Reja: Futbol o’yinining paydo bo’lishi

4.MAVZU: Futbolning rivojlanish tarixi.
Reja:

1. 
   1313 yili ingliz podshosi Eduard II shahar ichkarisida futbol o’yini o’ynashni taqiqlaydi.
   
2. 
   Oyoqda to’p o’ynash birinchi galda ingliz kollejlari hamda universitetlarida yoyiladi.
   

Futbol qadim zamonlarda paydo bo’lgan. Qadimgi yunonlar to’p o’yinini shunchalik qadrlaganlarki, uni hatto gimnasiylar-maxsus maktablarning jismoniy mashqlar dasturiga kiritganlar.
Ozgina bo’lsa ham futbolga o’xshash to’p o’yini 180 yilda tilga olinadi. Polluksning yunoncha lug’atida o’ynovchilar ikki jamoaga (komandaga) bo’linganligi yozilgan. Har qaysi partiya to’pni raqib o’yin maydoni orqasiga o’tkazishga harakat qilardi. Xarakter jihatidan bu o’yin ko’proq hozirgi regbi o’yiniga o’xshab ketadi. Lekin u o’yinda qo’l bilan o’ynash taqiqlangan edi. Qadimgi to’p o’yinlarining qaysi biridan hozirgi futbol kelib chiqqanini aniqlashning iloji yo’q. Biroq jismoniy madaniyat va sport tarixi mutaxasislarining aksariyati, futbol ko’proq «garpastum» degan qadimgi Rim o’yinidan kelib chiqqan bo’lib, Britaniya, Galliya va G’arbiy yevropaning boshqa mamlakatlariga bu o’yinni rim legionerlari olib kelganlar, deb taxmin qiladilar.
Inglizlar oyoq to’pi o’yini Britaniya orollarida IX asrlardayoq ma’lum bo’lgan, deb da’vo qiladilar. G’arbiy yevropa davlatlarida bu singari o’yinlar shu asr o’rtalarida mustaqil tarzda ham, ayrim elementlarni bir-biridan o’rganish yo’li bilan ham rivojlana borgan, deb taxmin qilsa bo’ladi.
1313 yili ingliz podshosi Eduard II shahar ichkarisida futbol o’yini o’ynashni taqiqlaydi. Podshoning ana shu farmoyishi ingliz futbol ittifoqining arxivida saqlanib qolgan. «Katta to’p quvgandagi ur-yiqit shaharlarda katta to’polon chiqarayotgani va yomon ta’sir ko’rsatayotgani uchun, - deyiladi farmoyishda, - itoat etmaganlar qamoqqa tashlanishini ta’kidlab, bu o’yin endilikda shaharlarda o’ynalishini podsholik nomimdan taqiq etaman». Bunday taqiqlashning sababi o’yin paytidagi tartibsizliklardagina emas, balki shaharliklarning kamon otishdan va hatto hunarmandchilik ishidan chalg’itishida ham edi. Sh boisdan 1349 yili ingliz podshosi Eduard III ham Londonda futbol o’yini o’ynashni man qiluvchi farmoyish chiqaradi. Fransuz podshosi Karl V esa undan ham o’tib tushdi-1369 yili xalq o’yinlarining hammasini man etdi. Italiyada futbol birinchi bor 1400 yilda tilga olinadi. Angliya bilan Fransiyada oyoq to’pi o’yini xalqning ko’ngil ochar mashg’uloti bo’lsa, Italiyada ko’proq kibor doiralarning o’yini bo’lib qoladi.
X1X asrning, xususan shu asr o’rtalariga kelib, sport metodi jismoniy tarbiyaning eng maqbul metodi deb topilib, sport hamda sport o’yinlari jismoniy rivojlanishning samarali vositasi bo’lib qolgandan keyin futbol tarixida yangi bosqich boshlanadi.
Oyoqda to’p o’ynash birinchi galda ingliz kollejlari hamda universitetlarida yoyiladi. XIX asrning ikkinchi yarmidan futbol o’yinida ochiq–oydin ikki yo’nalish tarkib topadi. Ulardan birini London hamda Kembrij kollejlari qo’llab–quvvatlar edi. Bular 1863 yili futbol assotsiatsiyasi tuzadilar va yumaloq to’pni faqat oyoqda o’ynashni rasm qilishga qaror qiladilar. Regbi shahridagi universitet ikkinchi yo’nalish tapafdori bo’lib, u yerda tuxumsimon, cho’zinchoq gardish shaklidagi to’pni ham qo’lda, ham oyoqda o’ynashga qaror beriladi.
Birinchi bor yagona o’yin qoidalari joriy qilishga urinib ko’rish kembrij futbol klubiga tegishlidir. 1848 yili bu qoidalarni nashr etishga qaror qilinadi. Afsuski, ular bosmadan chiqmay, qolib ketadi. Shunga qaramay, bu qoidalar ko’p ingliz kollejlarida «kembrij qoidalari» tarzida ma’lum . Futbolni ixtiro qilgan kimsa bilan bog'liq bir nechta qarama-qarshiliklar mavjud. Dunyoning ko'plab mamlakatlarida futbol sifatida mashhur bo'lgan bu bugungi kunda eng mashhur sport turlaridan biri ekanini inkor qilish qiyin. Keling, futbolning yillar davomida qanday rivojlanishi va tarqalishini o'rganaylik.
Qadimgi davrdagi futbol
Ba'zilar futbol tarixining mil. Avv. 2500 yilgacha cho'zilganini bildirmoqdalar. Bu davrda yunonlar, misrliklar va xitoyliklar to'p va oyoq bilan bog'liq o'yinlar ishtirok etishgan.
Ushbu o'yinlarning ko'pchiligi qo'lni, oyoqni va hatto to'pni nazorat qilish uchun tayoqlarni ham o'z ichiga oladi. Harpastumdagi Rim o'yinlari har bir tomon imkon qadar uzoqroq vaqt davomida kichik to'pni saqlab qolishga harakat qiladigan to'pga asoslangan o'yin edi. Qadimgi yunonlar " Episkiros " deb nomlangan shu kabi o'yinda ishtirok etishdi. Ikkala o'yin ham zamonaviy futbolga qaraganda ragbeyga yaqin bo'lgan qoidalarni aks ettiradi.
Ushbu qadimiy o'yinlardan eng muhimi bugungi kunda "Assotsiatsiya Futboli" ga Tsu Tsxu ( Tsu-Chu yoki Cuju , ya'ni "to'pni tekislash" ma'nosini anglatuvchi) o'yinidir. O'yin yozuvlari Xan Dynasty'si davrida (mil. Avv. 206 - mil. 220 y.) Boshlanib, harbiylar uchun mashq mashqlari bo'lishi mumkin.
Tsu'Chu ikkita bambukdan iborat qutblar orasidagi teshikka kichik teri to'pini tekkizib qo'ydi. Qo'llarni ishlatishga yo'l qo'yilmadi, biroq futbolchi oyog'ini va tanasining boshqa qismlarini ishlatishi mumkin edi. Tsu'hu va futbol o'rtasidagi asosiy farq erdan taxminan 30 futga yaqin bo'lgan maqsadning balandligi edi.
ad
Tsu'Chhu o'yinlaridan boshlab, butun dunyo bo'ylab futbolga o'xshash o'yinlar tarqaldi. Ko'plab madaniyatlarda oyoqlaridan foydalanishga qaratilgan tadbirlar, shu jumladan, hozirgi kunda Yaponiyada faoliyat yuritayotgan Kemari ham bor edi. Mahalliy amerikaliklar Pahsaherman , mahalliy avstraliyaliklar Marn Grook, Moari esa Ki- rahi edi.
Angliya futbolning uyi
Futbol Yevropada O'rta asr davridan boshlab rivojlana boshladi. 9-asr atrofida Angliyaning barcha shaharlarida cho'chqa go'shti bir nuqtadan ikkinchisiga o'ralashardi. O'yin odatda qiyinchilik sifatida ko'rindi va Angliya tarixining ayrim davrlarida ham man qilindi.
"Xalq futboli" deb nomlanuvchi turli xil shakllar ijro etildi. Angliya o'yinlarining ba'zilari bir-biriga qarshi ikkita katta va juda tezkor jamoa bo'lib turgan. Ular shaharning bir burchagidan ikkinchisiga qadar cho'zilishi mumkin, har ikki jamoa to'pni o'z raqiblarini golga aylantirmoqchi.
O'yinlar odatda past ko'rsatkichga ega deb aytilgan. Standart qoidalar bajarilmadi, shuning uchun deyarli hamma narsa ruxsat etilgan va tez-tez o'ynash juda zo'ravonlikka aylandi. Seshanba kuni ko'pincha yilning eng katta o'yinlarini ko'rgan va ko'pchilik o'yinlari katta ijtimoiy tadbir edi.
Mamlakat sanoati rivojlanganligi sababli shaharlarning kosmik cheklovlari va ishchilar uchun kamroq bo'sh vaqtlari xalq futbolida pasayish kuzatilgan. Bu qisman zo'ravonlik bo'yicha qonuniy xavotirlarga ham taalluqli edi.
Xalq futbolining versiyalari Germaniya, Italiya, Fransiya va boshqa Evropa mamlakatlarida ham ijro etilgan.
Zamonaviy futbolning paydo bo'lishi
Futbolni kodifikatsiya qilish 19-asr boshlarida Buyuk Britaniyaning davlat maktablarida boshlangan.
Xususiy maktab tizimida «futbol» o'yinlari o'ynash va chopish davrida qo'llar ishlatilgan o'yin edi, aks holda zamonaviy futbol shakli shakllandi.
Har ikki tomondan ikki barobar gol qo'yildi, darvozabonlar va taktikalar kiritildi va yuqori saviyadagi qoidalar taqiqlandi. Shunga qaramay, qoidalar katta darajada o'zgargan: ba'zilari regbi o'yiniga o'xshash, ba'zilari esa shov-shuv va mashq qilishni afzal ko'rgan. Masofa cheklovlari o'yinni zo'ravonlik manbalaridan pastga aylantirdi.
Angliya qoidalari va qoidalari rivojlanishda davom etdi va 1800-yillarda maktablarda maxsus futbol klublari paydo bo'ldi. Shunga qaramay, hatto yarim tashkil etilgan shaklda ham qoidalar ragbendan zamonaviy futbolga to'g'ri keldi. Odatda o'yinchilar bir-biriga urilib, biqinlardagi raqibni tekkizishganda, u faqat ushlab qolinganida qotib qoldi.
Yillar davomida maktablar bir-biriga qarshi o'yinlarni o'ynashga kirishdilar. Shu vaqt mobaynida o'yinchilarga qo'llarini ishlatish uchun ruxsat berildi va faqatgina rebutsiyada bo'lgani kabi to'pni orqaga qaytarishga ruxsat berildi.
1848-yilda Kembrij universitetida "Kembrij qoidalari" tashkil etilgan. Bu o'quvchilar tugatilganidan keyin safarda harakat qilishlariga va kattalar futbol klublari keng tarqalishiga imkon bergan bo'lsa-da, o'yinchilar to'pni boshqarishda davom etishlari mumkin edi. Bugungi kunda biz ko'rib turgan zamonaviy futbol o'yinini ishlab chiqarish uchun hali ham biroz yo'l bor edi.
Futbol assotsiatsiyasining tashkil etilishi
Ads by optAd360
Futbol so'zlari so'z birikmasidan qisqartirilgan . Rugby maktabi va Oksford universitetida mashhur qo'shiq so'zlari bo'lib, yoshlarning barcha turlari qisqartirildi. Assotsiatsiya 1863 yil 26-oktabrda futbol assotsiatsiyasining tashkil topishi bilan boshlandi.
Ushbu uchrashuv davomida FA Angliyada ishlatilgan turli xil kodlar va tizimlarni to'plash uchun bir qator futbol qoidalarini qabul qildi. To'pni taqiqlash taqiqlangan edi, shin-urish va ochilish amaliyotlari. Bu esa, ragbi rugbi o'yin uslubini afzal qilgan Blackheath klubining ketishiga olib keldi.
O'n to'qqiz klub qolgan va qoidalar bo'yicha kelishib olindi. Biroq, 1870-yillarda ham Britaniyaning bir qator hududlari o'z qoidalari bilan o'ynashni davom ettirdi.
Soccer Goes Pro
Bir necha yillar mobaynida, FA ning 1887-yilga kelib 128-raqamiga etganiga qaraganda ko'proq klublar ishtirok etdi.
1872 yilda birinchi futbol assotsiatsiyasi kubogi o'tkazildi.
1888 yilda shimolda va mamlakatning o'rta qismlarida futbol ligasi, shu jumladan, boshqa bo'limlar tashkil qilindi va birinchi chempionat liga o'yinlari o'tkazildi.
FA qoidalariga ko'ra o'yinchilar havaskor bo'lishlari va pul to'lamasligi kerak. Bu 1870-yillarda bir nechta klublar tomoshabinlarni qabul qilishni talab qiladigan masala edi. Aktyorlar, albatta, baxtli emas va mashg'ulotlar va o'yin vaqtlari uchun tovon talab qildilar. Sportning ommaviyligi oshgani sayin tomoshabinlar va daromadlar ham oshdi. Nihoyat, klublar pul ishlashni boshlashdi va futbol professional sportga aylandi.
Butun dunyo bo'ylab futbol musobaqalari
Boshqa Yevropa davlatlari uchun Angliya futbolining sevgisini qabul qilish uzoq vaqt talab qilinmadi. Ligalar 1889 yilda Argentina, 1895 yilda Argentina, 1895 yilda Chili, 1895 yilda Shveytsariya va 1895 yilda Italiyada, 1898 yilda Italiyada, 1900 yilda Germaniya va Urugvayda, 1901 yilda Vengriyada va 1907 yilda Finlyandiyada paydo bo'lgan. 1903 yilgacha Frantsiya o'z ligasini tuzgan bo'lsa-da, garchi ular ilgari ingliz sportini qabul qilsalar ham.
Xalqaro futbol uyushmalari federatsiyasi (FIFA) 1904 yilda Parijda etti a'zoga ega bo'lgan. Bularga Belgiya, Daniya, Frantsiya, Niderlandiya, Ispaniya, Shvetsiya va Shveytsariya kirdi. Germaniya shu kunga qo'shilish niyatini e'lon qildi.
1930 yilda Urugvayda birinchi marta FIFA Jahon chempionati bo'lib o'tdi. O'sha paytdan beri FIFAning 41 nafar a'zosi bor edi va o'sha paytdan buyon futbol dunyosining cho'qqisi bo'lib qoldi. Bugungi kunda u 200 dan ortiq a'zolarga ega va Jahon kubogi - yilning eng yirik tadbirlaridan biri.