Reja: Horun ar Rashid hayoti Xalifalik davrida madaniyat va din Xalifalik davrida ijtimoiy va iqtisodiy holat

Reja:

1. 
   Horun ar Rashid hayoti
   
2. 
   Xalifalik davrida madaniyat va din
   
3. 
   Xalifalik davrida ijtimoiy va iqtisodiy holat
   
4. 
   Xalifalar vaqt chizig’i
   

Abu Jaʼfar Horun ibn Muhammad al-Mahdiy (arabcha: أَبُو جَعْفَر هَارُون ٱبْنِ مُحَمَّد ٱلْمَهْدِيّ) yoki oddiygina Horun ibn al-Mahdiy (arabcha: هَارُون ٱبْنِ ٱلْمَهْدِيّ; tax. 763 yoxud 766 - 809.24.3), Horun ar-Rashid (arabcha: هَارُون ٱلرَشِيد) nomi bilan mashhur — Abbosiylar sulolasining 5-xalifasi. 786-yildan 809-yil, vafotiga qadar xalifalik qilgan. Anʼanaga koʻra uning hukmronlik davri islom oltin davrining boshlanishi hisoblanadi. „Ar-Rashid“ epiteti „ortodoks“, „adolatli“, „toʻgʻri“ yoki „toʻgʻri yoʻl-yoʻriqli“ degan maʼnoni anglatadi.
Horun hozirgi Iroq poytaxti Bagʻdodda afsonaviy Bayt ul-Hikmat („Donishmandlar uyi“) kutubxonasini tashkil qilgan va hukmronligi davrida Bagʻdod jahon ilm, madaniyat va savdo markazi sifatida ravnaq topgan. Hukmronligi davrida Abbosiylar xalifaligini barpo etishda hal qiluvchi rol oʻynagan Barmakiylar xonadoni asta-sekin tanazzulga yuz tutdi. 796-yilda oʻz saroyi va hukumatini hozirgi Suriyadagi Raqqaga koʻchirdi. Mamlakatda Horun otasi Al-Mahdiynikiga oʻxshash siyosat olib bordi. Horun akasi Al Hodiy qamoqqa tashlagan koʻplab Umaviylar va Aliylarni ozod qildi. Qurayshning barcha siyosiy guruhlari uchun amnistiya eʼlon qildi. Vizantiya bilan keng koʻlamli harbiy harakatlar boshlandi. Uning hukmronligi davrida Abbosiylar imperiyasi oʻzining eng yuqori choʻqqisiga chiqdi.
Franklar missiyasi 799-yilda Horunning huzuriga doʻstlik taklifi bilan keldi. Horun Buyuk Karl saroyiga qaytib kelgan emissarlar orqali turli xil sovgʻalar yubordi. Jumladan, Karl va uning mulozimlari sehrgar soat deb atagan va har soatda turli xil ovozlar chiqaradigan soat ham bor edi. Xayoliy „Ming bir kecha“ning bir qismi Horun saroyida yozilgan boʻlib, undagi baʼzi hikoyalar Horunning oʻzi bilan bogʻliq. Horunning hayoti va saroyi boshqa koʻplab ertaklar uchun ham haqiqat, ham uydirma mavzu boʻlgan.
Yoshlik yillari
Horun hozirgi Eronning Tehron viloyatida, Abbosiylar xalifaligi davridagi Jibal tarkibida boʻlgan Rey shahrida tugʻilgan. Uchinchi abbosiy xalifa al-Mahdiy (hukmronligi 775-786 yillar) va uning rafiqasi, eri va oʻgʻillari hukmronligi davrida davlat ishlarida kuchli va mustaqil ayol boʻlgan al-Xayzuronning (yamanlik sobiq choʻri) oʻgʻli edi. Voyaga yetgach, Horun tarix, geografiya, notiqlik, musiqa, she’riyat va iqtisod fanlarini oʻrgangan. Ammo koʻp vaqtini hadis va Qurʼonni oʻzlashtirishga bagʻishlagan. Qolaversa, boʻlajak mujohid sifatida ilgʻor jismoniy mashqlarni bajarib, qilichbozlik, kamon otish bilan shugʻullangan va jang san’atini oʻrgangan. Tugʻilgan sanasi masalasi bahsli. Turli manbalarda tugʻilgan sanasi sifatida 763-yildan 766-yilga qadar koʻrsatib oʻtilgan
Horun xalifa boʻlishdan oldin, 780 va 782-yilda xalifalikning anʼanaviy dushmani, imperatritsa Irene boshqarayotgan Sharqiy Rim imperiyasiga qarshi yurishlarni boshqargan edi. Oxirgi yurish juda katta tashabbus boʻlib, hatto Konstantinopolning Osiyo qismi chegaralariga ham yetib borgan edi. Musulmon yilnomachisi At-Tabariyning yozishicha, Horun yurishida vizantiyaliklar oʻn minglab askarlarini yoʻqotgan, Horun esa qoʻlga kiritilgan boyliklarni olib ketish uchun 20 000 xachirdan foydalangan. Horun yurishdan Abbosiylar saltanatiga qaytib kelgach, qilichning narxi bir dirhamga, otning narxi bir oltin Vizantiya dinoriga tushgan.
Horunning Vizantiyaga bosqini siyosiy qiyofasini yuksaltirib, yurishdan qaytib kelgach, „Toʻgʻri yoʻl koʻrsatuvchi“ degan maʼnoni anglatuvchi „ar-Rashid“ taxallusi berildi. Horun valiahdlikka koʻtarilgach, imperiyaning Suriyadan to Ozarbayjongacha boʻlgan gʻarbiy hududlarini boshqarish masʼuliyati yuklangan^.
Bagʻdod xalifaligi va viloyatlari xaritasi. tax. 788-yil
Al-Hodiy vafot etgan kechada al-Xayzuron barmakiy Yahyoni zindondan tezda ozod qilib, unga qoʻshinning maoshini toʻlashni, ar-Rashidga bay’at qilish boʻyicha hokimlarga maktublar yuborishni va uni xalifalikka tayyorlashni buyuradi. Ular qoʻshin boshliqlari Harsama ibn Ayon va Xuzayma ibn Xozimni chaqirib, xalifa Horunga sodiqlik qasamyodi qabul qilishlarini soʻradilar. Maʼlumotlarga koʻra, Xuzayma oʻzining 5000 nafar tarafdorlarini yigʻib, qurollantirib, Jaʼfar ibn al-Hodiyni yotogʻidan sudrab olib chiqib, Horun foydasiga oʻz daʼvolaridan ochiqchasiga voz kechishga majbur qilgan. Horun 786-yili yigirma yoshida xalifa boʻldi. Oʻsha paytda Horun baland boʻyli, chiroyli va nozik koʻrinishga ega, ammo kuchli, qalin sochli va terisi zaytun rangli edi^[12]. Xalifalikka kirishgan kuni oʻgʻli al-Maʼmun, biroz vaqt oʻtib al-Amin tugʻildi. Ikkinchi farzandi al-Mansurning (Bagʻdod shahri asoschisi) nevarasi Zubaydaning oʻgʻli edi. Ayni shu sabab tufayli ham Amin onasi fors boʻlgan Maʼmundan ustun edi. Xalifalikni qabul qilishi bilan Horun Bagʻdoddagi Ulugʻ masjidda juma namozini oʻqidi. Soʻngra amir al-Moʻminning xalifalikka kirishganidan xursand boʻlganliklarini eʼlon qilib, bayʼat uchun saf tortgan amaldorlar va oddiy xalq oldida chiqish qildi^[13]. Horun oʻz hukmronligini qobiliyatli vazirlarni tayinlashdan boshlagan. Ular hukumat ishini shu qadar yaxshi olib bordilarki, natijada xalqning ahvoli sezilarli darajada yaxshilangan^[14].
Horun ar-Rashid davrida Bagʻdod gullab-yashnab, oʻz davrining eng goʻzal shahriga aylandi. Xalifaning arxitektura, sanʼat va dabdabali hukumat qurilishlarini moliyalashtirishi koʻplab hukmdorlar eʼtirofiga sazovor boʻldi.
796-yilda Horun butun saroyni Furotning oʻrta oqimida joylashgan Raqqaga koʻchirib, u yerda 12 yil hukmronlik qildi. Hanafiy faqihi Muhammad ash-Shayboniyni qozi (sudya) lavozimiga tayinladi, lekin 803-yilda uni lavozimidan ozod qildi. Xalifa Bagʻdodga faqat bir martagina tashrif buyurdi. Raqqaga koʻchib oʻtish qaroriga bir qancha omillar taʼsir qilgan boʻlishi mumkin. Jumladan, hududning Vizantiya chegarasiga yaqinligi, Furot orqali Bagʻdodga va Balix daryosi orqali shimolga va Palmira orqali Damashqqacha boʻlgan qulay aloqa liniyalari, unumdor qishloq xoʻjaligi yerlari, hududning Suriya va oʻrta Furotda yuzaga kelishi mumkin boʻlgan har qanday qoʻzgʻolon holatida strategik ustunligi kabi omillar. Abu al-Faraj al-Isfahoniy oʻz she’rlar antologiyasida saroydagi ajoyib hayotni tasvirlagan. Raqqada barmakiylar imperiya hayotini boshqargan va ikkala merosxoʻr al-Amin va al-Maʼmun oʻsha yerda ulgʻaygan. Bir muddat xalifa saroyi Xuroson poytaxti Ar-Rayga koʻchib oʻtdi. U yerda mashhur filolog va kufon maktabining rahbari Al-Kisoiy oʻz izdoshlari bilan xalifaga hamroh boʻldi. Rayda Al-Kisoiy kasal boʻlib qolganida, Horun uni har kuni ziyorat qilgani aytiladi. Aftidan, ash-Shayboniy va al-Kisoiy 804-yilda bir kunda vafot etgan.
Butun imperiyani boshqarish uchun Horun oʻz ustozi va uzoq yillik hamkori Yahyo ibn Xolid ibn Barmakka tayangan. Rashid ustozini butun ijro etuvchi hokimiyatni nazorat qilgan vazir lavozimiga tayinladi. Shu voqeadan soʻng oʻn yetti yil davomida Yahyo va uning oʻgʻillari ishonib topshirilgan har qanday vazifani sidqidildan bajardilar.
Horun Makkaga tuyada (Bagʻdoddan 2,820 km (1,750 mi) uzoqlikda) bir necha marta, 793, 795, 797, 802 va oxirgi marta 803-yilda ziyorat uchun borgan. Tabariy Horun saltanati haqidagi maʼlumotlarini shunday soʻzlar bilan yakunlagan: „Horun ar-Rashid vafot etganida davlat xazinasida toʻqqiz yuz million toq (dirham) boʻlgan, deyishadi“^.
Shia e’tiqodiga koʻra, Horun 7-imom Muso ibn Ja’farni Bagʻdodda qamoqqa tashlab, zaharlagan^.
Ar-Rashid davrida har bir shaharning oʻz huquq-tartibot idoralari bor edi. Ular tartibni saqlashdan tashqari, jamoat bozorlarini, masalan, tegishli tarozi va choralar qoʻllanishini taʻminlash uchun tekshirishlari, qarzlarni toʻlashni majburlash, qimor oʻyinlari, sudxoʻrlik va spirtli ichimliklarni sotish kabi noqonuniy harakatlarga chek qoʻyish bilan shugʻullanishgan.
Horun sanʼat va ilmning buyuk homiysi boʻlib, oʻz saroyi va turmush tarzining beqiyos ulugʻvorligi bilan ham mashhur edi. „Ming bir kecha“dagi ba’zi hikoyalar, ehtimol, dastlabki hikoyalar dabdabali Bagʻdod saroyidan ilhomlanib yaratilgan. Podshoh Shahriyor (uning rafiqasi Shahrizada ertaklarni aytib bergan) obrazi Horunning prototipi boʻlishi mumkin