Reja: Deviant xulq-atvorli bolalar bilan ijtimoiy-pedagogik amaliyot yuritish

BOLALARDA DEVIANT XULQNING NAMOYON BO`LISH SHAKLLARI
REJA:
1.Deviant xulq-atvorli bolalar bilan ijtimoiy-pedagogik amaliyot yuritish.
2.Bolalarda deviant xulqning sabablari.
3. Bolalarda deviant xulqning oldini olish.
O’smirlar deviant xulq-atvorining profilaktikasi. O’smirlik yoshida deviatsiya namoyon bo’lishining tinimisiz oshib borishi ijtimoiy pedagog oldida bu o’smirlar bilan ishlashning yangi usullari, texnologiyalarini izlash va ularga tadbiq etish vazifasini qo’yadi. Ilmiy nazariy va amaliyotda ikki asosiy texnologiya-profilaktika va reabilitatsiya keng tarqalgan.Profilaktika-o’smirlar xulq-atvorida ijtimoiy normalardan og’ishning turli shakllarini keltirib chiqaruvchi asosiy sabab va sharoitlarni bartaraf etishga qaratilga ijtimoiy, tibbiy, tashkiliy, tarbiyaviy va davlat tadbirlarining majmuasidir.«Bola tug‘ilgan kunidan boshlab oila muhitida yashaydi. Oilaga xos an’analar, qadriyatlar, urf-odatlar bola zuvalasini shakllantiradi. Eng muhimi, farzandlar oilaviy hayot maktabi orqali jamiyat talablarini anglaydi, his etadi.Afsuski, oramizda shunday insonlar ham uchraydiki, ular jamiyat taraqqiyotiga xizmat qilmasdan, balki unga to‘siq bo‘luvchi me’yordan og‘ish holatlarini yuzaga keltiradilar. Jamiyatda o‘rnatilgan ijtimoiy me’yorlardan chetga chiqish holatlari sotsiologiyada «deviantlik holatlari», undan tug‘iluvchi xulq-atvorni«deviantxulq-atvor»debnomlanadiDeviantxulqningoqibatlariPsixologiyada buzuq xatti-harakatlar ommaviy xarakterga ega bo'ladi, bu zamonaviy hayotning haqiqiy ofati. Uning oqibatlari eng oddiy, jamiyat tomonidan qoralanishdan tortib, hayotdan mahrum bo'lishgacha bo'lishi mumkin. Bularning barchasi deviant xulq-atvor turiga, odamning normal hayotga qaytishga qodirligi va xohishiga bog'liq. Deviant xulq-atvorning eng ko'p uchraydigan oqibatlariga insonning shaxsiyati va sog'lig'ining buzilishi kiradi. Bu turmush tarzini tanlagan kishining qarindoshlari, shuningdekdo'stlarivahamkasblaribundanaziyatchekmoqda.Deviant xatti-harakatni tuzatishFaqat ijobiy harakatlar o'smirlardagi buzuq xatti-harakatlarning o'zgarishiga va oldini olishga yordam beradi. Bunday tuzatish shakllariga quyidagilar kiradi:
Kundalikhayotuchunqulaymuhityaratish.Deviantxulqning sabablariDeviantharakatlarning namoyon bo'lishiga yordam beradigan turtki nima ekanligini tushunish kerak. Ota-onalar va bolalar o'rtasidagi munosabatlardagi muammolar deviant xatti-harakatlarning sababiga aylanadi. Shunga o'xshash belgilar to'liq bo'lmagan oilalarda tarbiyalangan bolalarga xosdir. Ba'zida bitta ota-onaning g'amxo'rligi va nazorati etarli emas. Hamma oilalar ham o'z xohishlaridan kam emas. Ota-onalardan birining o'limi, ajralishlar - kattalar uchun bolalarning ruhiy holati haqida o'ylash uchun imkoniyat. Har xil muammolar deviant xatti-harakatlarning sababiga aylanadi,bungamisolota-onalargama'lum:Bolaning turli xil qo'rquvlari va komplekslari,ularkattalargaaytishgaxijolatbo'lishadi.Otaonalartomonidannazoratningyo'qligi, har qanday harakatlar uchun o'zlarining jazosizligini tushunish.
Agressiya, tirnashxususiyati,unyonisalbiyqabulqilish.O'z-o'zidan engish qiyin bo'lganruhiykasalliklar.DeviantxattiharakatlarningoldiniolishBuninguchunmutaxassislaquyidagichora-tadbirlarniishlabchiqdila1. Maktablarda o'quv va rivojlanish dasturlarini, kurslarni o'tkazish. Ma'ruzalar o'smirlarni o'qitish va ularga giyohvand moddalar, alkogol ichimliklar va boshqalarni doimiy ravishda rad etishni o'rgatishga qaratilgan.2. Sport va sog'lom turmush tarzini targ'ib qilish. Tamaki mahsulotlari va spirtliichimliklarnireklamaqilishnitaqiqlash.3. Yoshlar uchun qiziqarli va ma'lumotli dam olishni tashkil qilish. Deviant xulq-atvorli bolalar bilan ishlash zamonaviy tendentsiyalar va moda tendentsiyalariga mos keladigan bunday o'yin-kulgistsenariyasiniishlabchiqishnitalabqiladi.4.Bolalarning moddiy farovonligi haqidag'amxo'rlikqilish.Bolalarvao'smirlarningdeviantxatti-harakatlariningsbablari
Ushbu muddat 5 yoshdan bolalarga nisbatan qo'llaniladi. Shundagina ular shakllanganshaxshaqidagapirishadi.Bolalar va o'smirlar orasida bu xatti-harakatlar eng keng tarqalgan, chunki ushbu ijtimoiy guruh ko'proq himoyasizdir.
Bolalar va o'spirinlarning o'zini tutishiga sabab bo'lgan sabablar, psixologlar va ijtimoixodimlarquyidagilarnio'zichigaoladi.Irsiyat;otaonalarningatolari;oiladaginizolar;belgi deformatsiyasi;ruhiykasallik;aqliyvafiziol ogikanormalliklar; ommaviy axborot vositalarining salbiy ta'siri;jamiytda talab qilinadigan harakatlar bilan bolaning individual ehtiyojlari o'rtasidagi tafovut.Xulosa:Shunday qilib, biz aniqladikki, deviant (deviant) xulq-atvor umumiy qabul qilingan me'yorlarga javob bermaydigan shaxs yoki guruhning xatti-harakati bo'lib, natijada ushbu normalar ular tomonidan buziladi. Deviant xatti-harakatlar shaxsni ijtimoiylashtirishning muvaffaqiyatsiz jarayonining natijasidir: shaxsni identifikatsiya qilish va individuallashtirish jarayonlarining buzilishi natijasida bunday shaxs madaniy me'yorlar, qadriyatlar va ijtimoiy munosabatlar yo'q bo'lganda, zaiflashganda yoki bir-biriga zid bo'lganda osonlik bilan "ijtimoiy disorganizatsiya" holatiga tushadi. Bunday holat anomiya deb ataladi va deviant xatti-harakatlarning asosiy sababidir.
Foydalanilganadabiyotlar.Radugin A.A., Radugin K.A. Sotsiologiya. Ma'ruzalar kursi.-M.:Markaz,1997yil.SmelserN.Sotsiologiya..M.Pometey,1994yil.Frolov S.S. Sotsiologiya. - M .: Timsollar,1996yil.Moskva davlat ijtimoiy universiteti. Bolalar va o'smirlarning deviant xatti-harakatlari: muammolar va yechimlar // Moskva shahar ilmiy-amaliy konferentsiyasi materiallari. - M.: Uyushma, 1996 yil.Xulq-atvorning ijtimoiy normalariga zamonaviy jamiyatning barcha a'zolari rioya qilishi kerak. Ba'zida ba'zi odamlar qabul qilingan qoidalar va me'yorlarga zid bo'lgan deviant yoki deviant xulq-atvorni namoyish qilib, belgilangan doiradan chiqib ketish odatiy holdir. Bunday xatti-harakatlarning alomatlari bo'lgan odamning belgilarini bilish va buni qanday qilib tuzatish mumkinligini tushunish foydalidir.
Deviantxulq-bunima?ssssssAksariyat odamlarning tushunchasiga mos kelmaydigan xatti-harakatlar deviant deb ataladi. Chalg'ituvchi xatti-harakatlar o'rtacha fuqaroning odatdagi harakatlarini o'z ichiga olmaydi, chunki ular oddiy fuqarolar tomonidan tushunmovchilik, hayrat, hayrat, qo'rquv, adovatni keltirib chiqarmaydi. Deviant xatti-harakatlar ikki turga bo'linadi, shuning uchun ijobiy va salbiy deviant xatti-harakatlarni ajrating. Ijobiy, giperaktivlik, daho bilan chegaradosh iste'dod, vazminlik - qonun xatiga zid bo'lmagan harakatlar. Deviant xulqning salbiy turlari:
Belgilangan yashash joyisiz yashash, ko'chalarda tilanchilik, voyaga etmagan bolalarvao'spirinlarhaqidagapketgandauysizqolish.Hayvonlar va odamlarga nisbatan shafqatsizlik, bu qonun ustuvorligida, lekin boshqalarning tashvishi va qo'rquvigasababbo'ladi.Yomon odatlarga moyillik - alkogol, giyohvand moddalar. Bu shuningdek, kompyuter va qimor o'yinlariga, fohishalikka, o'g'rilikka va qonunga muvofiq turli darajadagi javobgarlik uchun javobgarlikka tortishni o'z ichigaoladi.Sotsiologiyaddeviantxatti-harakatlarDeviant xulq-atvor belgilarining paydo bo'lishi insonning ijtimoiy muhitiga ta'sir qiladi. Sotsiologiyada deviant xatti-harakatlar shuni ko'rsatadiki, jamiyatda qabul qilingan xulq-atvor me'yorlari yordamida hamma narsani tartibga solish har doim ham mumkin emas. Maqsad va imkoniyatlar o'rtasidagi nomutanosiblikdan, odamlar natijaga erishish uchun boshqa vositalardan, masalan, noqonuniy usullardan foydalanishadi. Deviant xulq-atvorning yana bir varianti - qo'zg'olonchilar, inqilobchilar, terrorchilarga xos bo'lgan, belgilangan poydevorga qarshi chiqadigan ijtimoiy og'ish.Deviant xulq-atvor belgilariQoidalardan tashqariga chiqadigan nostandart xatti-harakatlar yoshlik maksimalizmini tavsiflaydi. Bolalar uchun o'sish davrida tanada yuzaga keladigan gormonal portlashni to'xtatish qiyin. Ko'pincha ba'zi o'spirinlarning tanlovi kattalar tomonidan belgilangan qoidalarga to'liq zid keladi. Ko'pincha bu ham jismoniy, ham aqliy muammolarga olib keladi. Qiyin o'smirlik davrida, deviant xatti-harakatlarningtipiknamoyishlaribu:Voyagaetganlarnihukmqiling.O'smirni va uning atrofidagodamlarnizararlang.Do'stlaringiz va oilangiz bilan tez-tez mojarolarga sababbo'ling.Maktabdagi ish faoliyatini kamaytirishga yordam bering.
Ularfobiyavaturlixilqo'rquvlarnirivojlantirishimumkin.O'zingizga bo'lgan ishonchni pasaytiring va komplekslarga sabab bo'lingDeviant xulqning sabablari
Deviant harakatlarning namoyon bo'lishiga yordam beradigan turtki nima ekanligini tushunish kerak. Ota-onalar va bolalar o'rtasidagi munosabatlardagi muammolar deviant xatti-harakatlarning sababiga aylanadi. Shunga o'xshash belgilar to'liq bo'lmagan oilalarda tarbiyalangan bolalarga xosdir. Ba'zida bitta ota-onaning g'amxo'rligi va nazorati etarli emas. Hamma oilalar ham o'z xohishlaridan kam emas. Ota-onalardan birining o'limi, ajralishlar - kattalar uchun bolalarning ruhiy holati haqida o'ylash uchun imkoniyat. Har xil muammolar deviant xatti-harakatlarning sababiga aylanadi, bunga misol ota-onalarga ma'lum:
Bolaning turli xil qo'rquvlari va komplekslari, ular kattalarga aytishga xijolat bo'lishadi.Ota-onalar tomonidan nazoratning yo'qligi, har qanday harakatlar uchun o'zlarining jazosizligini tushunish.Agressiya, tirnash xususiyati, dunyoni salbiy qabul qilish .O'z-o'zidan engish qiyin bo'lgan ruhiy kasalliklar.
Deviant xulqshakllariG'ayritabiiy xatti-harakatlar nima ekanligini tushunish oson emas. Har bir alohida jamiyatda muayyan qoidalar, normalar va buyruqlar mavjud. Masalan, Meksikaning jinoiy hududlari uchun maqbul bo'lgan narsa dunyoning madaniy poytaxtlarida axloqsiz bo'lib tuyuladi. Deviant xatti-harakatlarning ko'p turlari mavjud, ularning barchasi bir nechta guruhlarga bo'linadi: qo'shadi, jinoyatchidir, axloqsiz, o'z joniga qasd qiladi. Deviant xatti-harakatlarning har bir shaklibatafsilko'ribchiqilishikerakQo'shadiHaqiqatdan voz kechish, yomon odamlar, SHlar yo'q bo'lgan o'zingizning kashf etgan dunyongizga sho'ng'ish, hamma narsa sodda va tushunarli - bunga deviant qo'shadi. Kontseptsiya "yomon odat" degan ma'noni anglatuvchi inglizcha "qo'shadi" so'zidan kelib chiqqan. Giyohvandlikka qaratilgan deviant xatti-harakatlar turlari har xil bo'lishi mumkin - engil shakldan og'ir shaklgacha. Ushbu og'ish quyidagi salbiy harakatlar bilan ifodalanadi:alkogol, giyohvand moddalar, tamaki mahsulotlariga qaramlik;
qimorvakompyutero'yinlarigaqiziqish;fohishalikNoto'g'rixulqQonunni buzadigan harakatlar, ataylab qilingan deviant xatti-harakatlar deb ataladiva ular o'qituvchilar, sotsiologlar va sud ekspertlari tomonidan nazorat qilinadi. Uch turi mavjud:
Zaif - og'ir jazoga olib kelmaydigan mayda huquqbuzarliklar, masalan, bezorilik, jamoat joylarida suiste'mol qilish, alkogol ichimliklarni ko'p ichish.
O'rtacha - Mehnat to'g'risidagi qonunlarning intizomiy buzilishi, masalan, ishdan kechikib qolish, ish vaqtida mast bo'lganda paydo bo'lish.
Og'ir - qonunni jiddiy buzadigan va javobgarlikka olib keladigan harakatlar, masalan fohishalik, giyohvandlik vositalarini sotish, o'g'irlik, jinsiy zo'ravonlik.
Axloqsizxatti-harakatlarAxloq nima ekanligini aniqlash qiyin. Deviant axloqsiz xatti-harakatlar jamiyat madaniyati va an'analariga bog'liq. Shunday qilib, agar ba'zi mamlakatlarda xoinlik sudlangan xatti-harakatlar deb hisoblansa, masalan, Yaponiyada bunga tushunarli munosabatda bo'lish kerak. Ushbu mamlakatda erkaklar ko'ngil ochish bo'yicha geishas instituti yuqori darajada rivojlangan. Rossiyada shunga o'xshash hodisa fohishalik deb ataladi va qonun bilan jazolanadi. Shuning uchun deviant xulq turlarini axloqiy me'yorlarga tayanib, ma'lum bir mamlakat va millat nuqtai nazaridan ko'rib chiqish kerak.
O'zjonigaqasdqilishharakatiYosh avlod orasida o'z joniga qasd qilish kam uchraydi. O'z sog'lig'iga zarar etkazishga qaratilgan harakatlar o'spirinning o'z joniga qasd qilgan deviant xatti-harakati bilan bog'liq. Uning ba'zi turlari namoyishga, achinish tuyg'usini uyg'otishga, odamga e'tibor berishga qaratilgan. Shunday bo'lsa-da, bunday harakatlar ba'zan kuchli hissiy shok yoki travma natijasida ta'sirlangan holatda qilinadi. Ba'zida o'z joniga qasd qilish harakati tabiatda hisoblab chiqiladi va boshqalarga qaraganda ko'pincha maqsadga erishadi.Deviant xulqning oqibatlariPsixologiyada buzuq xatti-harakatlar ommaviy xarakterga ega bo'ladi, bu zamonaviy hayotning haqiqiy ofati. Uning oqibatlari eng oddiy, jamiyat tomonidan qoralanishdan tortib, hayotdan mahrum bo'lishgacha bo'lishi mumkin. Bularning barchasi deviant xulq-atvor turiga, odamning normal hayotga qaytishga qodirligi va xohishiga bog'liq. Deviant xulq-atvorning eng ko'p uchraydigan oqibatlariga insonning shaxsiyati va sog'lig'ining buzilishi kiradi. Bu turmush tarzini tanlagan kishining qarindoshlari, shuningdek do'stlari va hamkasblari bundan aziyat chekmoqda.Deviantxatti-harakatnituzatishFaqat ijobiy harakatlar o'smirlardagi buzuq xatti-harakatlarning o'zgarishiga va oldini olishga yordam beradi. Bunday tuzatishshakllarigaquyidagilarkiradi:Kundalik hayot uchun qulay muhit yaratish.
Axborot mazmuni - deviant va to'g'ri xulq-atvor o'rtasidagi chegarani qanday aniqlash kerakligini tushuntiradigan ma'ruzalar, munozaralar, darslar.
"Qarama-qarshi" terapiya - bu odam odatdagi hayotda hech qachon qaror qilmaydigan harakat, masalan, parashyut qilish yoki o'zini ijodda ifoda etish.
Jamiyatning axloqiy me'yorlaridan chetga chiqmaydigan ifoda usullarini rivojlantirish.Deviantxatti-harakatlarningoldiniolishYosh avlod o'rtasida deviant xulq-atvorning rivojlanishi va jamiyatdagi jinoyatchilik hodisalarining o'sishi o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri bog'liqlik mavjud. Noqonuniy xatti-harakatlar qilish istagi bolalar va o'spirinlarning deviant xatti-harakatlari rivojlanishi bilan ortib bormoqda. Shuning uchun profilaktika ishlari barcha ta'lim muassasalarida hamma joyda joriy etilishi kerak. Ularning maqsadi o'spirinlarni har bir harakat javobgar bo'lishi kerakligini o'rgatishdir. Bolalar bilan profilaktik ishlarning turli shakllari mavjud:
Professional psixologlar ishtirokidagi o'yinlar va treninglar, unda kattalarning vazifasi bolaning o'z shaxsiga to'g'ri munosabatini shakllantirishdir.
Deviant xulq-atvor mavzusida darslar va ma'ruzalar, o'spirinlarga nima uchun Konstitutsiya buzilishi mumkin emasligi va u nimaga tahdid solishini tushuntirish.
Deviant xatti-harakatlarning oldini olish uchun bir nechta sinflar seriyasini o'z ichigaolgandasturlar.Zamonaviy dunyoda deviant xatti-harakatlar muammosi ayniqsa keskin. Iqtisodiy tengsizlik, ommaviy globallashuv, axborotdan erkin foydalanish, demokratiyaning rivojlanishi, shuningdek, ijtimoiy hodisalar ko'pincha o'smirlar muhitida salbiy reaktsiyalarni keltirib chiqaradi. Yoshlar adolatsizlikka qarshi isyon ko'taradilar, axloqiy me'yorlarni o'rnatdilar yoki o'rnatdilar. Ko'pincha bu norozilik nafaqat yosh "inqilobiy" ga, balki butun jamiyatga zarar keltiradigan o'taxavflishakllargaaylanadi.Xulqatvorme'yorlaridanog'ishRuxsatberilgannarsalarning chegaralari insoniyat tomonidan uning rivojlanishi jarayonida uzoq vaqt aniqlanib kelingan. Misollar hayotning barcha jabhalarida kuzatilishi mumkin bo'lgan deviant xatti-harakatlar umumiy qabul qilingan me'yorlardan, urf-odatlardan, poydevorlardan va urf-odatlardan og'ishdir. Bu nostandart, atrofdagi dunyo yoki bir guruh odamlarning talablariga javob bermaydi. Mutlaqo mukammal jamiyat yo'qligi aniq: ko'pincha uning a'zolari qoidalardan istisno qilishadi, qonunlarni chetlab o'tishadi va o'z vazifalarini bajarmaydilar. Ammo bu reaktsiya tajovuzkor yoki buzadigan rangga ega emas, aksincha u ayyorlik, dangasalik, ochko'zlik va boshqa odamlar elementlari bilan to'ldiriladi. Bunday odam, agar u o'ziga va boshqa odamlarga zarar etkazsa, ahamiyatsiz, oson tuzatiladi.
Yana bir narsa - deviant xulq. Hayotiy misollar shuni ko'rsatadiki, bu nafaqat psixikaga va shaxsga, balki uning ijtimoiylashishiga ham eng salbiy ta'sir qiladi. Eng achinarlisi, bundan boshqa shaxslar ham azob chekishi mumkin. Deviantxulqo'zigaxosyo'nalishgaega:Xudbin maqsadlar. Moddiy foyda olishdan iborat bo'lgan harakatlar: o'g'irlik, talonchilik, firibgarlik, o'g'irlik, firibgarlik.
Agressiv namoyishlar. Bu shaxsga qarshi qilingan harakatlar: jinsiy, jismoniy va ma'naviyzo'ravonlik.Ijtimoiy passiv yo'nalish. Jamiyatdagi to'laqonli hayotdan qochish, mavjud voqealarga qiziqish yo'qligi: beparvolik, mastlik, o'z joniga qasd qilish.Xulq-atvor sapmalarini bir qator omillar bo'yicha tasniflash mumkin: buzilish shakliga qarab (odob-axloq, axloq, qonun); motivatsiya (xudbin, tajovuzkor, pessimistik);ijrochi(individual,odamlarguruhi,tashkilot).Deviantxattiharakatlarning turlariBuzilishni ikkita katta qoidabuzarlik guruhiga bo'lish mumkin. Ularning har biri tubdan farq qiladi, chunki u rag'batlantirishning diametrik qarama-qarshi elementlariga asoslanadi:1. Ruhiy buzuqlik, ya'ni o'smirda tug'ma yoki orttirilgan patologiya mavjudligi. Deviant xatti-harakatlar muammosi ko'pincha shizofreniya, asteniya, nomuvofiqlik, oligofreniya va boshqa ong buzilishlariga chalingan odamlarda uchraydi. Ushbu guruhga, shuningdek, xatti-harakatlardagi ba'zi bir og'ishlar hali ham normal chegaralarda bo'lgan, ammo deyarli patologiya bilan chegaradosh bo'lgan, tabiatga urg'u berilgan shaxslar kiradi. Bunday shaxslarga ham ma'lum bir tashxis qo'yilishi mumkin, ammo ko'pincha ular kerakli davolanmaydilar, chunki ular psixikasida o'ziga xos xususiyatlarni aniqlamasdan to'lahayotkechirishlarimumkin.2. Ijtimoiy xatti-harakatlar. Salbiy xatti-harakatlarga moyil odamlar ruhiy jihatdan sog'lomdir. Ular tomonidan qo'zg'olon ko'tarilishining sabablari juda ko'p: "hech narsa qilish kerak emas", jamiyatdagi barcha moddiy asoslarni inqilob qilish natijasida inqirozga yuz tutish. Agar ushbu odamlar tomonidan sodir etilgan jinoyatlar tashqi dunyoga katta zarar keltirmasa, demak deviant xatti-harakatni tuzatish mehnat yoki ma'muriy huquq normalariga muvofiq jazo bilan amalga oshiriladi. Militsiya xodimlari ko'pincha huquqbuzarlarga jarima soladilar yoki jarimaga tortadilar; korxona, muassasa yoki idorada bunday shaxslar tanbeh, intizomiy choralar yoki ishdan bo'shatish bilan duch keladilar. Agar jinoyat jinoiy deb topilsa, huquqbuzarga nisbatan qattiqroq jazolar qo'llaniladi, masalan, hibsga olish yoki u yoki bu yo'nalish bo'yicha qamoqqa olish.
Deviant xatti-harakatlarning boshlang'ich nuqtalari nima bo'lishidan qat'i nazar, har qanday holatda ham uni to'xtatish kerak, va qonunbuzarlikni sodir etgan kishiga nisbatan profilaktik, davolash yoki jazo choralari qo'llanilishi kerak.Urg'u
Buni batafsil muhokama qilish kerak, chunki bu xususiyat ko'pincha balog'atga etmagan balog'atga etmagan bolalarda kuzatiladi. Urg'u berish, yuqorida aytib o'tilganidek, xulq-atvor me'yoridan biroz og'ish. Bunday holda, o'spirinlar o'ziga xos xususiyatlarga ega, ko'pincha salbiy, ular boshqalar bilan muloqot qilishda muammoga aylanadi. Masalan, u o'qituvchilarga va ota-onalarga ochiqchasiga qo'pol munosabatda bo'lishi, uy vazifalarini bajarishdan bosh tortishi, kattalardan yordam so'rashga e'tibor bermasligi va hokazo. Buning bir nechta sabablari bo'lishi mumkin: murakkab maktab o'quv dasturi, o'tish davridagi qiyinchiliklar va balog'atga etishishning ta'siri. Agar oiladagi muammolar tufayli shaxsiy baxtsizliklar yoki boshdan kechirgan stresslarni qo'shsak, biz har kimdan va hamma uchun qasos olishga tayyor bo'lgan haqiqiy deviantni olamiz.
Bolaning noroziligi faol emas, balki passiv shaklda bo'ladi. Bunday xulq-atvorreaktsiyasi depressiya deb ataladi va uning voyaga etmaganlari kattalardan ehtiyotkorlik bilan yashirishadi. Bu bolalar o'zlariga xos bo'lgan xayoliy jismoniy nosozliklar tufayli rivojlanishi mumkin, shuningdek, o'spirin muhim yoki fojiali voqealar uchun javobgarlikni asossiz ravishda o'z zimmasiga olganida shunday atalishi mumkin. Bu ham deviant xulq. Misollar quyidagilarni o'z ichiga oladi: yaqin odamni yo'qotgandan keyin aybdorlik, uy hayvonining o'limi yoki eng yaxshi do'stningjiddiykasalligi.DeviantxulqningsabablariQisman, biz allaqachon ularga nom berganmiz. Sotsiologlar uchta asosiy manbani ajratib ko'rsatishadi, buning natijasida o'spirinning ijtimoiy xulq-atvori odob chegarasidachiqibketadi:Ijtimoiy tengsizlik. Bola bu hodisaga hatto boshlang'ich maktabda ham duch keladi: sinfdoshlar undan yaxshiroq kiyinishadi, ularning cho'ntagida ko'proq pul bor va hokazo. Voyaga etmagan bola o'zini kambag'al va noqulay his qiladi. U moddiy boylik yo'qligi sababli o'z qobiliyati va iste'dodini to'liq namoyish eta olmaydi. Ba'zida hatto kitoblar, atlaslar, entsiklopediyalarni sotib olish uchun pulingiz bo'lmaganida, o'zingizni anglash qiyin. O'smir butun dunyodan, lekin birinchi navbatda ota-onasidan g'azablanadi. Agar ular eng yaxshi imkoniyatlarini sinab ko'rishsa ham, buzg'unchi insonning xohish-istaklari har doim ham uning imkoniyatlariga mos kelmasligini tushunmaydi.Axloqiy va axloqiy omil. Bu jamiyatning ma'naviy rivojlanishining pastligi, fan va san'atga befarqlik bilan namoyon bo'ladi. Bola odamlar orasida axloqning pasayishini kuzatadi: ularning aksariyati, masalan, odam savdosi, ommaviy alkogolizm va fohishalikni odatiy hodisa deb bilishadi.Atrof-muhit, jamiyat. Ikkinchisining vakillari nafaqat buzg'unchilarni e'tiborga olishadi, balki ko'pincha ularni yoqtirishadi. Hozirgi kunda ular ularga rahmdil bo'lib, tarbiyani ayblaydilar va nosog'lom oilalarda yashaydilar va har bir narsada shaxsiyat birinchi navbatda ota-onalar tomonidan emas, balki shaxsning o'zi tomonidan shakllanishini unutishadi. Noqulay muhitda o'sib-ulg'aygan, ammo ichki va qat'iy ruhni tarbiyalashga muvaffaq bo'lgan ko'plab odamlar bor, shuning uchun ular hayotda ma'lum bir balandlikka erishdilar va jamiyatning normal a'zolariga aylandilar.Deviant xatti-harakatlarning o'ziga xos xususiyati o'smirlarda kuchli fazilatlarning to'liq yo'qligi yoki ularning "uxlab yotgan" holatda bo'lishlari bilan belgilanadi. O'z-o'zini tarbiyalashning o'rniga, ular alkogol yoki giyohvand moddalar bilan zaharlanish yoki zo'ravonlik shaklida namoyon bo'ladigan xayoliy o'zini o'zi tasdiqlash orqali aldanib qolishlarini osonlashtiradigan, ammo xavfli yo'lni tanlashadi. O’smirlar deviant xulq-atvorining profilaktikasi. O’smirlik yoshida deviatsiya namoyon bo’lishining tinimisiz oshib borishi ijtimoiy pedagog oldida bu o’smirlar bilan ishlashning yangi usullari, texnologiyalarini izlash va ularga tadbiq etish vazifasini qo’yadi. Ilmiy nazariy va amaliyotda ikki asosiy texnologiya-profilaktika va reabilitatsiya keng tarqalgan.
Profilaktika-o’smirlar xulq-atvorida ijtimoiy normalardan og’ishning turli shakllarini keltirib chiqaruvchi asosiy sabab va sharoitlarni bartaraf etishga qaratilga ijtimoiy, tibbiy, tashkiliy, tarbiyaviy va davlat tadbirlarining majmuasidir. U asosan bolani o’rab turuvchi muhitga bog’liq bo’ladi.Jamiyatda o‘rnatilgan ijtimoiy me’yorlardan chetga chiqqan holatlarini o‘rganuvchi deviant xulq-atvor sotsiologiyasi muammolari O‘zbekistonda istiqlol sharofati bilan o‘rganila boshlandi. Deviant xulq-atvorning turli ko‘rinishlarini mamlakatimiz olimlari o‘z tadqiqot ob’ektlari doirasida o‘rganganlar. Respublika faylasuflari X.Shayxova, Q.Nazarov, M.Xolmatova, N.Komilov (shaxs tarbiyasida ma’naviy-axloqiy tarbiya ta’siri masalalari), sotsiolog M.B.Bekmurodov (ijtimoiy me’yorlarga jamoatchilik fikrining ta’siri jarayonlari), huquqshunoslar A.Qulahmetov, Y.Karaketov, M.Usmonaliev (jinoyatchilikning umumiy jihatlari va o‘smirlar jinoyatchiligi masalalari), psixolog olimlar G‘.B.Shoumarov, N.A.Sog‘inov, S.A.Axunjanova, Z.R.Qodirova, E.Sh.Usmonov, B.M.Umarov (o‘z joniga qasd qilish va jinoyatchilik muammolarining ruhiy-psixologik asoslari), pedagog-olimlar O.Musurmonova, D.J.Sharipovalarning (oilada barkamol shaxsni tarbiyalash hamda giyohvandlik, ichkilikbozlik, chekish kabi illatlarning oldini olish muammolari) olib borgan ilmiy ishlarini shunday ishlar jumlasiga kiritish mumkin.
Jamiyatda insonlar faoliyati, xatti-harakatlari va xulq-atvorlarini ijtimoiy me’yorlar boshqaradi. Ijtimoiy me’yor jamiyat boshqaruvining ajralmas qismi bo‘lib, shaxs yoki ijtimoiy guruh xulq-atvorini muayyan sotsial muhitga moslashtiruvchi qoidalar majmuidir. Ijtimoiy me’yorning bir necha turlari mavjud bo‘lib, huquqiy, axloqiy, diniy hamda urf-odatlarga oid me’yorlar shular jumlasidandir.
Ijtimoiy me’yorning afzalligi shundaki, yoshligidanoq muayyan me’yorlarga moslashtirib borilgan shaxslar umum tomonidan qabul qilingan tamoyillar doirasidan chetga chiqmaydi va boshqalardan ham shuni kutadi. Jamiyat taraqqiy etib borgan sari o‘rnatilgan me’yorlar ham eskirib boradi va yangi me’yorlar o‘rnatiladi. Yangi me’yorlarni o‘rnatish jarayoni jamiyatda o‘rnatilgan mavjud me’yorlar doirasini kengaytirish va o‘zgartishdan iboratdir.Jamiyat a’zolarini mazkur ijtimoiy me’yorlarga amal qilib yashashlarini nazorat qilib boruvchi institutlar ijtimoiy nazorat institutlari deyiladi. Ushbu institutlarga oila, maktab, mahalla, huquqni muhofaza qilish organlari va hokazolar kiradi.
Insonlar bolalarga ijtimoiy me’yorlarni o‘rgatib borish bilan birga, xulq-atvor me’yoriy talablarining to‘g‘ri bajarilishini nazorat etishadi va bu bilan ijtimoiy nazorat vakili vazifasini bajarishadi. Nazoratni yakka shaxs amalga oshirsa, bu ivdividual tavsifga ega bo‘ladi, agar butun bir jamoa, oila, do‘stlar, maktab, mahalla (qo‘ni-qo‘shnilar) tomonidan amalga oshirilsa, ijtimoiy tavsifga ega bo‘ladi hamda u ijtimoiy nazorat deyiladi.Ijtimoiy nazorat vakillari insonlar xulq-atvorini boshqarishning eng muhim vositasi bo‘lib, deviant xulq-atvorning oldini olishda ham ushbu jamoalarning o‘rni katta bo‘ladi.Inson tarbiyasida eng birinchi va eng muhim ijtimoiy nazorat instituti bu — oiladir: Farzand tarbiyasida va barkamol avlodni shakllantirishda sog‘lom oila muhitining o‘rni kattadir.
«Bola tug‘ilgan kunidan boshlab oila muhitida yashaydi. Oilaga xos an’analar, qadriyatlar, urf-odatlar bola zuvalasini shakllantiradi. Eng muhimi, farzandlar oilaviy hayot maktabi orqali jamiyat talablarini anglaydi, his etadi.
Afsuski, oramizda shunday insonlar ham uchraydiki, ular jamiyat taraqqiyotiga xizmat qilmasdan, balki unga to‘siq bo‘luvchi me’yordan og‘ish holatlarini yuzaga keltiradilar. Jamiyatda o‘rnatilgan ijtimoiy me’yorlardan chetga chiqish holatlari sotsiologiyada «deviantlik holatlari», undan tug‘iluvchi xulq-atvorni «deviant xulq-atvor» deb nomlanadi.Deviant xulq-atvor — jamiyatda o‘rnatilgan axloq me’yorlariga mos kelmaydigan insoniy faoliyat yoki xatti-harakat, ijtimoiy hodisa bo‘lib, yolg‘onchilik, dangasalik, o‘g‘rilik, ichkilikbozlik, giyohvandlik, o‘z joniga qasd qilish va boshqa ko‘plab shu kabi holatlar ushbu xulq-atvor xususiyatlari hisoblanadi.deviant xulq-atvorning nisbatan kengroq tarqalgan ko‘rinishlaridan hisoblanadi:a) jinoyatchilik. Muayyan davlatda o‘rnatilgan qonun va me’yorlarga nisbatan ayrim shaxslarning salbiy munosabati jinoiy faoliyat, mazkur shaxs esa jinoyatchi hisoblanadi.b) ichkilikbozlik. Bu borada ilmiy adabiyotlarda bir necha tasniflar mavjud: Yosh avlod o'rtasida deviant xulq-atvorning rivojlanishi va jamiyatdagi jinoyatchilik hodisalarining o'sishi o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri bog'liqlik mavjud.Noqonuniyxatti-harakatlarqilishistagibolalarvao'spirinlarning deviant xatti-harakatlaririvojlanishi bilan ortib bormoqda. Shuning uchun profilaktika ishlari barcha ta'lim muassasalarida hamma joyda joriy etilishi kerak. Ularning maqsadi o'spirinlarni har bir harakat javobgar bo'lishi kerakligini o'rgatishdir. Zamonaviy dunyoda deviant xatti-harakatlar muammosi ayniqsa keskin. Iqtisodiy tengsizlik, ommaviy globallashuv, axborotdan erkin foydalanish, demokratiyaning rivojlanishi, shuningdek, ijtimoiy hodisalar ko'pincha o'smirlar muhitida salbiy reaktsiyalarni keltirib chiqaradi. Yoshlar adolatsizlikka qarshi isyon ko'taradilar, axloqiy me'yorlarni o'rnatdilar yoki o'rnatdilar. Ko'pincha bu norozilik nafaqat yosh "inqilobiy" ga, balki butun jamiyatga zarar keltiradigan o'ta xavfli shakllarga aylanadi. Deviant xatti-harakatlarning oldini olish va uning sabablarini bartaraf etish uchun siz odamga tushunadigan va umumiy manfaatlarga ega bo'lgan guruhni topishda yordam berishingiz kerak. Variant sifatida musiqa, sport maktabiga yoki sport turistik klubiga yuboring. Bularning barchasi shaxsning ishtiyoqi va qiziqishlariga bog'liq. Deviantlik xatti-harakati yoshlarni tarbiyalashda hisobga olinishi kerak bo'lgan ijtimoiy, biologik va psixologik omillarga bog'liq. Annotatsiya: Yosh avlod o'rtasida deviant xulq-atvorning rivojlanishi va jamiyatdagi jinoyatchilik hodisalarining o'sishi o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri bog'liqlik mavjud. Noqonuniy xatti-harakatlar qilish istagi bolalar va o'spirinlarning deviant xatti-harakatlari rivojlanishi bilan ortib bormoqda. Shuning uchun profilaktika ishlari barcha ta'lim muassasalarida hamma joyda joriy etilishi kerak. Ularning maqsadi o'spirinlarni har bir harakat javobgar bo'lishi kerakligini o'rgatishdir. Zamonaviy dunyoda deviant xatti-harakatlar muammosi ayniqsa keskin. Iqtisodiy tengsizlik, ommaviy globallashuv, axborotdan erkin foydalanish, demokratiyaning rivojlanishi, shuningdek, ijtimoiy hodisalar ko'pincha o'smirlar muhitida salbiy reaktsiyalarni keltirib chiqaradi. Yoshlar adolatsizlikka qarshi isyon ko'taradilar, axloqiy me'yorlarni o'rnatdilar yoki o'rnatdilar. Ko'pincha bu norozilik nafaqat yosh "inqilobiy" ga, balki butun jamiyatga zarar keltiradigan o'ta xavfli shakllarga aylanadi. Deviant xatti-harakatlarning oldini olish va uning sabablarini bartaraf etish uchun siz odamga tushunadigan va umumiy manfaatlarga ega bo'lgan guruhni topishda yordam berishingiz kerak. Variant sifatida musiqa, sport maktabiga yoki sport turistik klubiga yuboring. Bularning barchasi shaxsning ishtiyoqi va qiziqishlariga bog'liq. Deviantlik xatti-harakati yoshlarni tarbiyalashda hisobga olinishi kerak bo'lgan ijtimoiy, biologik vapsixologik omillarga bog'liq.Kalit so'zlar: Deviant, yoshlar, xulq-atvor, og'ish, profilaktika, axloq me'yorlar, o'g'rilik, ichkilikbozlik, giyohvandlik, o'z joniga qasd qilish, o'spirinlar.Hozirgi vaqtda deviant xulq-atvorning sababi shundaki, o'smirlar ijtimoiy tabaqalanishni boshdan kechirmoqdalar, mo'l-ko'llikda yashay olmaydilar va yaxshi ta'lim oladilar. Shu asosda psixologik siljish yuz bermoqda, bu tanqidlar, janjallar, asabiy buzilishlar, huquqbuzarlik va uydan qochish bilan yakunlanadi.Agar o'smir ko'cha muhitiga, mushtlashuvchilarga, rokerlarga yoki haddan tashqari sevuvchilarga tushib qolsa, unda u salbiy manfaatlar va kattalarning xatti-harakatlariga bo'lgan istakni shakllantiradi. Bu erta jinsiy tajriba, giyohvand moddalar va spirtli ichimliklarni iste'mol qilishni talab qiladi. Bunday hodisalarning asosiy sababi ota-onalarning beparvosi, bolaga etarlicha e'tibor bermaslik, beparvolik. Shuning uchun, deviant xatti-harakatlarning dastlabki belgilarida o'qituvchilar ota-onalari bilan o'zaro munosabatda bo'lib, oilaviy muhitni aniqlab olishlari kerak.ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAMazkur maqolani tahlil qilish jarayonida ilmiy bilishning mantiqiylik, tarixiylik, izchillik va obyektivlik usullaridan keng foydalanildi. O'smirlar deviant xulq-atvorining profilaktikasining shakllanish tarixi qiyosiy tahlil qilindi. Каримова Л.И. Социальная психология и реклама" nomli o'quv qo'llanmasi metodologik manba bo'lib belgilandi. Shu bilan birga Sh.M. Mirziyoyevning asarlaridan keng foydalanildi.Voyaga yetmaganlarning xulq-atvori profilaktikasi ishida ommaviy axborot vositalari orqali tashviqiy-ma'rifiy ishlarni olib borish muhimdir. Jamoatchilik fikri so'rovi ma'lumotlari bo'yicha televideniye o'smirlar va yoshlar uchun axborot olishning afzalrok manbai hisoblanadi. Shu munosabat bilan ijtimoiy reklamaning roli o'sadi. Ijtimoiy reklama o'z takliflari bilan —mehnatni rag'batlantiradigan, ijobiy maqsadlarga erishish uchun inson faoliyati motivatsiyasini kuchaytiradi. Reklama ijtimoiy qadriyatlarni yoyadi va targ'ib qiladi. U mamlakatlar va xalqlarning yashash tarzini, andozalarini shakllantirishga ko'maklashadi. Reklamaning ijtimoiy funksiyasi turmush tarzi targ'ib qilinishini ham nazarda tutadi3XULOSA VA TAKLIFLAR Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, buyuk davlatni qurish uchun barkamol inson tarbiyalanmog'i zarur. Shu sababli yoshlarni huquqiy davlat tizimi va mohiyatini chuqurroq anglashi, qonun asoslarini bilishi, qonun hurmat qilishi, ularga so'zsiz bo'ysunishi madaniyatiga ega bo'lishi ruhida tarbiyalash bugungi kunning asosiy vazifasidir.Har bir jamiyat o'z ijtimoiy normalar yoki yashaydi qaysi qoidalar mavjud. Ular turli vaziyatlarda inson xatti tabiatini aks yozilmagan qonunlar bilan ham ifodalash mumkin. Bu normalariga rioya qilmaslik ham og'ish deyiladi ijtimoiy og'ish, deb hisoblanadi. Bu tushuncha har taraflama ko'rish mumkin. Avvalo, har doim deviant xulq qonun va jamiyat mavjud standartlarga zid. Biroq, bizning, u ommaviy inson faoliyatining barcha shakllarda ifoda topadi va sahna ortida xatti belgilangan qoidalarga rioya qilmaydi, bir ijtimoiy hodisani hisoblanadi. Qani u deviant xatti va uning turlari o'rganildi? Ijtimoiy fan - bu ilmiy tushuntirish bilan o'quvchilarga tanishdi mavzu ijtimoiy hodisa. Afsuski, a'zolari umumiy qoidalarga rioya barcha kimning hech bunday jamiyat, bor. deviant xatti va uning turlari mavjud ko'plab shakllarini olishi mumkin. Shunday qilib, xatti-bozuklukları odamlar shunday qilib, jinoyatchilarni va münzeviyle, zohiddirlar va dohiylari, imonlilar bilan o'z ichiga oladi. Datti qayoqqa ketmoqdasizlar jamiyat uchun roziligini yo'q xatti turi hisoblanadi. har doim inson faoliyati va ularning tashuvchilarning keraksiz shakllarini bartaraf etish uchun kurash edi. Bu holda, biz vositalari va mamlakatda mavjud ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, ijtimoiy ong bilan mos metodlarni turli, shuningdek hukmron elita manfaatlarini ishlatiladi.Deviant xulq va uning turlari, har doim tadqiqotchilar qiziqish xatti qayoqqa ketmoqdasizlar dual tabiat bilan bir xatti-turi hisoblanadi. Bir tomondan, u ijtimoiy barqarorlik zarar tahdid. Boshqa kuni - bu barqarorlik saqlab. Bu qanday izohlash mumkin? jamiyatning barcha a'zolari xulq tartibini va oldindan ta'minlash esa barcha ijtimoiy tuzilmalar muvaffaqiyatli amaliyot mumkin. Har bir odam boshqa odamlarni muomala va xatti qanday, ular undan kutish qanday bilish muhim ahamiyatga ega. Biroq, har bir jamiyatda bor altkültür. Ular qabul axloqqa zid kirib o'z qoidalarini bor. Bunday og'ish bir guruh hisoblanadi va ba'zan jamiyatni yanada rivojlantirishga hissa etiladi. Ba'zan bir individual faqat vaqti-vaqti bilan, ijtimoiy normalar buzgan. Bunday xatti-, deb asosiy burilish ataladi. tushunchalar ikkinchi turi - ikkilamchi. Bu holda, inson bir tovar egri qabul qiladi va u emas, balki boshqa odamlar sifatida qabul qilinadi, deb his.Deviant xulq individual va jamoaviy, ham bo'lishi mumkin, shuning har doim ma'naviy me'yorlar buzgan va. birinchi nav ko'pincha sekundiga aylanadi og'ish hisoblanadi. Bu ya'ni, xavf ostida bo'lgan, deviant hujjatlarini qasd qilishga moyil odamlar o'sha toifadagi jinoyat pastki madaniyatning ta'siri ostida eng ko'p sodir bo'ladi.DEVIANT XATTI TURLARImashhur:- uning ekstremal so'zlar tabiatda jinoiy bo'lib aniq bir antiijtimoiyyo'nalishini, bor delinkvetnye harakatlar;- qo'shadi xulq, maqsadi bir modda yoki muayyan faoliyat bilan bog'liq ortiqcha aniqlash foydalanib haqiqatga uqubatlarga bo'ladi;- ta'lim nuqsonlari bir joyda ega xarakterini patologik o'zgarishlar, sabab bo'lgan patoharakterologicheskie harakatlar;- ruhiy kasalliklar natijasida psikopatolojik harakati;- iqtidorli yoki daho namoyon inson gipersposobnostyah asoslangan harakatlari.Deviant xulq va uning turlari bir necha xil tasnif bo'lishi mumkin. Ularga nisbatan jamiyat deviant xulq bor:1. ijtimoiy tasdiqlangan. Ular ijobiy va eski standartlar bartaraf maqsad shaxs, bunday xatti ifoda etiladi. qoida tariqasida, imondan qaytgan bu turi, ijtimoiy ijod bilan bog'liq va sifat jihatidan o'zgartirish butun ijtimoiy tizim qilmoqda. Buning misoli genius, sport yutuqlari, qahramonlik amallari va etakchilik qobiliyatlari. 2. neytral. Bu deviant xulq jamiyatning har qanday tashvish sabab emas va uning o'zgarishiga hissa emas xatti turi hisoblanadi. Bunday deviant xatti-harakatlar merkezcillik va merkezcillik, uning xulq va kiyim shaklida bilan hammani hayratga istagini o'z ichiga oladi.3. Ijtimoiy yoqtirmasdim. Bunday xatti-buzadigan va ijtimoiy tizimini ostin.yashashga va o'rtoqlarimning xususiyatlari ega. jamiyat uchun zararli Bunday deviant xatti-harakatlar. Bu odamlar va shaxsini zarar olib, tubining bir necha ichiga oladi. Ular, noqonuniy agressiv va jinoiy aktlar turli shaklida, shuningdek, alkogolizm, giyohvandlik, o'z joniga qasd va boshqalar shaklida ifoda etiladi Bas, ijtimoiy yoqtirmasdim uchun deviant xatti quyidagi turlarini o'z ichiga oladi: .. qo'shadi, qonunbuzar.ROBERT MERTON TIPOLOGIYASIhurmat bilan deviant xulq tushunchasi. Misol uchun, jinoyatchilar deb tovlamachilik iymon - bu daromad normal berdingiz. Biroq, aholining eng bunday xulq deviant hisoblanadi. Shu ijtimoiy harakatlar muayyan turlariga amal qiladi. Ularning ba'zilari boshqalar deviant ko'rib, va - hech.zamonaviy sotsiologiya yilda Robert Merton tomonidan tasniflangan eng tan olingan turlarini, deviant xulq turlarini, deb hisoblanadi. tushunchalar bir guruhlarga ajratish u axloqiy standartlar, shu jumladan, madaniyat asosiy elementlari, barbod, bu jarayonning g'oyalar muvofiq bo'ldi. Bu Merton asosida o'z ichiga qo'yib, to'rt turdagi, aniqlangan:1. Innovatsiya. xatti bu turi kompaniya umumiy maqsadlariga rioya etilishini o'z ichiga oladi, lekin usullari tonish, ularni erishish uchun qabul qilingan. ixtirochilarning uchun fohisha va blackmailers, buyuk olim va moliyaviy piramidalar ta'sischilari o'z ichiga oladi.2. marosimlar. Bu xatti-tufayli jamiyatning asosiy maqsadlaridan bir rad va ularga erishish uchun jarayonning, busiz iborat. Bir misol, byurokrat hisoblanadi. .. maqsadi - rasmiy va hokazo to'rt nusxada sog'inib bu kabi nuqtasi tuzish, har qanday hujjat, uning takroriy tekshirish ehtiyot to'ldirish talab.3. Retretizm. Bu hozirgi haqiqatdan bir qochish sifatida, boshqa emas. og'ish bu turi balki ular yetib qaysi oddiy odamlar bilan yo'llar ustida, ijtimoiy ahamiyatga ega gollar nafaqat rad ifodalangan. Bunday xatti-turi giyohvandlar, ichkilikka mukkasidan va bums t xarakterlidir. D.4. isyoni. Bunday xatti-, jamiyatda mavjud maqsadi va usullari inkor. Isyonchilar yangilari bilan ularni o'rniga intiladi. inqilobchilar - bu yaqqol misoldir.uning tasnifini ishlab chiqish yilda Merton deviant xulq va uning turlari umumiy qabul standartlarga mutlaqo salbiy munosabatni ko'rsatib mahsulot emas, deb ta'kidladi. Axir, bir o'g'ri moddiy farovonligini sifatida jamiyat maqsadga rad etmaydi. A byurokrat harakatlar ish umum qabul qilingan qoidalariga zid emas. Bu holda, bema'nilik nuqtasiga yetib, so'zma-so'z bajarish bor. Lekin shu bilan birga va bürokrat va o'g'ri da Deviants bo'ladi.DEVIANT XATTI ASOSIY SABABLARIdeviant hodisalarni tushuntirish belgilash mumkin. Bu xatti-deviant turlari nima bilish kerak tushunish uchun. Va bu holda sababi aniqlash ancha oson bo'ladi. Misol uchun, alkogolizm va narkomaniya, shuningdek ruhiy kasalliklar uchun qiziqish, ijtimoiy va biologik omillar tufayli emas. Ushbu barcha salbiy hodisalar tez-tez ota-onalar tomonidan bolalar uzatiladi keyin.sotsiologiya, u erda, unga muvofiq, bir necha yo'nalishlari va deviant xulq sabablarini tushuntirib. Ulardan biri eski qadriyatlar va me'yorlar hali mavjud munosabatlarni zid kelib, va yangi qaysi jamiyat bunday davlatning mavjudligi hisoblanadi. Bu holda, deviant xulq sabab kelmaydigan jamiyat tomonidan ilgari surilgan qilingan maqsadlar va ularga erishish uchun mavjud resurslar hisoblanadi. sotsiologiya, u erda, unga muvofiq, bir necha yo'nalishlari va deviant xulq sabablarini tushuntirib. Ulardan biri eski qadriyatlar va me'yorlar hali mavjud munosabatlarni zid kelib, va yangi qaysi jamiyat bunday davlatning mavjudligi hisoblanadi. Bu holda, deviant xulq sabab kelmaydigan jamiyat tomonidan ilgari surilgan qilingan maqsadlar va ularga erishish uchun mavjud resurslar hisoblanadi. Bu salbiy xatti sabablaridan yana bir kategoriya hisoblanadi. U bunday giyohvandlik va ichkilikbozlik, ruhiy kasalliklar soni ortib va jamiyat a'zolari genetik fondini yomonlashuvi kabi hodisalar bilan yaqin munosabatlarga ega. Bunday xatti-, hayotning bir yo'ldir. Uning asosiy sababi jamiyat farovonligi va rantından intilish uchun ishida qatnashish rad etadi. Bu so'nggi yillarda tilanchilik va darbadarlik keng tarqalgan, deb qayd etish lozim. Biroq, jamiyat, bu ijtimoiy xavfli hodisani qarshi kurashish uchun harakat qilmoqda. ko'pincha bunday shaxslar dori savdosi vositachilar, shuningdek sodir o'g'irlik va boshqa jinoyatlar sifatida harakat, chunki. Ko'pincha salbiy xulq ichki nizo va pastki mojarolar tomonidan ifodalangan o'z ijtimoiy va ruhiy holatini, mavjud ichki noqulayliklarni oldini olish, shuningdek, o'zgartirish istagi bo'ladi sabab. Bularning barchasi qo'shadi harakatlar bo'lgan. Bunday yo'l, odatda tufayli jamiyatda mavjud ierarxik uchun shaxsiyat, mahv o'z-o'zini anglash, hech qanday huquqiy imkoniyatiga ega kishilar tomonidan tanlangan va shaxsiy niyatlarimiz izchil bloklangan. Bunday odamlar bir martaba bo'lishi va qonuniy kanallari orqali mavjud ijtimoiy maqomini o'zgartirish mumkin emas. Ular jamiyatning umumiy qabul normalari zolim va sun'iy iymon nima uchun, deb. Bizning zamonaviy jamiyatda, deviant xulq, ko'proq va ko'proq oqilona va xavfli bir bo'lib. maceraperest bir shaxsi o'rtasidagi asosiy farq professionallik tayanib va voqea sodir bo'lgan yoki taqdir iymon emas. Bu o'z-o'zini anglash, o'z-o'zini tasdiqlash va o'z-o'zini zarurati bo'lishi mumkin tomonidan shaxsning qasddan tanlov. Zamonaviy jamiyatda, bola beparvo, giyohvandlik va jinoyatchilik dolzarb muammo. Shu munosabat bilan, imondan qaytgan xatti bilan o'smirlarning soni o'sishi bor. bolalar xatti bu og'ish, siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik beqarorlik, psevdo-madaniyat, yoshlar oilada ahvolga tushgan va ichki sohasida, ota-onalar doimiy ish bilan bir imkoniyat, ish ajrashish va kamchiliklar, bir yuqumli ekanligini nazorat yo'qligi mavjud qiymati orientatsiyasida o'zgarishi o'sib borayotgan ta'siri natijasidir ta'lim muassasalari. o'smirlar o'rtasida deviant xatti asosiy turlari, qoida tariqasida, o'ziga qaram, autoagressive (o'z joniga qasd) va geteroagressivnaya kabi shakllarda ifoda etiladi.yoshlar salbiy xatti uchun eng keng tarqalgan sababi nimada? quyidagicha Ular keltirilgan:1. Wrong uyushgan ta'lim. Bu, odatda, bir qiyin oilada yashovchi o'smir bo'ladi. Uning nazarida, uning ichki dunyosi manfaatdor emas, ota-onalar o'rtasida ziddiyatlar mavjud. Ba'zan alam ancha chuqur yashiringan. Va u o'smiruningsalbiy xatti uchun asos boshlaydi keyin topiladi.2. Biologik omillar. Bu sabablar orasida himoya mexanizmlari va adaptiv chegarasi vazifasi shaxsning faoliyatini pasaytiradi irsiyat, ajratilgan. Bu omil ruhiy tanqisligi o'zini namoyon qilishga qodir, belgi g'ayritabiiy xususiyatlari meros, shuningdek alkogolizm kabi salbiy hodisalar. Bundan tashqari, imondan qaytgan xatti bilan o'smirlar erta yoshda ularga transfer qilingan ayrim jiddiy kasalliklar, bir imkoniyat bo'ldi miya hujayralari kuchsizliklarini, ochib beradi. omillar turi va o'smirlik biologik xususiyati o'z ichiga oladi. Bu yoshda bir odam organizmi boshlanadi tez o'sishini keladi va o'smirlik oxiriga kelayotgan, shuningdek, markaziy asab tizimi, shu jumladan, ko'pchilik a'zolar va tizimlarga, vazifasini yaxshilanmoqda.
3. Ruhiy omillar. Vizualizatsiya tugaydi va insonning xarakteri shakllantirish. Bu jarayonning buzilishi ba'zan jamiyatda qabul qilingan me'yorlar orqasida borish salbiy kishilik reaktsiyalar olib keladi. faol norozilik (o'zboshimchalik va pürüzlülük); Ular orasida quyidagi passiv norozilik (uydan chiqmay); Inson aloqada faol bekor qilish; taqlid yoki boshqa xatti taqlid; katta tajriba rad asosida o'z-o'zini tasdiqning uchun orzu ko'paydi; tiklay shaxsi zaif tomonlarini maskingmudofaa reaktsiya sifatida (telba harakatlari).Shunday qilib, biz deviant xulq va uni olib sabablari muhokama qilgan.Mye'yorlar tushunchasi har qanday dyeviatsiyaning boshlanishi hisoblanadi. Og`ishgan xulq o`z ta'rifi bo`yicha ijtimoiy mye'yorlardan og`ishgan xulq bo`larkan, ijtimoiy mye'yorlar maxsus ko`rib chiqishga munosib. Har qanday tizim mavjud bo`lishining asosiy shartlaridan biri uning qandaydir muvozanat qolatini saqlab turishga layoqatidir. Insoniyat tarixi tartibsizlik shubhasiz parchalanishga olib kyelishiga ishonchli misollar kyeltiradi va aksincha tartiblilik va kyelishuvga intilish jamiyat va umuman qayotning mavjud bo`lishi uchun kafolat bo`lishi mumkin. Mye'yorlar jamiyat tizimini qochib bo`lmaydigan o`zgarishlar sharoitida qayotga layoqatli muvozanat qolatini tutib turuvchi myexanizmi hisoblanadi. Jamiyatda bir vaqtning o`zida turlicha– ilmiydan tortib jinoiygacha mye'yoriy submadaniyat mavjud. Umuman olganda mye'yor tushunchasi yetarlicha munozarali hisoblanadi. Lotin tilidan tarjima qilganda “mye'yor” – qoida, namuna, Tabiiy va gumanitar fanlarda mye'yor tizimni saqlash va o`zgartirish uchun yo`l qo`yilgan o`lchov, chyegara sifatida tushuniladi. Ijtimoiy mye'yorlar mavjud mye'yorlar turining biridir (tyexnik, biologik, estyetik, tibbiy va boshqalar bilan bir qatorda). Ijtimoiy mye'yor – ijtimoiy jamiyat (guruh, tashkilot, sinf, jamiyat) o`z a'zolariga munosabatlar va faoliyatni boshqarish maqsadida bayon etgan umid va talablar yiqindisi [1, 29-b.]. Ijtimoiy mye'yor aniq bir jamiyatda odamlar, shuningdyek, ijtimoiy guruhlar va tashkilotlarning yo`l qo`yilgan yoki majburiy axloqida tarixan vujudga kyelgan oraliqni mustaqkamlaydi. Tabiiy-ilmiydan farqli ravishda ijtimoiy mye'yor rivojlanishning xolis qonunlariga muvofiq kyelishi va muvofiq kyelmasligi mumkin. Oxirgi qolatda mye'yorning o`zi (masalan, totalitar jamiyat qonunlari) anomal va undan og’ish mye'yoriydir. Buning oqibatida ijtimoiy og’ishlar nafaqat salbiy, tizimning ishlashini buzuvchi, balki uning istiqbolli rivojlanishini raqbatlantiruvchi, ijobiy bo`lishi mumkin, masalan, ilmiy va badiiy ijod. Ijtimoiy mye'yorlar ko`rinishi o`zining barcha ko`p obrazlilikda quyidagi asosiy xususiyatlarga ega: ob'yektivlik, tarixiylik, univyersallik, sxyematiklik, qat'iylik. Ushbu xususiyatlar anglatadiki, mye'yor tarixan ishlab chiqilgan, umumlashtirilgan ijtimoiy amr bilan barcha odamlar tomonidan va har qanday vaziyatda bajarilishi uchun majburiy hisoblanadi. Ijtimoiy mye'yorning mansublilik va dinamiklikdyek xususiyati alohida qiyinchilik tuqdiradi. Tarix o`sha birgina ko`rinish uchun turlicha madaniy ...... misollariga boy. Axir insonning modada birmuncha aniq ifodalangan tashqi qiyofasiga bo`lgan talablar ko`z o`ngimizda o`zgarmoqda. Boshqa yorqin misol – qator davlatlarda ayol axloqining jins rolidagi radikal o`zgarishlar. Jinsiy axloqqa ustanovka ham darrov qarama-qarshi tomonga o`zgaradi. Masalan, yevropa mamlakatlarining tarixida biz quyidagi myetamorfozni kuzatishimiz mumkin: qadimgi dunyoning poligamiya va orgazstik madaniyatidan – Yangi davrning zolim qarshiliklari orqali – oxirgi o`n yillikning jinsiy inqilobiga, jinsiy munosabatlarda to`liq ozodlik va gomosyeksual nikoqlarning qonuniylashgunicha. Ijtimoiy mye'yorlarning sanab o`tilgan xususiyatlari ko`pincha individual ongda salbiy tuyqular – oddiy tushunmovchilikdan ochiq e'tirozgacha tuqdirishi mumkin. Shaxs manfaatlari va mye'yorning ryepryessiv tabiati o`rtasidagi nizo odamparvarlik jarayonlari bilan birmuncha tyekislanadi. Zamonaviy rivojlangan davlatlarda jamiyatning qonunga rioya qilishdagi kuchlanish Tyendyentsiyasi individuallik ko`rinishida ayon bo`ladi. Umuman olganda tyegishlilik va ichki qarama-qarshilikka qaramay ijtimoiy mye'yorlar har qanday jamiyat qayotida byebaho boshqaruvchi rolni o`ynaydilar. Ular ushbu jamiyat uchun ayni vaqtda istalgan mye'yoriy-ma'qullangan harakatlar maydonini yaratadilar, bu bilan shaxsni uning axloqiga qaratadilar. Ular jamiyat tomonidan nazorat vazifasini bajaradilar, namuna bo`lib xizmat qiladilar, axborot byeradilar, axloqni baholashga imkon byeradilar, uni oldindan aytib byeradi. Odamlar ularga qanday munosabatda bo`lmasinlar mye'yorlar mavjud va uzluksiz harakatlanadi. Ijtimoiy mye'yorlar turlari va ularni boshqarish myexanizmlari Ijtimoiy mye'yorlar turli-tuman shakllar va mazmunga ega bo`lishi mumkin. Mye'yorlar rasmiylashtirilgan – qonunlar, qoida va yo`riqnomalar ko`rinishida yozilgan bo`lishi mumkin. Biroq ko`p qollarda ular jamoatchilik ongida xalq an'analari, ijtimoiy farmoyishlar, jamoatchilik fikri sifatida mavjud bo`ladi. Mye'yorning turli ko`rinishlari o`zaro zich boqlangan. Boshqariladigan munosabatlar muqiti bo`yicha ijtimoiy mye'yorlarning quyidagi asosiy guruhlarini ajratish mumkin: ijodiy-axloqiy, ma'naviy-etik, huquqiy, siyosiy, tashkiliy-profyessional. Axloqiy (ma'naviy) mye'yorlarning tashuvchilari odamlarning o`zlari, shuningdyek, oila, diniy konfyessiya, jamoatchilik tashkilotlari kabi ijtimoiy institutlardir. Ijodiy-axloqiy mye'yorlar turlicha shakllarda mavjud. Bu, avvalo, dunyo dini, badiiy madaniyat va ilmiy fikrda taqdim etilgan umuminsoniy qadriyatlardir. Shuningdyek, bu xalq an'analari va odatlari, xalqaro konvyentsiya va dyeklaratsiyalar. qator qollarda axloqiy mye'yorlar etik mye'yorlar bilan yagona ma'lumotga qo`shilib kyetadi. Ma'naviy-etik mye'yorlar o`zida muayyan ijtimoiy guruhlarga (ryeal yoki nominal) uning a'zolariga nisbatan umidi-amrini aks ettiradi. Ma'naviyetik mye'yorlarni tashuvchilar aniq ijtimoiy uyushmalar, ularning sardorlari va raqbarlari hisoblanadilar. Ushbu ko`rinish mye'yorlari, odatda, matnli mustaqkamlanmagan. Garchi chyekinish bo`lsa-da, masalan, ruscha Uy qurish. Etik mye'yorlar axloqiy qadriyatlar bo`lishi mumkin, biroq ularga qarama-qarshilik qilishi ham mumkin, masalan, korporativ etika qollari yoki asotsial guruh qonunlarida buning o`rni bor. Guruhli mye'yorlar ko`pincha styeryeotiplar va pryedrassudkalarni tuqdiradi, masalan, irqiy yoki etnik. Styeryeotip qollarda odam tasavvurida tafakkur eskirgan, qotib qolgan yoki tor bo`lishi mumkin. Styeryeotiplar ijobiy rol o`ynashlari mumkin, masalan, tafakkurning iqtisodiyligiga yordamlashgan qolda. Biroq ko`p qollarda ular muayyan vaziyatga o`xshash axloqqa to`sqinlik qiladilar. Xurofiy odatlar bo`lsa noto`qri qabul qilishning oqibati hisoblanadi, bu yaqqol ifodalangan affyektiv komponyent borligi bilan yanada chuqurlashadi. Huquqiy mye'yorlar, ijtimoiy mye'yorlarning turli-tuman ko`rinishlaridan biri bo`lib, albatta, ancha aniqdir. Ular davlatning asosiy qujjatlarida mustaqkamlangan (konstitutsiya, jinoyat kodyeksi, fuqaro kodyeksi). Ushbu mye'yorlar barcha davrlar tizimi bilan boshqariladi (qonuniy ijodiy institutlar, qukumat, huquqni qimoya qilish organlari). qonunga qarshi axloq moqiyati bo`yicha nafaqat alohida bir jabr ko`rgan odamning zararlangan manfaatlarini, balki tartibni – ijtimoiy qayot asoslarini ham turqunlashtirishga yo`naltirilgan. Shuning uchun og`ishgan axloqning ushbu ko`rinishi bugun jamiyat uchun birmuncha xavfli ko`rinish sifatida ko`rib chiqilmoqda. Siyosiy mye'yorlar xalqaro qujjatlarda, davlatlararo bitimlarda ifodalangan va davlat (xalq) lararo munosabatlarni boshqaradi. Tashkiliy-profyessional mye'yorlar lavozim yo`riqnomalari, ichki tartib qoidalari, profyessional an'analar orqali boshqariladi. Yuqorida ta'kidlanganidyek, qozirgi vaqtda ijtimoiy mye'yorlarning yangi– individual turi paydo bo`lgani qaqida gapirish mumkin. har bir shaxsning qadriyatlarini tan olish bilan bog’liq bo`lgan individual mye'yorlar, jamiyat qayotida ko`proq katta rol o`ynashni boshladi, bu esa umuman olganda jamoatchilik ongida ko`zga tashlanadi. Bugun shaxsning huquqi qator madaniyatlarda, uning o`z-o`zini qadrlashida jamoatchilik manfaatlari bilan tyenglashtirilgan. Psixologiya uchun shaxsga ijtimoiy mye'yorlarning ta'sir myexanizmi qaqidagi masala o`ta muqim. Ijtimoiy fyenomyen sifatida ijtimoiy mye'yorlar shaxs ichki dunyosida uning butun qayoti davomida intyeriorizatsiyalanadi. Ayniqsa, bu oilada bolaning ilk rivojlanish bosqichida jadal sodir bo`ladi. Chuqur psixologiya doirasida ko`plab ichki farmoyishlar, talablar va chyeklovlarni o`z ichiga olgan supyer-Ego kabi individual tuzilmaosti maxsus ajratiladi. UMumiy psixologik taassurotlarga muvofiq mye'yorlar individual ongda ijtimoiy-psixologik ko`rsatma shaklida ishtirok etadi. “Tayyorlik, sub'yektning muayyan obrazda qabul qilishga pryedraspolojyennost yoki harakatlanishi” dyek ko`rsatma [13, 419-b.] turli shakllarga ega. “Ijtimoiy ko`rsatma” atamasi (inglizchada «attityud») o`tgan asrning 20-yillarida U.Tomas va F.Znanyetski tomonidan kiritilgan. Kyeyinroq M.Smit attityud tuzilmasini uchta mashqur komponyentni ajratib aniqlashtirdi: kognitiv (ob'yekt yoki ko`rinish qaqidagi bilimlar, tasavvurlar); affyektiv (ob'yektga hissiy-baholovchi munosabat); konativ yoki axloqiiy (shaxsning ob'yektga nisbatan muayyan axloqni amalga oshirishga tayyorligi) [16]. Ijtimoiy ko`rsatmalar odam tomonidan nimagadir shaxsiy munosabat , ushbu shaxs – uning shaxsiy mazmuni uchun ob'yekt (ko`rinish) ning aqamiyati sifatida boshdan kyechiriladi. Ustanovki otrajayut svyaz myejdu ob'yektom i yego otsyenkoy. Shu bilan ular odamni ijtimoiy axloqning muayyan ko`rinishiga tayyorligini shakllantiradilar. Dispozitsiyali kontsyeptsiyada V.A.Yadovning [24] ijtimoiy axloqni boshqarish dispozitsiyaning (ijtimoiy ko`rsatmalar) 4 ta darajasiga ajratiladi: sodda vaziyatli axloqiy ko`rsatmalar; kichik guruhlar va ko`nikkan vaziyatlar darajasida harakatlanuvchi ijtimoiy ko`rsatmalar; shaxs manfaatlarining ijtimoiy faollikni aniq soqasiga nisbatan umumiy yo`nalganligi ro`yxatga loinuvchi dispozitsiyalar; shaxsning uni ijtimoiy axloqi va faoliyatini boshqaruvchi oliy qadriyatlar oriyentatsiyasi tizimi. Shaxsiy darajada muayyan odam uchun ob'yektlarning psixologik aqamiyatiga muvofiq tarzda ijtimoiy ko`rsatmalar sub'yektiv iyerarxiyasi vujudga kyeladi. Shaxsiy mazmun ijtimoiy aqamiyat bilan mos tushmasligi mumkin. Masalan, bir odam uchun qayot mazmuni oila qurish va bolalarni tarbiyalash hisoblansa, boshqalari uchun esa muqim – karyera. V.A.Yadovning kontsyeptsiyasiga ko`ra ob'yektlarning jamoatchilik aqamiyati myezoni dispozitsiya ikkinchi va uchinchi darajaga taalluqli, sub'yektiv shaxsiy myezon bo`yicha esa shaxs uchun o`z aqamiyatiga ko`ra oliy hisoblanadi [24]. qadriyatlar tafovuti kuchida odamlar axloq sabablari va usullari bo`yicha aqamiyatli tarzda farqlanadilar. Masalan, qadriyatlar yashash uchun kurashga qaratilgan bo`lishi mumkin, shubhasiz, odamlarning kuchi ham jismoniy va moddiy xavfsizlikni ta'minlashga yo`naltirilgan bo`ladi. qayotda odamning boshqa oriyentiri guruhga taalluqli bo`lish, taqlid qilish yoki muvaffaqiyatga erishishga intilishning tuqilishiga olib kyeluvchi jamoatchilik fikri bo`lishi mumkin. Nihoyat, quyidagi shakllardan birining faolligini qo`zqatadigan o`z ichki ehtiyojlariga oriyentatsiya bo`lishi mumkin: boshqa odamlardan o`z farqini izlash, ekspyerimyent o`tkazish, qiziqish, ijodkorlik, jamiyat muammolariga qiziquvchanlik va unga xizmat qilish. Shunday qilib, ijtimoiy mye'yorlar, o`z navbatida, dispozitsion axloqni shakllantiruvchi shaxs ko`rsatmalarini yaratadi. Biz ijtimoiy mye'yorlarning umumiy tavsifnomasini byerdik. Eslatib o`tamiz, og`ishgan xulq dyeganda barcha ijtimoiy mye'yorlardan og`ishgan xulqni emas, faqat uning bajarilmasligi birmuncha muqim, odam yoki jamiyat farovonligiga xavf tuqdiruvchilari tushuniladi. Shuning uchun muayyan odamning axloqini uning mye'yoriyligi nuqtai nazaridan baholash ko`p qollarda oqir. Shuningdyek, ta'kidlash zarurki, garchi ijtimoiy mye'yorlar ko`pchilik odamlarning manfaatlarini aks ettirsa-da, qator qollarda ular alohida guruhlarning (masalan, OAV orqali) tor manfaatlarida foydalaniladi, bu o`z-o`zidan ijtimoiy mye'yorning xolis tabiati va uning sub'yektivligida ichki qarama-qarshilikni aks ettiradi. Ijtimoiy og’ishlar «Dyeviant axloq» atamasidan nafaqat ma'lum bir odamning harakatlarini byelgilash uchun, balki muayyan ijtimoiy ko`rinishni yoritish uchun ham foydalaniladi. Agar birinchi qolda gap “shaxsning og`ishgan axloqi” qaqida kyetsa, unda ikkinchi qolda – “ijtimoiy og’ish” to`qrisida boradi. Ushbu atamalar ko`pincha otojdyestvlyayutsya, shuning uchun ularni ajratish zaruriyati tuqiladi. Ijtimoiy og’ishlar – bu muayyan ommaviylik, turqunlik va tarqalganlik bilan xaraktyerlanuvchi ijtimoiy mye'yordan og’ish [17]. Bu yerda piyonistalik, jinoyatchilik, byurokratlik, diniy va qoyaviy fanatizm, totalitarizm va boshqa salbiy ommaviy ijtimoiy ko`rinishlar nazarda tutiladi. Shuni ta'kidlash kyerakki, ikki qutb o`rtasida – “ijtimoiy ma'qullangan” va “ijtimoiy og`ishgan” – ijtimoiy mye'yorlar bilan boshqarilmaydigan ko`rinishlarning kyeng doirasi yotadi. Bu ijobiy jarayon (masalan, ijodkorlik) bo`lganidyey, salbiy oqibatlar eqtimolidagi (masalan, ommaviy chyekish) ko`rinish bo`lishi mumkin. Ayni damda og’ishning turli-tumanligi mye'yorlarning turlitumanligidan ortadi. Ijtimoiy og’ishlar oqibati qaqidagi masala bir xil emas. qator qollarda ko`rinishning ob'yektiv zarari va uning sub'yektiv bahosi mos tushmaydi. Masalan, qurbonsiz jinoyatni umuman jinoyat dyeb hisoblamaslik kyerak, ya'ni jinoiy huquqdan chiqarish kyerak. Ayniqsa, asotsial axloq va muqtoj axloqning yengil shakllarining “chyeklovchi” shaklidan kyelgan zarar darajasini baholash qiyin, fog’ishabozlik, jinsiy addiktsiya, yengil giyohvand moddalarni istye'mol qilish. har bir jamiyatda ushbu ko`rinishlarni qonuniy tusga kirgizish tarafdorlari bo`lganiday, uni taqiqlash tarafdorlari ham bor. Ijtimoiy og’ishlar quyidagi byelgilarga ega: tarixiy dyetyerminizm; jamiyat uchun salbiy oqibatlar; vaqtda nisbatan ommaviy va nisbatan turqun xaraktyer. Ijtimoiy og’ishlar yo`nalganlik va mazmun bilan xaraktyerlanadi. Jamiyat ijtimoiy og’ishlarga ular bilan kurashning uyushgan usullarini qarama-qarshi qilib qo`yadi: huquqiy, iqtisodiy, ma'naviy sanktsiyalar. Ijtimoiy og’ishlar qator qollarda o`tuvchi xaraktyerga ega. O`tuvchi ijtimoiy og’ishlarga misollar: buyumlarni olib sotish, hisob-kitob bo`yicha nikoq, dissidyentlik. Shu bilan parallyel ravishda ijtimoiy og’ishlarga nisbatan jamoatchilik ta'sirining tadbirlari ham o`zgaradi. Inqilobgacha bo`lgan Rossiya qonunlari bo`yicha piyonistalik, giyohvandlik, o`z-o`zini o`ldirishga qarshi ham diniyaxloqiy, ham huquqiy sanktsiyalar ko`zda tutilgandi. O`z-o`zini o`ldirish qolatida ko`mishning an'anaviy chyerkov marosimi taqiqlangandi, marqumni umumiy qabristonga ko`mishmasdi, uning bildirgan istagi (vasiyati) ni yuridik jiqatdan noqonuniy tan olingandi, o`z-o`zini o`ldirishga urinish muvaffaqiyatsiz chiqqan qollarda suitsidyentga qamoq jazosi xavf solardi. qozirgi vaqtda jamiyatning o`z a'zolarining axloqiga nisbatan munosabati borgan sari libyeral bo`lib bormoqda. Radikal o`zgarishlar tasdiqining biri ba'zi davlatlarda o`lim jazosining byekor qilinganligi hisoblanadi. Ijtimoiy og’ishlar darajasi, tuzilmasi va dinamikasi bilan miqdoriy va sifatli xaraktyerlanadi. Oqish darajasi (koeffitsiyenti) aqoli soniga (ko`pincha 100 ming odamga) nisbatan ushbu og’ishlarning rasmiy qayd qilingan ko`rinishlari miqdori sifatida aniqlanadi. U turli davlatlar va turli yillarda aqamiyatli tarzda farqlanadi, chunki omillarning yiqindisiga bog’liq: ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, axloqiy va q.k. Masalan, 1998 yili Rossiyada (latyent jinoyatlarni hisobga olmaganda, mutaxassislarning hisobiga ko`ra rasmiy qayd qilingan darajadan 4 barobar ortiq) jinoyat koeffitsiyenti 1756 jinoyatni tashkil etdi. Solishtirish uchun sobiq Sho`rolar Ittifoqi davridagi quyidagi faktlarni kyeltiramiz: 1978 yili – 503; 1985 yili – 700; 1990 yili – 968 kyelgusida doimiy o`sish bilan [9]. Oqish tuzilmasi ko`rinishning ichida alohida nisbatlarni aks ettiradi. Xullak, 1998 yili Rossiya Fyedyeratsiyasining jinoyatchilik tuzilmasida qarazli jinoyatlar qayd qilingan qolatlarning umumiy sonidan 65 foizni tashkil etdi, kuch ishlatish – 23 foiz, boshqalari – 12 foiz. Alohida turlar bo`yicha latyent jinoyatlar darajasi quyidagicha: qotillik bo`yicha – 2:1 (ya'ni har 2 jinoyatdan biri qayd qilinadi), nomusga tyegish bo`yicha – 6:1, o`qrilik bo`yicha – 73:1, ta'magirlik (rekyet) – 17000:1 dan ortiq [9]. Boshqa so`z bilan aytganda, jinoyatlar ko`pincha to`liq jazosiz qoladi. Oqish dinamikasi – bu ma'lum bir vaqtda o`rganilayotgan ko`rinishning barcha massivlari darajasi va tuzilmasining o`zgarish ko`rsatkichi. Mutaxassislarning fikricha, Rossiyada qozirgi vaqtda quyidagi tyendyentsiya kuzatilmoqda. Oqir va o`ta oqir jinoyatlar ulushi ortdi. qonunga qarshi qarazli sabablar kyeskin kuchaydi. O`sirlar jinoyati o`sib boryapti. Uyushtirilgan jinoyatchilik bilan qonuniy tus olgan ishbilarmonlik va davlat apparatlarining birlashib kyetishi davom etmoqda. Ijtimoiy og’ishlar darajasi va dinamikasi bilan bir qatorda ularning vazifalari qaqidagi masala ham kyeng muqokama qilinadi. Masalan, uyushgan jinoyatchilik rasmiy ijtimoiy institutlar yetarli tarzda qoniqtira olmagan ob'yektiv ehtiyojlarni noqonuniy yo`l bilan ta'minlashi mumkin. Umuman olganda ijtimoiy og’ishlarning vazifalari quyidagilar bo`lishi mumkin: guruhlar intyegratsiyasi; jamiyatning ma'naviy kodyeksini shakllantirish; ijtimoiy e'tirozning ifodalanishi va tajovuzkor tyendyentsiyaning chiqishi; qochoqlik; muqarrar ijtimoiy o`zgarishlar qaqidagi signal; o`z-o`zini tyenglashtirish va o`z-o`zini ro`yobga chiqarish usullari va boshqalar. Ma'lum bir o`xshashlikka qaramay, ijtim oiy og’ishlar shaxsning og`ishgan xulqidan farqlanadi. Birinchi qolda ijtimoiy fyenomyenning o`rni bor, ikkinchisida esa – psixologik. Ta'kidlaymizki, ba'zi bir ijtimoiy og’ishlar shaxsning og`ishgan xulqi bo`lib ham hisoblanadi: piyonistalik, qotillik, jinoiy harakatlar va q.k. Boshqa ijtimoiy og’ishlar faqat ijtimoiy fyenomyen – gyenotsid, korruptsiya, byurokratizm sifatida yuzaga chiqadi. Shunday qilib, dyeviant axloq individual akt sifatida qam, ijtimoiy turmush elyemyenti sifatida ham chiqadi. Psixologik ryeallikni tahlil ilmiy qilish shakllaridan biri uning ko`rinishlari tasnifi hisoblanadi. Tadqiqotchilarning axloqiy og’ishlarni tizimlashtirishdagi ko`p sonli urinishlari qali yagona tasnif yaratishga olib kyelmadi. Murakkabliklarni bir nyecha sharoitlar bilan tushuntirish mumkin. Axloqiy dyeviatsiyaning muammosiga asosiy sabab uning fanlararo xaraktyerda ekanligidadir. Modomiki, “dyeviant (og`ishgan) xulq ” atamasi turli fanlarda turli ma'noda ishlatilarkan, shu sabab axloqiy og’ishlarning ko`p turli xil tasniflari mavjud. Muammo mavjudligini tushuntiruvchi boshqa sabablar orasida inson axloqining o`ta turli-tuman shakllari va “mye'yor” tushunchasining o`zi noaniq ekanligini aytish mumkin. Bularning barchasi umumiy myezonlarni ajratishdyek, og`ishgan xulqning har xil ko`rinishlarining yagona tasnifini yaratishda ham qiyinchilik tuqdiradi. Ayni damda tizimlashtirish mavjud va alohida fanlar doirasida kyeng foydalaniladi. Shartli ravishda axloqiy og’ishlar tasniflash muammosida uchta asosiy yondoshuvni ajratish mumkin: ijtimoiy-huquqiy, klinik va psixologik. Ijtimoiy-huquqiy yondoshuv doirasida, o`z navbatida, sotsiologik va huquqiy yo`nalishni ajratish mumkin. Sotsiologiya axloqiy dyeviatsiyanibir nyecha asoslar bo`yicha guruhlanadigan ijtimoiy ko`rinish sifatida ko`rib chiqadi: a) masshtabdan qat'i nazar ommaviy va shaxsiy og’ishlar ajratiladi; b) oqibatlar aqamiyati bo`yicha – salbiy (zararli oqibatlar kyeltirib chiqaruvchi va potyentsial xavf tuqdiruvchi) va ijobiy; v) sub'yekt bo`yicha – aniq shaxslar, norasmiy guruhlar (masalan, yo`lto`sar guruhlar faoliyati), rasmiy tuzilmalar, shartli ijtimoiy guruhlar (masalan, ayollar piyonistaligi) og’ishi; g) ob'yekt bo`yicha – iqtisodiy, maishiy, mulkiy buzilishlar va boshqalar; d) muddati bo`yicha – bir vaqtli va davomli; ye) buzilgan mye'yor turi bo`yicha – jinoyatchilik, ichkilik (piyonistalik) giyohvandlik, o`z-o`zini o`ldirish, axloqsiz xulq , daydilik, fog’ishabozlik, byezorilik, boqimanda bo`lish, sotqin, rasmiyatchilik, tyerrorizm, irqchilik, gyenotsid, dyestruktiv madaniyatlar [1, 13]. huquqda og`ishgan xulq atamasi ostida qozirgi vaqtda qabul qilingan va jazolash xavfi bilan taqiqlangan qonuniy mye'yorlarga qarshilik qiluvchi barcha narsa tushuniladi. Shaxs harakatlarini huquqiy baholashdagi yetakchi myezon ularning jamiyatga xavf solish darajasi hisoblanadi. harakatlarning jamiyatga xavf solish xaraktyeri va darajasi bo`yicha ularni jinoyat, ma'muriy va fuqarolikhuquqiy dyeliktlar, intizomiy qiliqlarga bo`linadi [5]. Jinoyatlar, o`z navbatida, jamiyatga xavf tuqdirish darajasiga ko`ra quyidagi katyegoriyalarga bo`linadi: uncha oqir bo`lmagan – ikki yilgacha ozodlikdan maxrum etish; o`rtacha oqir – byesh yilgacha ozodlikdan maxrum etish; oqir jinoyatlar – o`n yilgacha ozodlikdan maxrum etish; alohida oqir – ikki yilgacha ozodlikdan maxrum etish yoki ancha qat'iy jazo byelgilash. Jinoyatlar harakatlarning xaraktyeri bo`yicha ham bo`linadi: shaxsga qarshi jinoyat, iqtisod soqasidagi jinoyat, davlat qokimiyatiga qarshi jinoyatlar, qarbiy xizmatga qarshi jinoyat, insoniyat tinchligi va xavfsizligiga qarshi jinoyat. Shunday qilib, Jinoyat va Fuqarolik kodyekslari qonuniy nuqtai nazardan og`ishgan xulqning turli shakllari tasnifi hisoblanadi. Vaqt huquqiy og’ishning yanada yangi shakllarini tuqdirmoqda, masalan, rekyet, uyushgan jinoyatchilik, xakyerlik. Bu, o`z navbatida, qonunchilikka doimiy o`zgartirish kiritish zaruriyatini tuqdiradi. Ko`rib chiqilgan tasniflarga axloqiy dyeviatsiyaga pyedagogik yondoshuvni qo`shimcha qilish mumkin. Bizning fikrimizcha, pyedagogik tasniflar kamroq diffyeryentsiyalangan va ko`pincha boshqa fanlardan o`zlashtirilgan. Ko`pincha “og`ishgan xulq” tushunchasini “moslashmaganlik” tushunchasi bilan tyenglashtiriladi. O`quvchini tarbiyalash va o`qitishning asosiy pyedagogik vazifalari olamida maktab o`quvchisining og`ishgan xulqi maktabga moslashmaganlik [2] kabi ijtimoiy moslashmaganlik xaraktyeriga ham ega. Maktabga moslashmaganlik tuzilmasiga o`zlashtirmaslik, tyengdoshlari bilan o`zaro munosabatning buzilishi, hissiy buzilishlar kabi uning ko`rinishlari qatorida axloqiy og’ish ham kiradi. Pyedagoglar bilan qamkorlik tajribasi maktabga moslashmaganlik bilan uyqunlashuvchi birmuncha kyeng tarqalgan quyidagi axloqiy og’ishlar qaqida gapirishga imkon byeradi. Bu intizom buzilishi, sababsiz maktab kyelmaslik, gipyerfaol axloq, tajovuzkor axloq, oppozitsion axloq, chyekish, byezorilik, o`qrilik, yolqon. Ijtimoiy moslashmaganlikning maktab yoshida anchagina masshtabli byelgilari bo`lib quyidagilar chiqishi mumkin: psixofaol moddalarni muntazam istye'mol qilish (uchuvchi eritmalar, ichkilik, giyohvand moddalar), jinsiy dyeviatsiyalar, fog’ishabozlik, daydilik, jinoyat sodir etish. Oxirgi vaqtlarda maktab o`quvchilarining og`ishgan xulqida nisbatan kompyutyer o`yinlari yoki diniy syektalarga qaram bo`lib qolish bilan bog’liq bo`lgan yangi shakl kuzatilmoqda. Juda yoshlikdan va maktab yoshidan og`ishgan xulq ko`rinishlari qaqidagi masala yanada chalkash. Umuman shaxsning “mustaqil bo`lmagan” bu bosqichida dyeviant axloq qaqida gapirish mumkinmikinq Pyedagoglar va ota-onalar ko`pincha kichik bolalarda zararli odatlar (barmoqini so`rish, tirnoqini chaynash), ovqat yeyishdan bosh tortish, quloq solmaslik, tajovuzkor axloq, masturbatsiya, gipyerfaol axloq kabi axloqning shunday salbiy ko`rinishlari bilan to`qnashadilar. Afsuski, jamiyatda og`ishgan xulqqa nosoqlomlik kabi munosabatda bo`lish ustundir. Uning ko`zga ko`ringan shakllari bilan to`qnashgach, odamlar avvalo tibbiy tashhis va unga tyegishli tibbiy yordam olishga harakat qiladilar. Dyeviant axloq masalalari bo`yicha ilmiy adabiyotlarda birmuncha ishlab chiqilgan va anchagina odatlangan klinik yondoshuv qukmronlik qiladi. Ayni damda ma'lumki, shaxs axloqiga psixolgik jiqatdan – shaxsning o`ziga nasiqat qilib ta'sir ko`rsatish mumkin. Yaqqolki, mutaxassis og`ishgan xulq tasnifiga ikkita yetakchi yondoshuvni aniq diffyeryentsiyalashi zarur – psixologik va klinik. Og`ishgan xulq turlarining psixologik tasnifi Psixologik yondoshuv shaxsning og`ishgan xulqidagi alohida ko`rinishlarni ijtimoiy-psixologik tafovutini ajratishga asoslangan. Psixologik tasniflar quyidagi myezonlar asosida quriladi: buzilgan mye'yor turi; axloq va uning motivatsiyada psixologik maqsad; ushbu axloq oqibati va u kyeltirgan zarar; axloqning shaxsiy-uslubiy tavsifnomasi. Psixologik yondoshuv doirasida og`ishgan xulqning turli tipologiyasidan foydalaniladi. Ko`pchilik mualliflar, masalan, Yu.A. Klyeybyerg axloqiy dyeviatsiyaning uchta asosiy guruhini ajratadi: salbiy (masalan, giyohvand moddalar istye'mol qilish), ijobiy (masalan, ijtimoiy ijodkorlik) va ijtimoiy-xolis (masalan, tilanchilik) [3, 50-b.]. Shaxs og`ishgan xulqining ko`rinishlarini tizimlashtirishning birmuncha to`liq va qiziqarli variantlaridan biri bizning nazarimizda S.P. Korolyenko va T. A. Donskix [6] ga tyegishli. Mualliflar barcha axloqiy dyeviatsiyani ikkita katta guruhga bo`ladilar: nostandart va dyestruktiv axloq. Nostandart axloq tafakkurning yangi shakli, yangi qoyalar, shuningdyek, axloqning ijtimoiy styeryeotiplari doirasidan chiquvchi harakatlarga ega bo`lishi mumkin. Bunday shakl garchi aniq tarixiy sharoitlarda qabul qilingan mye'yorlardan chyetga chiqsada, biroq jamiyatning kyelgusidagi rivojlanishida ijobiy rol o`ynovchi faollikni ko`zda tutadi. Nostandart axloqqa misol qilib, novatorlar, inqilobchilar, oppozitsionyerlar, bilimning qaysidir soqasini ilk ochuvchilarni kyeltirish mumkin. Ushbu guruh qat'iy ma'noda og`ishgan xulq dyeb tan olinishi mumkin emas. Dyestruktiv axloq tipologiyasi uning maqsadlariga muvofiq tiziladi. Bir qolatda bu ijtimoiy mye'yorlarni (qonuniy, ma'naviy-etik, madaniy) buzishga yo`naltirilgan tashqi dyestruktiv maqsadlar va munosib ravishda tashqi dyestruktiv axloq. Ikkinchi qolda – shaxsning o`zini dyezintyegratsiyaga yo`naltirilgan ichki dyestruktiv maqsadlar, uning ryegryessi va munosib ravishda ichki dyestruktiv axloq. Tashqidyestruktiv axloq, o`z navbatida, ad-diktiv va antiijtimoiyga bo`linadi. Addiktiv axloq ryeallikdan kyetish va istalgan hissiyotni olish maqsadida maxsus faollik yoki qandaydir moddalardan foydalanishni ko`zda tutadi. Antiijtimoiy axloq mavjud qonun va boshqa odamlar huquqlarini qonunga qarshi, asotsial, axloqsiz-byeadab axloqlar shaklida buzuvchi harakatlardan iborat. Ichki dyestruktiv axloq guruhida S.P.Korolyenko va T.A.Donskix quyidagilarni ajratadilar: suitsid, konformistik, nartsissik, fanatik va autik axloq. Suitsid axloq o`z-o`zini o`ldirishning yuqori xavfi bilan xaraktyerlanadi. Konformistik – individuallikka muqtoj, faqat tashqi avtorityetga yo`naltirilgan axloq. Nartsissik – shaxsiy buyukligi tuyqusi bilan boshqariladi. Fanatik – qandaydir qoya, nuqtai nazarga ko`r-ko`rona byerilgan shaklda yuzaga chiqadi. Autistik – odamlar va atrofdagi harakatlardan byevosita chyegaralanganlik, shaxsiy fantaziyasi olamiga sho`nqiganlikda ko`zga tashlanadi Dyestruktiv axloqning barcha sanab o`tilgan shakllari, olimlar fikriga ko`ra, qayot sifatining yomonlashishi, o`z axloqiga tanqidni pasaytirish, kognitiv xatolar (sodir bo`lganlarni qabul qilish va tushunishda) o`z-o`zini baholash va hissiy buzilishlar kabi dyeviant myezorlarga javob byeradi. Nihoyat, ular katta eqtimol bilan shaxsning yakkalanib qolishigacha bo`lgan ijtimoiy moslashmasligiga olib kyeladi. Psixologik adabiyotlarda shaxs og`ishgan xulqining ko`rinishlarini tasniflashda boshqa yondoshuvlarni ham uchratish mumkin. Kyelgusida biz axloqiy og’ishlarning og`ishgan xulqning salbiy oqibatlari va buzilgan mye'yor ko`rinishlari kabi yetakchi myezonlarga asoslangan shaxsiy tasnifimizga suyanamiz. Sanab o`tilgan myezonlarga muvofiq og`ishgan xulqning uchta asosiy guruhini ajratamiz: antiijtimoiy (dyelinkvyent) axloq, asotsial (axloqsiz) axloq, autodyestruktiv (o`z-o`zini parchalovchi) axloq. Antiijtimoiy (dyelinkvyent) axloq – bu qonun mye'yorlariga qarshi chiquvchi, ijtimoiy tartib va atrofdagi odamlar farovonligiga xavf soluvchi axloq. U qonunchilik bilan taqiqlangan istalgan harakat yoki harakatsizlikni o`z ichiga oladi. Katta odamlar (18 yoshdan kattalar) da dyelinkvyent axloq, ayniqsa, o`z ortidan jinoiy yoki fuqarolik javobgarligi va tyegishli jazoni boshlab kyeluvchi qonunbuzarlik shaklida namoyon bo`ladi. O`smirlarda (13 yoshdan boshlab) dyelinkvyent axloqning quyidagi turlari ustunlik qiladi: byezorilik, mayda o`qrilik, o`qrilik, vandalizm, jismoniy zo`rlik, giyohvand moddalarni sotish. Bola yoshida (5 yoshdan 12 yoshgacha) o`zidan kichik yoshdagi bolalar va tyengdoshlariga nisbatan zo`ravonlik, qayvonlarga shafqatsiz munosabat, o`qrilik, mayda byezorilik, mulkni buzish, yondirish kabi shakllari birmuncha kyeng tarqalgan. Asotsial axloq – bu shaxslararo munosabatlarning tinchligiga byevosita xavf soluvchi, axloqiy-ma'naviy mye'yorlarni bajarishdan qochuvchi axloq. U tajovuzkor axloq, jinsiy dyeviatsiya (tartibsiz jinsiy aloqalar, fog’ishabozlik, yomon yo`lga kirish, vuayyerizm, eksgibitsionlik va boshqalar), pulga azart o`yinlarga tortilish, daydilik, boqimandalik sifatida namoyon bo`ladi. O`smir yoshida uydan chiqib kyetish, daydilik qilish, maktabga bormaslik yoki ta'lim olishdan bosh tortish, tajovuzkor axloq, promiskuityet (tartibsiz jinsiy aloqa), graffiti (dyevorga uyatsiz xaraktyerdagi rasmlar chizish va yozuvlar yozish), submadaniy dyeviatsiyalar (slyeng, shramlash, tatuirovkalar) birmuncha tarqalgan. Bolalarda esa uydan qochib kyetish, daydilik, maktabga bormaslik, tajovuzkor axloq, qiybat qilish, yolqon, o`qrilik, ta'magirlik (tilanchilik) kabi ko`rinishlarda uchraydi. Asotsial axloqning chyegaralari, ayniqsa, o`zgaruvchan, chunki u boshqa axloqiy dyeviatsiyalardan ko`ra madaniyat va vaqtning ta'siri ostidadir. Autodyestruktiv (o`z-o`zini parchalovchi axloq) – bu tibbiy va psixologik mye'yorlardan og`ishgan, shaxsning rivojlanishi qamda umuman o`ziga xavf soluvchi axloq. O`z-o`zini parchalovchi axloq zamonaviy dunyoda quyidagi asosiy shakllarda yuzaga chiqadi: suitsidal axloq, ozuqaga muqtojlik, kimyoviy moddalarga muqtojlik (psixofaol moddalarni suiistye'mol qilish), fanatik axloq (masalan, dyestruktiv-diniy madaniyatga tortilish), autik axloq, viktim axloq (jabrlanuvchining axloqi), qayot uchun aniq ko`rinib xatarli faoliyat (sportning ekstryemal turlari, avtomobilda yurganda tyezlikni o`ta oshirish va boshqalar). O`smir yoshda autodyestruktiv axloqning xususiyati (avvalgi shakliga o`xshash) uning guruhli qadriyatlar bilan bilvosita bog’liqligi hisoblanadi. O`smir kiritilgan guruh autodyestruktsiyaning quyidagi shakllarini tuqdiradi: giyohvandlikka mutye bo`lib qolgan axloq, o`z-o`zini kyesish, kompyutyerga boqlanib qolish, ozuqa addiktsiyalari, kamroq – suitsidal axloq. Bolalik yoshida tyekish va toksikomaniyaga o`rin bor, biroq umuman olganda ushbu yoshdagilar uchun autodyestruktsiya davri kam xaraktyerlidir. Biz shaxs og`ishgan xulqining turli ko`rinishlari ikkita – o`ziga yoki boshqalarga qarama-qarshi yo`nalishli “dyestruktiv axloq”ning yagona o`qida joylashganini ko`ramiz. Dyestruktiv ifodalanganlikning yo`nalishi va darajasi bo`yicha og`ishgan xulqning quyidagi shkala bo`yicha taqdim etish mumkin: antiijtimoiy (faoldyestruktiv) – proijtimoiyye (antiijtimoiy guruhlar mye'yoriga moslashgan, nisbatan dyestruktiv) – asotsial (passiv-dyestruktiv) – o`z-o`zini parchalovchi (passiv-autodyestruktiv) – o`z-o`zini o`ldiruvchi (faol-autodyestruktiv). Og`ishgan xulqning alohida turlarini ajratish va ularni o`xshash byelgilar bo`yicha tizimlashtirish garchi ilmiy tahlil maqsadida oqlangan bo`lsa-da, shartli hisoblanadi. Ryeal qayotda alohida shakllar ko`pincha uyqunlashadi yoki kyesishadi, og`ishgan xulqning alohida aniq qollari individual bo`yalgan va takrorlanmas bo`ladi. Axloqiy buzilishlarning tibbiy tasnifi Og`ishgan xulqning ba'zi turlari mye'yorning so`nggi chyegarasidan kasallikka o`tishi va tibiyotni o`rganish pryedmyeti bo`lishini aytib o`tish mumkin. Xullas, masalan, tibbiy maqsadlarda giyohvand moddalarni epizodik istye'mol qilish suiistye'mol qilish shakliga (psixologik bog’liqlik) o`tishi va jismoniy bog’liqlik (giyohvandlik) byelgilari bilan dardchil ishtiyoq rivojlanishi mumkin. Tibbiy bo`lmagan kasblar mutaxassislari o`z vakolatlari chyegarasidan chiqmasliklari va shifokor ishtiroksiz axloqning patologik shakli bilan shuqullanmasliklari lozim. Yuqorida ta'kidlab o`tilgandyek, oqriqli, shu jumladan, axloqiy buzilish kasalliklar tasnifida sanab o`tilgan va yoritib byerilgan. Shuning uchun kim og`ishgan xulq bilan profyessional tarzda shuqullanayotgan bo`lsa eng kam darajada tibbiy mye'yorlar bilan boshqariladigan axloqning turlari qaqida umumiy tasavvurga ega bo`lishi kyerak. Axloqiy buzilishlarning tibbiy tasnifi psixopatologik va yosh myezonlariga asoslangan. Ularga muvofiq tibbiy tashhisiy myezonlarga munosib, ya'ni kasallik darajasiga yetgan axloqiy buzilishlar ajratiladi. Kasalliklar xalqaro tasnifining o`ninchi qayta ko`rib chiqishdagi (MKB-10) “Psixik va axloqiy buzilishlar tasnifi” [9] bo`limida quyidagilarni axloqiy buzilish (katta yoshdagilar uchun) dyeb aytadi: F10–19 – psixik va axloqiy buzilish oqibatida psixofaol moddalarni (spirtli ichimliklar, opioidlar, kannabinoidlar, syedativ va uxlatuvchi moddalar, kokain, kofyeinni kiritgan qolda qo`zqatuvchilar, gallyutsinogyenlar, tamaki, boshqa psixofaol moddalardan foydalanish yoki istye'mol qilish bilan uyqunlashgan uchuvchi eritmalar) istye'mol qilish; F50–59 – fiziologik buzilish va jismoniy omillar (ovqat qabul qilishning buzilishi; noorganik tabiatda uyquning buzilishi, organik buzilish yoki kasallik sabab bo`lmagan jinsiy disfunktsiya, tuqishdan kyeyingi davr bilan bog’liq bo`lgan psixik va axloqiy buzilishlar, bog’liqlik chaqirmaydigan moddalarni suiistye'mol qilish, masalan, syetroidlar, vitaminlar) bilan bog’liq bo`lgan axloqiy sindromlar; F63 – odatlar va intilishlarning(azart o`yinlarga patologik moyillik; piromaniya – patologik kuyishlar; patologik o`qrilik – klyeptomaniya; soch yulish – trixotilomaniya; odatlar va intilishlarning boshqa buzilishlari) buzilishi; F65 – jinsiy afzal ko`rish bo`lishi (fyetishizm; fyetishistik transvyestizm; eksgibitsionizm; vuayyerizm; pyedofillik; sadomazoxizm; jinsiy afzal ko`rish ko`plab buzilishlari). Aytib o`tish lozimki, ushbu taqrirda gomosyeksualizm yo`q. Ko`rsatilgan bo`limlar ushbu axloq tyegishli bo`lishi mumkin bo`lgan kasalli buzilishlarga muvofiq byelgilar va aniq tashhisiy myezonlardan iborat. Masalan, «Patologik o`qrilik (klyeptomaniya)» rubrikasi quyidagi tashhisiy byelgilardan iborat: a) yoki shaxs yoki boshqa odam uchun ko`rinmas sabablarsiz ikki yoki undan ortiq o`qirlik qollari; b) individ o`qirlikka kuchli intilish harakatni sodir etish oldidan zo`riqish tuyqusi va undan kyeyingi yengillikni yoritib byeradi [9, 162-b.]. MKB-10, shuningdyek, bolalar va o`smir yoshidagilar uchun xaraktyerli bo`lgan boshlanish bilan axloqiy buzilish tipologiyasini ham o`z ichiga oladi. F90 – gipyerkinyetik buzilishlar; F91 – axloq buzilishi (F91.0 – oilaviy muqit bilan chyegaralangan axloqning buzilishi; F91.1 – axloqning ijtimoiylashmagan buzilishi; F91.2 – axloqning ijtimoiylashgan buzilishi; F91.3 – oppozitsion-chaqiruvchi axloq; F91.8 – boshqalar; F91.9 – aniqlanmagan axloq buzilishi); F92 – axloq va hissiyotlarning kulgili buzilishi; F94 – ijtimoiy ishlashning buzilishi; F95 – tikozli buzilish; F98.0 – noorganik enuryez; F98.1 – noorganik enkopryez; F98.2 – ilk yoshdagi bolalarda oziqlanishning buzilishi; F98.3 – tanovul qilib bo`lmaydigan narsani yeyish; F98.4 – styeryeotipli harakatlanuvchan buzilish; F98.5 – duduqlanish; F98.6 – shoshilib gapirish. Ushbu axloqiy buzilishlar 6 oydan kam bo`lmagan muddatda saqlanishi zarur bo`lgan bir nyecha xaraktyerli simptomlarga ega bo`lganda tashhis qo`yiladi. Masalan, axloq buzilishiga quyidagi simptomlarni [9, 190-192-b.] o`z ichiga oluvchi takrorlanuvchi va turqun axloq taalluqlidir: 1) byemor o`z yoshi uchun qayrioddiy tarzda jaqlning tyez-tyez yoki oqir ko`tarilishini namoyon qiladi; 2) kattalar bilan tyez-tyez baqslashadi; tyez-tyez kattalarning talablarini bajarishdan faol bosh tortadi yoki ularning qoidalarini buzadi; ko`pincha ataylab shunday ishlarni qiladiki, boshqa odamlarning xo`rligini kyeltiradi; 5) o`z xatolari yoki axloqida ko`pincha boshqalarni ayblaydi; 6) ko`pinchi xafa bo`ladi yoki uni osongina o`ksitadilar; 7) ko`pincha qazablanadi yoki achchiqlanadi; 8) ko`pincha qazabnok yoki qasoskor; ko`pincha foyda olish yoki majburiyatdan qochish maqsadida aldaydi yoki va'dasini buzadi; 10) ko`pincha mushtlashuv chiqaradi (bunga sibslar – aka-ukalar va opasingillar bilan mushtlashish kirmaydi); 11) boshqa odamlarga jiddiy jismoniy zarar yetkazishga qodir bo`lgan qurollardan foydalanadi (masalan, chavgan, qisht, singan butilka, pichoq, o`qotar qurollar); 12) ota-onasining ma'n etishiga qaramay kyech qoronqigacha ko`chada qoladi (agar og’ishning boshlanishi bo`lsa – 13 yoshgacha); 13) boshqa odamlarga nisbatan jismoniy shafqatsizlikni namoyon etadi (masalan, qurbonni boqlaydi, uni kyesadi, kuydiradi); 14) qayvonlarga nisbatan jismoniy shafqatsizlikni namoyish etadi; 15) byegonalar mulkini qaraz bilan buzadi; 16) qasddan xatar yoki jiddiy zarar yetkazish maqsadida olov yoqadi; 17) uydan yoki boshqa joydan qimmatbaho buyumlarni o`qirlaydi; 18) tyez-tyez dars qoldiradi; 19) uydan kamida ikki marta yoki bir marta qochgan, biroq bir kyechaga (zo`ravonlikdan qochish qolatidan tashqari); 20) jabrlanuvchining ko`z o`ngida jinoyat sodir etadi (qamyonni yulib olish, sumkani qirqishni kiritgan qolda); 21) boshqa birovni jinsiy faoliyatga majburlaydi; 22) tyegajoq axloqni tyez-tyez namoyish etadi (qasddan oqriq, kamsitish, qiynov yetkazish); 23) byegona uy va avtomobillar ichiga kiradi. Izoq. 11, 13, 15, 16- simptomlar konstatatsiyasi uchun. 20, 21, 23-bandlar uchun ularning loaqal bir marotaba yuzaga kyelishi talab etiladi. Axloq buzilishi faqat agar buzilish shaxsning disijtimoiy buzilishi, shizofryeniya, maniakal epizod, gipyerkinyetik buziish, ruqiy azoblanish qolatidagi epizod, hissiy buzilish kabi boshqa buzilishlar myezoniga javob byermagan taqdirda tashhislanadi. Asosiy tizimlashtirishga qo`shimcha ravishda qiyla xususiy tasniflardan ham foydalaniladi. M.Rattyer bola yoshidagi axloq buzilishini ikkita asosiy guruhchalarga bo`ladi: jamiyatga qarshi aqloqning ijtimoiylashgan shakllari va ijtimoiylashmagan tajovuzkor axloq [12, 280-b.]. Birinchi guruhdagi bolalar va o`smirlar jamiyatga qarshi guruhlar ichida yaxshi moslashadilar, guruhda antiijtimoiy harakatlar sodir etayotib, hissiy buzilishlar byelgilarini namoyish etmaydilar. Ijtimoiylashmagan tajovuzkor axloq vakillari, aksincha, yaqin atrofdagilar – boshqa bolalar va oilalari bilan juda yomon munosabatda bo`ladilar. Ular uchun dushmanlik, salbiylik, qo`pollik va qasoskorlik xaraktyerlidir. D. N. Oudsxorn bolalar yoshidagi axloqiy buzilishni gipyerfaollik va antiijtimoiy tajovuzkor(yoki oppozitsion) axloqqa bo`lishni taklif qiladi [I, 114- b.]. O`sir yoshidagilar uchun antiijtimoiy (dyelinkvyent) axloq, giyohvand moddalarni suiistye'mol qilish, nomaqbul jinsiy axloq xaraktyerlidir [11, 136-b.]. A.Ye.Lichko fikri bo`yicha bola va o`smir yoshida axloq buzilishining 7 turini o`z ichiga olgan R.Djyenkins tasnifi tarqalgan: gipyerkinyetik ryeaktsiya, kyetish ryeaktsiyasi, autistichyeskogo tipdagi ryeaktsiya, xavotir ryeaktsiyasi, qochoqlik ryeaktsiyasi, «ijtimoiylashmagan tajovuzkorlik», guruhli qonunbuzarlik [8, 31-b.]. O`smirlarning dyeviant axloqi maqalliy tibbiy adabiyotlarda yetarlicha yoritilgan. U, qoidadagidyek, dyelinkvyent axloq, spirtli ichimliklar va giyohvand moddalarni barvaqt istye'mol qilish, jinsiy axloq dyeviatsiyasi, suitsidal axloq, uydan qochib kyetish va daydilik kabi shakllarni o`z ichiga oladi [4, 8]. Bunda o`smir buzilgan axloqining, ayniqsa, klinik aspyektlarini ishlab chiqib, tadqiqotchilar uning ijtimoiy-psixologik dyetyerminantining yetakchi rolini ta'kidlaydi. Psixologik va tibbiy tasniflarni taqqoslash ularning bir-biriga qarama-qarshi emas, i myeditsinskoy klassifikatsiy pozvolyayet sdyelat vo`vod o tom, chto oni nye protivoryechat, a vzaimno dopolnyayut drug druga. V ryadye sluchayev odin i tot jye vid povyedyeniya mojyet poslyedovatyelno priobryetat razlichno`ye formo`: byezobidnaya vryednaya privo`chka — otklonyayuhyeyesya povyedyeniye, uxudshayuhyeye kachyestvo jizni — bolyeznyennoye povyedyenchyeskoye rasstroystvo, ugrojayuhyeye samoy jizni. Axloqiy fyenomyenlarning qiyosiy tavsifnomasi Axloqiy dyeviatsiya tasniflarini taqqoslab, biz turli axloqiy fyenomyenlarning farqli xususiyatlarini anchagina aniq ifodalashi mumkin. Ijtimoiy axloqning asosiy variantlari: Mye'yoriy («standart») axloq– ko`pchilik odamlar uchun xaraktyerli bo`lgan ijtimoiy mye'yorlarga mos tushadi, atrofdagilarning ma'qullashini uyqotadi va mye'yoriy moslashuvga olib kyeladi. Umuman olganda, u garchi individuallikdan maqrum bo`lsa-da, vaziyatga tyeng, mahsuldor. Marginal (chyeklangan) axloq – ijtimoiy mye'yorlarning eng oxirgi chyegarasida turadi, mye'yor chyegaralarini yuvadi va kyengaytiradi, atrofdagi odamlarda zo`riqish tuqdiradi. Nostandart («nomye'yoriy») axloq – ushbu jamiyatda ushbu vaqtda qabul qilingan kamchilik odamlarga xos mye'yorlar chyegarasidan chiqadi. Ikki asosiy shaklda namoyon bo`ladi: – kryeativ (ijodiy) axloq – yangi qoyalarni amalga oshiradi, o`ziga xos, mahsuldor, taraqqiyparvar, mye'yorning o`zini o`zgartirishga olib kyelishi mumkin, biroq qator qollarda atrofdagilarning qarshiligini uyqotadi; – dyeviant (og`ishgan) axloq – mahsuldor emas, dyestruktiv yoki autodyestruktiv, atrofdagilarning ma'qullamasligini uyqotadi. 4. Patologik axloq – tibbiy mye'yorlardan og’ishadi, aniq simptomlar shaklida namoyon bo`ladi, mahsuldorlik va shaxsning ishga layoqati tushib kyetadi, atrofdagilarning qayrixoqligi yoki qo`rquvini. Patologik axloq vaziyatga tyeng emas, u shaxsning o`z harakatlarini anglash va ularni boshqarish qobiliyatining pasayishi bilan birga boradi. Nazorat vazifalari Axloqiy og’ishlarning yagona tasnifini yaratishda qiyinchilik tuqdiruvchi sabablarni ayting. Ijtimoiy og’ishishlarning asosiy turini sanab byering. Axloqiy buzilishlarning (kattalar va bola-o`smir yoshidagilar uchun) Kasallarni o`ninchi qayta ko`rish Xalqaro tasnifiga muvofiq asosiy ko`rinishlarini ayting. Shaxsning og`ishgan xulqini psixologik tizimlashtirishdagi asosiy yutuqlar va kamchiliklarni ifodalang. Axloqiy og’ishlarning ishchi tasnifini yodga oling. Og`ishgan axloq ko`rinishlarida o`z tasnifingizni taklif qiling. Turli axloqiy fyenomyenlarni sanab byering va taqqoslang. Shaxsning dyeviant axloqi qaqidagi zamonaviy bilimlar biz o`zaro bog’liq omillar tizimida dyetyerminatsiyalangan shaxs ijtimoiy axloqining o`ta murakkab shakli bilan ish olib borayotganimizni tasdiqlashga imkon byeradi. Afsuski, shaxs og`ishgan xulqining yagona nazariyasi qali yaratilganicha yo`q. Ayni damda ushbu masala bo`yicha kyenggina ma'lumot turli ilmiy fanlarda jamlangan: tibbiyot, biologiya, psixologiya, sotsiologiya, huquq. Bundan tashqari, bilimning ba'zi soqalarida dyeviatsiyani o`rganuvchi maxsus bo`limlar ajratiladi. Sotsiologiyada, masalan, bu tadqiqot pryedmyeti ijtimoiy og`ishganlik hisoblanuvchi dyeviantologiya. Muammoning qandaydir bitta aspyektiga, ayniqsa, e'tiborni qaratgan alohida yondoshuvlar qonunan bir birini to`ldiradi. Masalan, klinik yondoshuv dyeviantlikning psixopatologik tabiatini o`rganadi, sotsiologik nazariyala uning ijtimoiy dyetyerminantlarini ko`rib chiqadi, psixologik kontsyeptsiyalar ushbu ko`rinishning ichki shaxsiy myexanizmlariga asosiy urqu byeradilar. Turli nazariyalar sharqi, bizning nazarimizda, u qaqidagi zamonaviy bilimlar olamida o`rganilayotgan ko`rinishning nisbatan yaxlit tasvirini olish imkonini byeradi. Shunday qilib, ushbu bo`limda og`ishgan xulq tabiatiga tarixiy va zamonaviy ilmiy nazarlar ko`rib chiqiladi: uning dyetyerminatsiyasi, shakllanish qonunchilik, ishlash myexanizmlari. Og`ishgan xulq dyetyerminatsiyasi qaqidagi masala alohida diqqatga sazovor. Dyetyerminatsiya tushunchasi ostida og`ishgan xulqni chaqiruvchi, qo`zqatuvchi yoki qo`llovchi omillar yiqindisi tushuniladi. Dyetyerminatsiyalovchi omillar shaxs shu tizimostining biri hisoblanadigan ijtimoiy tashkilotlarning turlicha darajalarida amal qiladi. “Jamiyat-shaxs” tizimi bir vaqtning o`zida bir nyecha darajada ishlaydi: gyeofizik, makrojamoatchilik, ijtimoiy-guruhli, mikroijtimoiy, individual-shaxsiy, psixofiziologik. Ajratilgan darajalarga muvofiq shaxs og`ishgan xulqini dyetyerminatsiyalovchi quyidagi omillar guruhini aniqlash mumkin: – jismoniy muqitning tashqi sharoitlari; – tashqi ijtimoiy sharoitlar; – ichki nasliy-biologik va konstitutsional zamini; – og`ishgan xulqning ichki shaxsiy sabablari va myexanizmlari. Ushbu bo`lim matyeriali– dyeviantlikning tashqi ijtimoiy omillariga diqqatni uning ichki, konstitutsional-biologik sharoitlari qaqidagi ilmiy tasavvur orqali jamlovchi sotsiologik nazariyalardan tortib, og`ishgan xulqning individual-shaxsiy myexanizmlarini ochib byeruvchi psixologik kontsyeptsiyalargacha tashqi sharoitdan ko`rinishning ichki sabablariga o`tish tamoyillari bilan tuzilgan. qabul qilingan tasnifga muvofiq og`ishgan xulq omillarining tahlilini o`tkazamiz. Dyeviant axloqning tashqi jismoniy shartlariga iqlimiy gyeofizik, ekologik va boshqa omillarni kiritish mumkin. Masalan, shovqin, torlik, stryesni potyentsiyalovchi gyeomagnit ikkilanish kabi ko`rinishlar tajovuzkor va istalmagan axloqning nomaxsus sabablari bo`lishi mumkin [2, 157-173-b.]. Avstriyalik ryejissyor Ulrix Zaydlning “Jazirama issiq” qujjatli filmida qavoning yuqori qarorati inson psixik qolatiga ta'siri qayritabiiy tarzda aniq tasvirlab byerilgan. (Film 2002 yildagi Vyenyetsiya fyestivalida “Oltin novda” mukofoti bilan taqdirlangan.) Aksincha, tashqi muqitning xotirjam sharoiti dyeviatsiya eqtimolini pasaytiradi. Inson axloqi va jismoniy sharoitlar orasidagi bog’liqlikka qaramay, ushbu omil bizning ta'limot doirasidan chiqadi. Bundan tashqari, u yetarlicha aqamiyatli dyeb tan olinmaydi, chunki juda bilvosita harakatlanadi va odamlar o`sha birgina (odatiy) jismoniy sharoitlarda o`zlarini turlicha tutadilar. Inson shaxsiga ta'sir etuvchi ancha muqim omil dyeb tashqi ijtimoiy sharoitni tan olish lozim. Ularga quyidagilar taalluqlidir: q jamoatchilik jarayonlari (ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat, davlat siyosati, an'analar, moda, ommaviy axborot vositalari va boshqalar); q shaxs mansub bo`lgan ijtimoiy guruh tavsifnomasi (irqiy va sinfiy mansublik, etnik ko`rsatmalar, submadaniyat, ijtimoiy maqom, o`quvprofyessional guruhga mansublik, ryefyeryent guruh); q mikroijtimoiy muqit (oila qayotining darajasi va uslubi, oiladagi psixologik iqlim, ota-onalar shaxsi, oilada o`zaro munosablatlar xaraktyeri, oilaviy tarbiya uslubi, do`stlar, boshqa aqamiyatli odamlar). lyudi). Og`ishgan xulqning ijtimoiy omillari Odam axloqiga jamiyat jarayonlari va ijtimoiy guruhlarning ta'siri dastavval ijtimoiy yondoshuv doirasida ko`rib chiqiladi. (Mikroijtiomiy sharoitlar ko`pincha psixologik-pyedagogik tadqiqotning pryedmyeti sifatida chiqadi va kyeyingi bo`limlarda ko`rib chiqiladi.) Sotsiologik nazariyalar dyeviant axloqni ushbu jamiyat ichida tasdiqlangan jamoatchilik jarayonlari va mye'yorlari kontyekstida ko`rib chiqadi. Ijtimoiy dyeviatsiya ijtimoiy qonunchilikka bo`ysunadi, ular vaqt va jamiyatga bog’liq, ularni prognoz qilish, qator qollarda esa ularni boshqarish mumkin. Ushbu yo`nalishning birmuncha mashqur vakillari quyidagilar hisoblanadi: O. Kont, G. dyeTard, A. Kyetlye, E.Dyurkgyeym, M. Vyebyer, T. Parsons, R. Myerton. huquq bo`yicha dyeviant axloq sotsiologiyasiga asos solgan frantsuz sotsiologi Emil Dyurk-gyeym (1858—1917) hisoblanadi. Jinoyatchilik muammosining tadqiqoti E.Dyurkgyeym ishlarida aqamiyatli o`rin egallaydi, o`zo`zini o`ldirishni tahlil qilishi esa klassik sotsiologik tadqiqot hisoblanadi [7, 8]. Ijtimoiy dyeviatsiyani tushuntirish uchun E.Dyurkgyeym anomiya kontsyeptsiyasini taklif qildi. «Anomiya» atamasi frantsuz tilidan tarjima qilganda «qonunning, uyushganlikning yo`qligi» dyeganidir. Bu ijtimoiy uyushmaganlik – ijtimoiy vakuumning shunday qolatiki, eskirgan mye'yorlar va qadriyatlar ryeal munosabatlarga mos tushmaydi, yangilari bo`lsa qali mustaqkamlanmagan. E.Dyurkgyeym ijtimoiy patologiyaning turli shakllarini aynan jamoatchilik ko`rinishi sifatida tushuntirish zaruriyatini ta'kidlaydi. Masalan, o`z-o`zini o`ldirish miqdori individning ichki xususiyatlaridan ko`ra odamlarni boshqaruvchi tashqi sabablarga ko`proq bog’liqdir [7]. E.Dyurkgyeym ijtimoiy og’ishlarning ob'yektiv tabiatidan shunchalik shubhalanmasdiki, qatto jinoyatchilikning “mye'yoriyligi”ni tasdiqlardi. Uning fikricha, mye'yoriy ko`rinishning baqssiz byelgilariga egalik qilgan boshqa qyech qanday fyenomyen yo`q, axir “jinoyatchilik turli tipdagi barcha jamiyatda kuzatiladi... jinoyatchilik insoniyat rivojlanishining darajasi bo`yicha pasaymaydi” [8, 86-b.]. Bundan tashqari, “dyeviatsiya har qanday soqlom jamiyatning tarkibiy qismi” [8, 86-b.]. «Sotsiologiya»da E.Dyurkgyeym shunday yozadi: «Jinoyat zarur... axloq va huquqning mye'yordagi evolyutsiyasi uchun foydali ... shunday bo`ladiki, u o`zgarishga tayyorlaydi» [8, 90-b.]. Masalan, afinaliklar huquqiga muvofiq Suqrot (470-399 yy. R. X.gacha) jinoyatchi – yoshlar aqlini ma'naviy jiqatdan buzuvchi odam bo`lgan. Shunga qaramay, uning jinoyati – fikrning mustaqilligi – insoniyat uchun qam, uning vatani uchun ham foydali bo`lgan. U Afina muxtoj bo`lgan yangi ma'naviyatga tayyorgarlik bo`lib xizmat qildi, chunki an'analar qayot sharotlariga javob byermay qo`ygandi. Shunday qilib, E.Dyurkgyeym ijtimoiy og’ishlarni, ayniqsa, jamiyatning mye'yoriy-qadriyatli dyezintyegratsiyasi sifatida ko`rib chiqadi. Uning qoyalari dyeviant axloqning yetakchi sabablari sifatida sinflar va turli ijtimoy kuchlar, masalan, novatorlar va konsyervatorlar o`rtasidagi qarama-qarshilik sifatida tan oluvchi tadqiqotchilar (shu jumladan, V.Paryeto, L. Kozyera) ning ishlarida kyelgusida rivojlanishni oldi [3, 6-b.]. E.Dyurkgyeymning birmuncha yorqin davomchilaridan biri bo`lmish R.Myerton dyeviant axloqni madaniyat tomonidan byelgilangan intilishlar va ularni qoniqtirishga mablaq byeruvchi ijtimoiy tuzilmalar o`rtasidagi kyelishmovchilikning oqibati sifatida ko`rib chiqadi. Masalan, zamonaviy amyerika madaniyatida o`z navbatida yuqori individual muvaffaqiyat aqamiyatini byelgilovchi boylik qoyasi usunlik qiladi. Ijtimoiy mye'yorlar orqali madaniyat nafaqat maqsadlarni, balki ularga erishishning lyegiim usullarini aniqlaydi. Xullas, agar odam astoydil myeqnat qilsa, uning “amyerikacha orzulari” va Nihoyat ryeallikka aylanadi. hamma odam (sinf) lar ham omadga erishish uchun bir xil sharoitga ega emas, biroq ular yuzaga kyelgan qarama-qarshilikka bir nyecha yo`llar bilan moslashishlari mumkin. Moslashuvning shunday yo`llari sifatida R. Myerton quyidagilarni ajratdi: konformizm (ijtimoiy ma'qullangan maqsadlar va vositalarni to`liq qabul qilish, ularni amalga oshirish); innovatsiya (maqsadlarni qabul qilish, ularga erishishning lyegitim usullarini inkor qilish); ritualizm (topshirilgan yoki odatiy vositalardan noepchil nusxa ko`chirish); ryetrizm (ijtimoiy mye'yorlarni bajarishdan passiv kyetish, masalan, giyohvandlik shaklida); isyon (faol isyon q ijtimoiy mye'yorlarni rad etish) [9, 11-b.]." Ularga erishish maqsadi va vositalari o`rtasida nizo anyemik zo`riqish, frustratsiya va moslashuvning noqonuniy usullarini izlashga olib kyelishi mumkin. Ushbu qolat past ijtimoiy qatlam orasida jinoyatchilik nisbatan yuqori darajadaligini qisman tushuntiradi. Ijtimoiy dyeviatsiyaning boshqa ob'yektiv omillari dyeb quyidagilar tan olinadi: ijtimoiy o`zaro ta'sir ishtirokchilari va umidlarning amalga oshmasligi o`rtasidagi farq (T.Parsons); odamlarning shaxsiy sifatlari va yaxshilikni taqsimlashdagi nomuvofiqlik (P.Sorokin); dyeviant submadaniyat va ta'limga mye'yorning ta'siri (R. Klauord, L. Oulin). Xullas, erta yoshlikdan dyeviant submadaniyatga (jinoiy, nizoli yoki ryetristik) jalb qilingan shaxs katta eqtimol bilan dyeviant axloqqa tyegishli shakllarni namoyon etadi. Zamonaviy submadaniyatning dyeviant axloqqa ta'siri garchi yetarlicha o`rganilmagan masala bo`lsa-da, o`ta muqim hisoblanadi. Ayni damda yaxshi ma'lumki, shaxs qaysidir bir ijtimoiy guruhga mansub. qator qollarda guruhli ehtiyojlar ustunlik qiladi – guruhga kirgan bo`lish, uning mye'yorlariga amal qilish, uning ishtirokchilariga taqlid qilish, o`zini boshqa guruhlarga qarshi qo`yish. Shu nyegizda eng turli-tuman submadaniyatlar o`sib chiqadi – aristokratik elita, xippi, myetallistlar, rokyerlar, gyeylar, skinxedlar va q.k. Odamlar ko`p qollarda gyenotsid, rasizm, fashizm kabi ommaviy dyeviatsiyalarning mavjudligini tushuntirib byeruvchi guruh sardorlari va ularning idyeallariga (shu jumladan, dyestruktiv) o`xshashga moyildirlar. Boshqa yaqqol muammo dyeb “kasb – dyeviant axloq” aloqasining noaniqligini aytish mumkin. Profyessiona muqit inson shaxsiga aqamiyatli ta'sir ko`rsatadi. Xorosho izvyestno` takiye nyegativno`ye fyenomyeno`, kak profyessional stryess, profyessional «kuyib qolish» va shaxsning profyessional dyeformatsiyasi kabi salbiy fyenomyenlar yaxsh ma'lum. Shunga qaramay, shaxsning dyeviant axloqiga kasbning ta'siri muammosiga baqishlangan nashrlar dyeyarli yo`q. Ko`rib chiqilgan ob'yektiv ijtimoiy omillar qatorida dyeviant axloqning sub'yektiv sabablari dyeb nomlanuvchilari ham amal qiladi. Dyeviatsiyaning stigmatizatsiya nazariyasiga (E.Lyemyert, G. Byekkyer) muvofiq jamiyatning o`zi (aniqroqi, ijtimoiy guruh) shaxsga mavqum qoidalar (dastlabki dyeviantlik) bilan aniq odamning harakatiga nisbat yo`li bilan tyegishli yorliqlarni yopishtiradi. Syekin-asta individni dyeviant rolida (ikkilamchi dyeviantlik) ushlab turishga majburlaydigan ryeputatsiya shakllanadi [9, 13-b.]. I.Gofman stigmalarning uchta turini ajratadi: jismoniy stigma (tuqma anomaliyalar va jismoniy mayiblik); iroda nuqsonlari (piyonistalik, giyohvandlik, qalb kasalliklari); irqiy stigmalar («qoralar») [9, 14-b.]. Sazyerlyend 1939 yilda dyeviant axloq – murakkab va axloqning diffyeryentsiatsiyalangan shakliga muvofiq diffyeryentsiatsiyalangan assotsiatsiya nazariyasini ifodalagan. Unga intyeraktsiya (o`zaro harakat) ni o`rgatishadi. Bu jarayon dyeviant motivatsiyani o`zlashtirish, dyeviant axloqni oqlash va tyexnik jiqatdan amalga oshirishdan iborat. Dyeviant axloq «ijtimoiy rol» yoki «shaxsning ijtimoiy vazifasi» (Dj. Mid, M. Doych, R. Kraus) tushunchalari yordamida ifodalangan bo`lishi ham mumkin. Rol – bu inson axloqiga nisbatan umidlar tizimi, insonning shaxsiy axloq modyeli qaqidagi tasavvuri, va Nihoyat egallagan qolati – maqomi bilan muvofiq axloq.Bu bilan muvofiq tarzda odamlar o`zlariga turlicha rolli, shu jumladan dyeviant rolini qabul qilishlari mumkin. Nihoyat, og`ishgan xulqning sub'yektiv sababi ijtimoiy mye'yorlarga shaxs (guruh)ning o`zining munosabati (G. Sayk, D. Matza) bo`lishi mumkin. Masalan, axloqiy talablardan ozod bo`lish va o`zini oqlash uchun odam harakatlarini quyidagi usullar bilan “nyeytrallashi” mumkin: oliy tushunchalarga bahona qiladi (do`stlik, guruhga sadoqat); jabrlanuvchi mavjudligini rad etish; o`z axloqini dyeviantlik bilan oqlash yoki u tomonidan qalamislik qilish; o`z mas'uliyatini rad etish; o`z axloqining zararini rad etish [9, 15-b.]. Zamonaviy maqalliy tadqiqotchi Yu.A.Klyeybyerg o`smirlar dyeviantligi misolida shaxsning madaniy normalarga munosabati orqali dyeviant axloqni ochib byeradi. Og`ishgan xulq – bu «shaxsning unga qadrli munosabatni namoyon qilishi vositasida ijtimoiy mye'yor va kutishlarni o`zgartirishning maxsus usuli» [9, 17-b.]. Buning uchun alohida usullardan foydalaniladi: sleng, simivolika, moda, manyera, harakat va q.k. O`smirlarning dyeviant harakatlari aqamiyatli maqsadlar, o`z-o`zini tasdiqlash va razryadka vositasi sifatida chiqadi. Shunday qilib, sotsiologik va unga yaqin ijtimoiy-psixologik nazariyalar dyeviant axloqni jamiyat va aniq shaxs o`rtasidagi murakkab o`zaro munosabatlarning ijtimoiy jarayonlai sifatida ko`rib chiqadilar. Bir tomondan biz jamiyatning o`zida og`ishgan xulq uchun jiddiy sabablar borligini ko`ramiz, masalan, ijtimoiy uyushmaganlik va ijtimoiy notyenglik. Boshqa tomondan biz qonunan aniq insonning uning shaxsini ijtimoiylashuvi jarayonidagi individuallik rolini tushunishga kyelamiz. Sotsiologik nazariyalar aynan bitta ijtimoiy sharoitlarda turli odamlar turli axloqni, masalan, kambaqal qatlamning barcha vakillari bo`lmasa-da, dyelinkvyentlikni namoyon etishlari va aksincha bo`lishini tushuntirmaydi. Tan olish lozimki, ijtimoiy sharoitlar qaqiqatan ijtimoiy dyeviatsiya xaraktyerini byelgilaydi (jamiyat yoki ijtimoiy guruhda ushbu ko`rinishning tarqalish masshtabi). Biroq ular aniq shaxs og`ishgan xulqining sababari va myexanizmlarini tushuntirish uchun yaqqol yetarli emas. Axloqiy dyeviatsiyalarning biologik zamini Shaxs axloqiga ta'sir etuvchi boshqa muqim omil bo`lib, shubhasiz, ichki, biologik, sharoit q istalgan tashqi sharoit o`zaro harakatlanuvchi o`sha tabiiy tuproq chiqadi. Biologik zamin quyidagilardan iborat: nasliy-gyenyetik xususiyatlar, individning tuqma xislatlari (qorin ichidagi rivojlanish va tuqilish vaqtida egallangan), imprinting (ontogyenyezning ilk bosqichida muqrlangan). Biologik omil faktor individual borlikning quyidagi tavsifnomalarini boshqaradi: ontogyenyez jarayonidagi individual o`ziga xoslik (shu jumladan, yetilishG`qarish jadalligi); q gyendyer (jinsiy) farq; q yosh xususiyatlari; q jismoniy konstitutsiya; q soqliq va bardoshlilik; q asab tizimlarining qolati va tipologik xislatlari. Biologik nuqtai nazardan og`ishgan xulqni tushuntiruvchi nazariyalar, eqtimol, dastlabkilaridan biri bo`lib paydo bo`ldi. Tadqiqotchilar dastlab pryeimuhyestvyenno konstitutsional xususiyatlarga e'tiborni qaratdilar. V XIX asrda italyan shifokor-psixiatri va kriminalist Chyezarye Lombrozo (1836-1909) insonning jinoiy axloqini uning anatomik qurilishi bilan boqlaydigan biosotsiologik nazariyani taklif qildilar. quyidagilar diqqat bilan qaragan e'tibor ob'yekti bo`lib hisoblanadi: bosh suyagi, miya, burun, quloq, sochning rangi, tatuirovka, xusnixat, tyerining ta'sirchanligi, jinoyatchining psixik xususiyatlari. Antropomyetrik usuldan foydalanib, tadqiqotchi “tuqma jinoiy tur”ning taxminan 37 tavsifnomasini ajratdi, ularning ichida: juda katta pastki jaq, yalpaygan burun, siyrak soqol, quloqning o`sib kyetgan solinchoqi [9]. Ch. Lombrozoning nazariyasi garchi tarixga ilmiy fikr bo`lib kirgan bo`lsa-da, biroq kyeyinroq ilmiy asossiz dyeb tan olindi. Ushbu yo`nalishning boshqa yorqin vakili bo`lib tyempyeramyent (va axloq) turlari, shuningdyek, insonning somatik qurilishi tiplari orasidagi aloqani asoslagan amyerikalik shifokor va psixolog Uilyam Shyeldon (1898-1984) chiqdi [16, 252- 261-b.]. Tana tuzilishining uchta yetakchi turi: endomorfli, myezomorfli, ektomorfli – tyempyeramyentning uchta tipi bilan korryelyatsiyalanadi: vistsyerstoniya, somatotoniya, syeryebrotoniya. Ularning uyqunlashuvini aniq psixotip byeradi. Masalan, somatotoniya uchun qoniqishga ehtiyoj, enyergiyalilik, qukmronlik va qokimlikka intilish, xatarga, tajovuzkorlikka, ta'sirlanmaslikka moyillik kabi chiziqlar xaraktyerli. Aksincha, syeryebrotoniyada vazminlik, ta'sirchanlik, sotsiofobiya, yolqizlikka moyillik kuzatiladi. Biologik nazariyalar orasida alohida o`rinni tabiiy tanlov va naslchilik qonunlariga asoslangan Charlz Darvin tomonidan taklif qilingan evolyutsion yondoshuv egallaydi. Evolyutsion yondoshuv tarafdorlari bu yondoshuv tanqidchilari qayvonlar axloqining qonunlarini inson psixologiyasiga o`tkazishni asossiz dyeb hisoblagan bir vaqtda insoniy axloqning turlicha aspyektlarini nasliy dasturlarning turli ko`rinishlari sifatida ko`rib chiqadilar. Darvin qoyalarini riojlantiruvchi Konrad Loryentsning (1903-1989) etologik yondoshuvi inson axloqining turli fyenomyenlarini, masalan, tajovuzkorlikni, avvalambor, yashash uchun kurashning tuqma instinkti dyeb tushuntiradi. «Ko`rinishi ko`pincha o`lim instinkti ko`rinishlari bilan o`xshash tajovuzkorlik – bu xuddi boshqa instinktlar kabi bo`lib, bu ham ular kabi qayot va turni saqlab qolishga xizmat qiladi» [14, 6-b.]. Ushbu instinkt evolyutsiya davomida biologik jiqatdan maqsadga muvofiq sifatda rivojlandi. Tadqiqotchilarning fikriga ko`ra tajovuzning kuchi tajovuzkor axloqni uloqtirib yuboruvchi yiqilib qolgan tajovuzkor enyergiya va kuchning maxsus raqbati miqdoriga bog’liq. Odamlarda qayvonlardan farqli ravishda o`z shaxsiy turi vakillariga nisbatan zo`ravonlik kyeng tarqalgan. Tajovuzkorlik barcha oliy mavjudotlar uchun instinktiv ravishda shartlangan tuqma xususiyat hisoblanishini tasdiqlab va ko`plab ishonchli misollarda buni isbotlab K. Loryents quyidagi xulosaga kyeladi: «Bizda ichki tur tajovuzini insoniyatga madaniy-tarixiy va tyexnik rivojlanishning zamonaviy sharoitida birmuncha jiddiy xavf dyeb hisoblashga jiddiy asos bor» [14, 37-b.]. Inson axloqi biologik dyetyerminantining zamonaviy tadqiqotlari bir nyecha soqalarda: biologiya, tibbiyot, kriminologiya, fiziologiya va ayniqsa q gyenyetikada faol amalga oshirilmoqda. Psixogyenyetika rivojlanishining boshlanishi XIX asrning mashqur olimlari Frensis Galton (1822-1911) va Gryegor Myendyel (1822-1884) nomi bilan bog’liq. 1865 yili ular psixogyenyetika yoki yevgyenika soqasida dastlabki tadqiqotlarining natijalarini nashr qildilar. Kyeyingi yillarda F. Galton egizakli va statistik usuldan ilk bor foydalangan qolda individual farqlarni tizimli o`rganishni olib bordi [18]. Uning ishlari aqlning nasliy dyetyerminanti bo`yicha ko`plab tadqiqotlarni boshlab byerdi.Shaxsiy tavsifnomalar va axloq qiyla kam darajada o`rganildi. Dunyoning ko`pgina davlatlarida olib borilgan ekstravyersiya va nyeyrotizm tadqiqotlari ko`p bo`lmagan istisnolardan biri hisoblanadi. Masalan, Amyerika, Avstraliya va Yevropada (1992) shvyed olimi Nensi Pyetyerson tomonidan qabul qilingan ko`ndalang kyesim usulida 15 ming qarindosh juftliklarni o`rganish ikki asosiy xulosaga kyelish imkonini byerdi: nyeyrotizm va ekstravyersiya xususiyatlari barcha ontogyenyez davomida gyenyetik shartlanganlik bilan xaraktyerlanad; yosh kattalashish bilan nasllilik ko`rsatkichi pasayadi (ayniqsa, nyeyrotizm qolatida) [18, 406-b.]. Modomiki, nyeyrotizm va ekstravyersiya inson axloqining turli ko`rinishlariga ta'sir ko`rsatarkan, dyemak og`ishgan xulqni gyenyetik shartlangan (garchi oposryedovanno) dyeb hisoblash mumkin. Masalan, G.Ayzyenk, maxkumlarning individual-tipologik xususiyatlari bilan aloqani o`zganib, xulosa qildiki, ekstravyertlar introvyertlarga qaraganda jinoyat qilishga moyildirlar, uning fikricha, biologik jiqatdan dyetyerminant. Boshqa tadqiqotchilar kimyoviy bog’liqlik va yuqori ta'sirchalik va stryessni boshdan kyechirishga pasaygan qobiliyat kabi tavsifnomalar o`rtasidagi mustaqkam aloqani ta'kidlaydilar [15]. Biokriminologiya doirasida dyeviant (jinoiy) axloq va odamning nasliy xususiyatlari o`rtasidagi aloqani o`rnatishga bo`lgan maqsadga yo`naltirilgan urinishlar qilindi. Ushbu aloqaning isbotlaridan biri XX asr 60-yillarining o`rtalarida U. Pirs olib borgan gyenyetik tadqiqotlar natijasi hisoblanadi. Uning tadqiqotlari erkaklarda ortiqcha 7-xromosomaning mavjudligi ularning jinoiy axloqqa (maxkumlar orasida bunday anomaliya odatdagidan 15 marta ko`p namoyon bo`ladi) moyilligi borligini aniqlaydi dyegan xulosaga olib kyeldi. Bir vaqtning o`zida ushbu yondoshuv tanqidchilari ortiqcha 7-xromosoma tashuvchi dyeviantlik xromosomalar anomaliyasining oqibati emas, balki u bilan bog’liq bo`lgan baland bo`y, tyez yetilish, past intyellyekt kabi individual xususiyatlar bo`lishi ham mumkin Axloqning qali aniqlanmagan qandaydir aniq ko`rinishiga javob byeruvchi gyenga qaramay, nasliylik va axloq o`rtasidagi korryelyatsiyani ko`pchilik mutaxassislar tan olmoqdalar. Og`ishgan xulqning boshqa biologik dyetyerminanti orasida gormonlar ta'siri (shu jumladan, tyestostyeron) ni aytishadi. Dabbs va Morris (1990) 4 ming nafar urush vyetyeranlari misolida tyestostyeron darajasi va jamiyatga qarshi axloqqa moyillik o`rtasida aloqaning mavjudligi qaqidagi xulosaga kyelishdi Dyeviant axloqning boshqa biologik omillari quyidagilar bo`lishi mumkin: bosh miyaning lat yeyishi (ayniqsa, pyeshona qismi), miyaning organik kasalliklari, asab tizimining muayyan xususiyatlari. Ma'lumki, asab tizimlari xususiyati inson tyempyeramyenti – uning psixik qayotini dinamik tashkil etuvchilarni aniqlaydi. Bolalar qayotining birinchi yilini Nyu-York longityud tadqiqoti qayotning birinchi oylarida yetakchi rolni pryenatal sharoit va tuqishning xususiyatlari kabi omillar o`ynaydi dyegan xulosa qilishga imkon byerdi. Dinamik tavsifnomalar (ya'ni tyempyeramyent) muqitida gyenyetik byerilgan individuallik taxminan 9-oydan boshlab namoyon bo`ladi. Bola axloqining dinamikasini ifodalovchi 9 ta komponyent ajratildi: faollik; fiziologik ryeaktsiyalarning ritmliligi; paydo bo`lgan raqbatlarga javob tariqasida yaqinlashish yoki uzoqlashish ryeaktsiyasi; yangi vaziyatga moslashuv; har qanday byelgining hissiy ryeaktsiya jadalligi; ryeaktivlik ostonasi; ustunlik qiluvchi kayfiyat; chalqiganlik; e'tiborni saqlashda qat'iylik va davomlilik. ”Oqir tyempyeramyent sindromi” ajratildi. Uning byelgilari quyidagilar hisoblanadi: past ritmlilik, salbiy kayfiyatga ega bo`lish, zaif ryeaktsiya, yomon moslashuv va ryeaktsiyalarning yuqori jadalligi. Bu sindrom qayotning birinchi yillarida mustaqkam A.Torgyersyenning egizakli tadqiqoti ma'lumotlari bo`yicha 6 yoshda oqir tyempyeramyentning byeshta komponyentlarida uchtasi yuqori gyenyetik tashkil etuvchiga ega: zaif ryeaktsiya, ryeaktsiyalarning yuqori jadalligi, past ritmlilik. Bir vaqtda yomon moslashuv, ayniqsa, umumoilaviy muqitda byelgilanadi, salbiy kayfiyat esa – individual muqitda (garchi nasllilik ham qayd qilinsa-da) Umuman olganda zamonaviy bilimlarda aytilishicha, og`ishgan xulqning aniq shakli emas, dyeviantlikning shakllanish eqtimolini kuchaytiruvchi muayyan individual-tipologik xususiyatlar, masalan, impulsivlik yoki sardorlikka intilish nasldan naslga o`tadi. Faqat biologik omillar nuqtai nazaridan axloqiy dyeviatsiyani tushuntirishga urinish ko`pincha muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. K.Lyuis qamkasabalari bilan bolalarning xavfli axloqi omillarini o`rganib, garchi asab tizimlarining buzilishi yetarlicha tyez-tyez uchrasa-da, bolaning zo`ravon axloqi ota tomonidan onaga nisbatan zo`ravonlik harakati yoki onaning psixik kasalligi kabi mikroijtimoiy sharoitlar bilan ancha zich bog’liq ekani qaqidagi xulosaga kyeldilar [2, 248-b.]. qandaydir biologik shaxsiy tavsifnomalarning mavjudligi istisno emas, masalan, ko`tarinki hissiy raqbatlantirish yoki dyeviant axloqq moyillik va biologiya o`rtasidagi zich aloqa ko`rinishini yaratuvchi ustunlikka intilish. Biz quyidagi xulosalarga kyeldik. Ichki biologik jarayonlar og`ishgan xulqning shakllanishida ma'lum bir rol o`ynaydi. Ular har qanday muqitli ta'sirda bizning ryeaktsiyalarimiz kuchi va xaraktyerini byelgilaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar.
Radugin A.A., Radugin K.A. Sotsiologiya. Ma'ruzalar kursi. - M.: Markaz, 1997 yil.
Smelser N. Sotsiologiya. - M .: Feniks, 1994 yil.
Toshchenko J.T. Sotsiologiya. - M .: Prometey, 1994 yil.
Frolov S.S. Sotsiologiya. - M .: Timsollar, 1996 yil.
Moskva davlat ijtimoiy universiteti. Bolalar va o'smirlarning deviant xatti-harakatlari: muammolar va yechimlar // Moskva shahar ilmiy-amaliy konferentsiyasi materiallari. - M.: Uyushma, 1996 yil.