasi hududi, balki O‘zbekistonning Sariosiyo, Uzun va Denov tumanlari atrof- muhity, xususan tuproq, suv, havo qoplami, o‘simlik va hayvonot dunyosi kimyoviy ifloslanishdan zararlanmokda.
Tuproq qoplamining ifloslanishi bu hudud bo‘yicha 4 hududga ajratiladi:
1 hudud - Sariosiyo tumani (TojAZdan 40 km. uzoqlikda). Bu hududda tuproqda ftor miqdori - 1,5 STCHK ni tashkil etib, ifloslangan qatlam 60 sm ga yetadi.
2 - hudud TojAZ dan 40 - 60 km. uzoqlik atrofi bo‘lib, mazkur HUDUD tuproqlarida ftoridlar to‘gshanishi STCHK dan kam.
3 - hudud TojAZ dan 60 - 90 km. uzoqlik atrofi bo‘lib, mazkur Hudud tuproqlarida ftoridlar to‘gshanishi STCHK dan kam bo‘lib, suvda eruvchi ftorning to‘gshanishi ham past darajada.
4 - hudud TojAZ dan 100 km. uzokdik atrofi bo‘lib, mazkur Hudud tuproqlarining ifloslanishi kuzatilmaydi.
Bir ko‘rinishda kichik hududga o‘zining kimyoviy ta’siri bilan zarar ko‘rsatayotgan TojAZ va boshqa sanoat korxonalari hammasi bir bo‘lib, tuproq qoplami uchun ekologik, ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa mummolarni keltirib chiqaradi. Shu nuqgai nazardan har bir sanoat korxonalarini tashkil etishdan avval ekologik nuqtai nazardan ham yondashilishi muhimdir.