Reja: fonetika

Fonologiya (fono... va ...logiya) — tilshunoslikning til tovush qurilishining strukturaviy (tuzilmaviy) va funksional (vazifaviy) qonuniyatlarini, tilning eng mayda, maʼno bildirmaydigan birliklari — boʻgʻinlar, fonemalarning tuzilishi va amalda qoʻllanishini oʻrganuvchi boʻlimi. Fonologiyaning fonetikadan farqi shundaki, uning diqqat markazida fizik hodisa sifatidagi tovushlarning oʻzini emas, balki ularning nutqda yanada murakkabroq maʼnoli birliklar — morfemalar, soʻzlarning tarkibiy qismi sifatida bajaradigan vazifasini oʻrganish turadi. Shu tufayli fonologiyani baʼzan funksional fonetika deb ham ataydilar. Ruschex tilshunosi N. S. Trubetskoyning aniqlashicha, fonologiya bilan fonetika oʻrtasidagi oʻzaro munosabat shundan iboratki, har qanday fonologik tavsifning ibtidosi maʼno farqlovchi tovushiy ziddiyatlarni aniqlashdir; fonetik tavsif esa boshlangʻich nuqta va moddiy asos sifatida qabul qilinadi.
Fonologiyaning asosiy birligi — fonema, asosiy tadqiqot obyekti — fonemalarning zidlanishlari (oppozitsiyalari) boʻlib, bu oppozitsiyalar bir butun holda tilning fonologik tizimini hosil qiladi. Muayyan oʻrinda bir fonemaning ikkinchisiga qarama qarshi qoʻyilishini namoyon etuvchi soʻzlar (burborbir kabi) kvaziomonimlar (soxta omonimlar) deyiladi. Odatda, tildagi fonemalar soni kvaziomonimlar yordamida aniqlanadi va bunda biryoʻla bir fonemani ikkinchisiga qarama qarshi qoʻyish orqali ularning farqlanish elementlari tasnif etiladi. Mas, tol,sol soʻzlaridagi ikki fonema — t va s portlovchi, sirgʻaluvchi farqlanish elementlariga ega. Ularning har ikkisi ham til oldi, jarangsiz, shovqinli undoshlardir va bu belgilari farqlanmovchi elementlar deyiladi. Demak, fonema tilda oʻz vazifasini fonologik jihatdan farqlanuvchi va farqlanmovchi elementlar orqali bajaradi.
Fonologiya zamonaviy maʼnodagi mustaqil tilshunoslik fani sifatida 20-asrning 20—30-yillarida shakllandi; uning yaratuvchilari N. S. Trubetskoy, russhveysar olimi S.O.Karsevskiy, rusamerika tilshunosi R.S. Yakobsonlar boʻlib, ular 1928-yil Gaagada boʻlib oʻtgan Tilshunoslarning 1-xalqaro kongressida fonologiyaning asosiy gʻoyalarini bayon etganlar. N. S. Trubetskoyning "Fonologiya asoslari" (1939) kitobi fonologiya taraqqiyotidagi eng muhim bosqich boʻlgan. Fonologiya paydo boʻlishining ilk asoslari 19-asr oxirlarida nemis olimi I. Vinteler va ingliz olimi G. Suit asarlarida, umumnazariy jihatlari keyinchalik F. de Sossyur tadqiqotlarida shakllangan. Ayniqsa, fonologiyaning rivojlanish asoslarini yaratishga ruspolyak tilshunosi I. A. Boduen de Kurtene katta hissa qoʻshdi. Fonema gʻoyasi va uning prinsiplari ilk marta uning asarlarida ishlab chiqilgan. Boduen de Kurtene tadqiqotlari negizida Leningrad va Moskva fonologik maktablari shakllandi (oʻzbek tilshunoslarining fonologik tadqiqotlari ham asosan ana shu maktablar taʼsirida yaratilgan). Hozirgi kunda mazkur maktablarning fonologik nazariyalaridan tashqari Yevropa

va AQShda yana 10 ga yaqin fonologik nazariyalar yaratilgan.

Oʻzbek tili fonologiyasini oʻrganishda Ye.D. Polivanov, V. V. Reshetov, A. Nurmonov, A. Abduazizov va boshqalarlarning ilmiy ishlari ayniqsa ahamiyatlidir.
Fonologiya ham fonetika kabi umumiy fonologiya, xususiy fonologiya, tarixiy (diaxronik) fonologiya va tasviriy (sinxronik) fonologiyaga boʻlinadi. Umumiy fonologiya fonemaning mohiyati, fonemalar oʻrtasidagi hamda fonema va tovush oʻrtasidagi munosabatlarni, fonemaning morfema va soʻzga boʻlgan pogʻonali munosabatini oʻrganadi; tilning fonologik (fonematik) tarkibini aniqlashning metod va tamoyillarini belgilaydi. Xususiy fonologiya, umumiy fonologiyaning metod va tamoyillariga asoslangan holda, u yoki bu tilning fonologik tizimini oʻrganadi; oʻz navbatida, umumiy fonologiyaga material beradi. Tarixiy fonologiya maʼlum bir til fonologik tizimining tarixiy taraqqiyotini, tasviriy fonologiya esa tarixiy taraqqiyot jarayonidagi muayyan bir davrning fonologik tizimini oʻrganadi.

29-MASHQ 13-bet

Maqollarni o’qing.
Odob ------------oltindan qimmat.
Aql bilan odob egizak.
Yozing . Har bir so’zda nechta unli tovush va nechta bo’g’in bor?
Unli tovushlar : 15 ta
Bo’g’in : 14 ta
32-MASHQ. 14-bet
Tushirib qoldirilgan a va o harflarini nuqtalar o’rniga qo’yib , so’zlarni ko’chiring.
S..bzi , b..dring, kar ….m , q….vun, k….rt….shka,
t….rvuz, sh …lg’….m, h…nd…lak, l…vl…gi, q…v..q.
Sabzavot va poliz ekinlari nomlarini alohida – alohida yozing.
Sabzi, bodring , karam , qovun, kartoshka, tarvuz , sholg’om , handalak ,lavlagi, qovoq.
Sabzavotlar : lavlagi , karam, bodring, sabzi, kartoshka.
Poliz ekinlari: qovoq, tarvuz, handalak.

49-MASHQ. 21-bet

Nuqtalar o’rniga qavs ichidagi harflardan mosini qo’ying , so’zlar tuzing va ularni yozing. Undosh tuvushlarni ifodalangan harflarning tagiga chizing .
Qayi…. ( n , sh , q, ), zam…..n ( o, i , ) ,
ku….. ( z, y, l, ch, t, ), ol….m ( a, i, ).
Qayin , qayish, qayiq, zamon, zamin, kuz, kuy, kul, kuch, kut, olma , olim.
61- MASHQ. 27- bet
Maqollarni o’qing.
Halol mehnat --- mo’l daroma … .
Mehnatda sinalgan ---- elda azi … .
O’z aybini bilgan -------- mar … .
Tushurib qoldirilgan harflarni nuqtalar o’rniga qo’yib yozing.
Halol mehnat ---- mo’l daromad .
Mehnatda sinalgan ---- elda aziz.
O’z aybini bilgan-mard .
40-MASHQ. 17-bet
Tushurib qoldirilgan unli tovushlarni ifodalang harflarni nuqtalar o’rniga qo’yib so’zlarni yozing.
P… lla , s… gir , s … mob , g..los , o’t…kir , n… xat, l…tsey, r…mol , d…ft… r .
Shu so’zlar ishtirokida ikkita gap tuzing.
Pilla, sigir , simob, gilos, o’tkir, no’xat , letsey , ro’mol, daftar .
Mening akam letseyda o’qiydi.
Oyim menga to’rtta daftar olib kelib berdilar.
Bahor faslida hovlimizdagi gilos daraxti qiyg’os
gullaydi.
Dadam oyimda gulli ro’mol sovg’a qildi.
O’zbekiston
Dadil qadam tashlagaysan ,
Jahonaro yashnagaysan.
Xalqni baxtga boshlagaysan,
Baxt makonim , O’zbekiston.