Reja: I. Kirish II. Asosiy qism
Yüklə 29,62 Kb.
|
|
MAVZU:Transpiratsiyaning miqdoriy ko’rsatkichlari. Reja: I. KIRISH II. ASOSIY QISM 1. Transpiratsiyaya haqida tushuncha 2. Transpiratsiyaningo’simlik hayotidagi ahamiyati 3. Transpiratsiya ya jarayonining ahamiyat 4. Transpiratsiyaya ko’rsatkichlari III. XULOSA TRANSPIRATSIYANING BOSHQARILUVI Transpirasiyaning o'simlik hayotidagi o'rni, xillari va uning natijasida sodir bo'luvchi fiziologik jarayonlar, shuningdek, ontogenez davrida suv muvozanatining ahamiyati, uni bevosita o'simliklarning hosildorligiga bog'liqligi, transpiratsiyani kamaytiruvchi fiziologik faol moddalar va polimerlar haqida ma'lumotlar keltiriladi. O'simlikning er ustki organlari orqali suvni bug'lanishi transpiratsiya deb ataladi. Transpirasiya muhim fiziologik jarayon bo'lib barglar asosiy transpiratsiyalovchi organdir. Suv bargdan barg og'izchalari orqali bug'lanadi. Buning natijasida esa barg hujayralarida suvning miqdori kamayadi va uning so'rish kuchi oshadi. Bargning plastinkasimon tuzilishi, fotosintez va transpiratsiya uchun kulaylik yaratadi. Qoplovchi to'qima epidermis hujayralarining oralig'ida barg og'izchalari mavjud. Og'izchalar ko'pchilik hollarda pastki epidermisda joylashadi ammo faqat yuqori tomonida yoki bargning ikkila tomonida ham joylashishi mumkin. Epidermis-kutikula qavati va tukchalar bilan qoplangan. Transpirasiya jarayoni ikkita bosqichdan iborat: 1.Suvni barg tomirchalaridan mezofil qavatiga o'tishi. 2.Mezofil hujayralarining devoridan bug'langan suvning avvalo hujayralararo bo'shliqlarga, undan Esa og'izchalar yoki kutikula qavati orqali atmosferaga chiqishi. Transpirasiya natijasida umumiy bug'langan suvning 95-97% barg og'izchalari orqali, qolgan 3-5% kutikulalar orqali atmosferaga tarqaladi. Bargdagi og'izchalar soni va ularning holati transpiratsiya jarayonining jadalligini belgilaydi. Barg og'izchalarining miqdori 10 mm2 barg yuzasida 500-5000 dona va undan ham ko'p bo'lishi mumkin. Ko'pchilik hollarda suv etarli sharoitda barg og'izchalari ochiq holatda bo'ladi, suv kamligida esa yopiladi (IV.11-rasm). Ayrim o'simliklarning barg og'izchalari yorug'likda ochilib qorong'ulikda yopiladi. Kunning ertangi qismida og'izchalar ko'proq ochiq holatda bo'ladi. Peshin vaqtidagi og'izchalarning holati uni suv bilan ta'minlanishiga bog'liq. Kechki payt yopiladi. Transpirasiya jadalligi sekinlashganda, hujayra oralig'idagi to'plangan namlik kutikulyar transpiratsiya orqali chiqariladi. Bu kutikulaning qalin-yupqaligiga bog'liq. Kutikula yupqa bo'lsa, kuchliroq o'tadi, qalin bo'lsa sekin kuzatiladi. Transpiratsiya boshqariluvi. Barg og'izchalari odatda barg umumiy yuzasining 0,5-2% tashkil qiladi. Ammo ushbu barg og'izchalari orqali bug'langan suvning miqdori, ochiq suv yuzasidan bug'langan suv miqdoriga tengdir. Bu holat Stefan qonuni bilan ifodalanishi mumkin, ya'ni gazlarning kichik teshikchalardan diffuziyasi tezligi shu teshikchalar diametri va aylanasiga to'g'ri proporsional bo'lib ularning umumiy maydoniga bog'liq emas.Barg og'izchalari o'lchamiga uni hosil qilgan tutashtiruvchi hujayralar va unga yaqin bo'lgan hujayralar holatlarining ta'siri kattadir. Masalan ushbu hujayralarning turgor holatiga o'tishi barg og'izchalarining ochilishiga olib keladi.Barglar og'izchalarining harakatiga ko'proq havoning namligi, yorug'lik, harorat, hujayra oraliqlaridagi CO2 bosimi, ionlar nisbati, fitogormonlar va nihoyat o'simlikning suv bilan ta'minlanishi katta ta'sir qiladi. Barg og'izchalari o'lchamlari va holatlarini boshqariluvida asosan ikkita, ya'ni gidropassiv va gidrofaol holatlarni ko'rish mumkin. Barg og'izchalarining gidropassiv ochilishi kuchsiz suv etishmaganda ro'y beradi. Bunda barg og'izchalari atrofidagi tutashtiruvchi hujayralarga ular atrofida joylashgan hujayralarning turgor bosimining pasayishi natijasida ularning siquvchi kuchining barg og'izchalarga nisbatan kamayishi natijasida ular ochiladi. Barg og'izchalarining gidropassiv yopilishi esa uni o'rab turgan hujayralarning to'la turgorga o'tishi sababli ro'y beradi, ya'ni ularning qattiq siqishi natijasida barg og'izchalari yopilishi mumkin. Barg og'izchalari holatining boshqariluvida xloroplastlar ham qatnashadi. Chunki, barg og'izchalari atrofidagi hujayralar o'zlarida ko'p xloroplastlar tutganligi sababli va ushbu xloroplastlarda uglevodlar biosintezining jadalligi tufayli bu hujayralarning surish kuchi ortib ularga suv yutilishiga olib keladi. Bu esa o'z navbatida barg og'izchalarining ochilishiga olib keladi. Barg og'izchalarining ochilishi va yopilishiga hujayra oraliqlaridagi CO2 miqdori ham katta ta'sir ko'rsatadi. Masalan, agarda barg og'izchalari ostida CO2 miqdori 0,03% dan kamayib ketsa, tutashtiruvchi hujayralarning turgori oshib ketadi va ular ochiladi. Agar atmosfera havosida CO2 miqdori ko'payib ketsa ham barg og'izchalari yopiladi. Masalan tungi vaqtlarda fotosintez jaroayonining bormasligi va nafas olish natijasida barg to'qimalari oraliqlarida CO2 miqdori ko'payib ketadi va barg og'izchalari yopiladi. Binobarin, barg og'izchalari holatining boshqariluvida bir biriga bog'liq ikkita fiziologik jarayon, yani fotosintez va suv almashinuvi jarayonlari qatnashadi. Barg og'izchalarining gidrofaol yopilishi esa o'simliklardagi transpirasiya jadalligi, ildizlarga yutilayotgan suv miqdoridan oshib ketganda, ya'ni suv muvozanati (Suv muvozanati =Yutilgan suv - transpirasiyalangan suv) buzilganda ro'y beradi. IV.10. O'SIMLIKLARDA SUVNING MUVOZANATI Suvning o'tkazuvchi tomirlardagi harakati. O'simlik tanasi buylab ko'tariluvchi suv asosan ksilema to'qimalari bo'ylab harakat qiladi. Ksilema elementlari esa ildiz va poyadagi kambiyga xos hujayralardan hosil bo'ladi. Yetuk utkazuvchi tomirlar va traxeidlardagi hujayra devorlari yog'ochlangan bo'lib asosan suv utkazish vazifasini bajaradi. Lekin yuqoriga ko'tariluvchi suvning 1-10% tirik hujayra devorlari bo'ylab ham ko'tariladi. Yuqoriga ko'tariluvchi suv oqimining ahamiyati. O'simlik tanasi bo'ylab ko'tariluvchi suv asosan uchta vazifani bajaradi. Birinchidan suv ildiz orqali o'simlikga kirgan moddalar va kimyoviy birikmalarni yuqoriga ko'tarilishiga va ularning er ustki qismlarida to'planishiga olib keladi. Ikkinchidan yuqoriga ko'tariluvchi suv barcha hujayralarni suv bilan ta'minlaydi va ularning turgor holatini saqlaydi. Suv etishmaganda o'simlik hujayralarida bo'linish jarayonlari tuxtaydi. Shuningdek sintezlovchi fermentlarning faolligi pasayib, gidrolitik(parchalovchi) fermentlarning faolligi ortadi. Bu esa o'z navbatida hujayrada kichik molekulali qandlar va oqsillarningg miqdorining ko'payishiga va ularga ma'lum miqdorda suv bog'lanishiga olib keladi. Ushbu suv avval aytib o'tganimizdek hujayralarning o'zlarining avvalgi holatlarini tiklashi va fiziologik-biokimyoviy jarayonlarning muqobil borishiga xizmat qiladi. Uchinchidan, yuqoriga ko'tariluvchi suv oqimi natijasida ro'y beradigan transpiratsiya o'simlikni isib ketishdan saqlaydi. Ammo bu holat hozircha to'la aniqlanmagan. Chunki, issiqxonalarda havo namligi juda yuqori bo'lganligi tufayli transpiratsiya jadalligi unchalik kuchli emas, shunga qaramasdan o'simliklar isib ketmaydi.l Ilashish nazariyasi. Bu nazariya XIX-asrning oxirlarida taklif etilgandir. Bu nazariyaga asosan ksilema kapillyar tomirlaridan suvning transpiratsiyaning so'rish kuchiga javoban ko'tarilishi, suv molekulalarining bir biri bilan ilashish kuchlari natijasida ya'ni kogeziya hamda suvning o'tkazuvchi tomirlar gidrofil devorlariga yopishqoqlik kuchi ta'sirida ya'ni adgeziya natijasida bo'ladi. Ammo ksilema buylab suvning ko'tarilishi tezligi juda kichik. Masalan, o'rmon daraxtlarida suvning o'simlik bo'ylab ko'tarilish tezligi 20 sm3·s-1Gsm2 bo'lsa nina bargli daraxtlarda bu ko'rsatkich 5 sm3·soat-1Gsm2 atrofida. (solishtirish uchun aytish mumkinki, qonning arteriyalar buylab harakatlanishi tezligi 40-50 sm3·soniya-1Gsm2). Ksilema tomirlaridagi suvning bunday kam tezligi ushbu tomirlar devorlarining unga bo'lgan qarshiligining ham kam bo'lishiga olib keladi. Suvning o'simlik tanasi bo'ylab ko'tarilishiga uning molekulalarining bir biriga tortishish potensiallari kuchi ham katta ta'sir qiladi. Masalan 20oC haroratda suv molekulalarining bir biridan ajralishga nisbatan qarshilik potensial bosimi 30 MPa. Mana shu bosim potensialining o'zi ham ishqalanishga ketgan kuchni hisobga olgan holda ham suvni daraxt tanasi buylab 120-130 metr balandlikka ko'tarishga etadi. Suvning o'simlik tanasiga kirishi va sarflanishi suv muvozanati deyiladi. Ularning miqdori bir-biriga mos keladi. Ammo yozning issiq-jazirama kunlarida transpirasiyaning miqdori ortadi va qabul qilinayotgan suv bug'lanayotgan suvning o'rnini bosa olmaydi va nisbiy tengsizlik paydo bo'ladi. Buni suv taqchilligi deyiladi. Yuqoridan suvni harakatga keltiruvchi kuch transpirasiya natijasida hosil bo'ladi. Transpirasiya haroratga, o'simlik turiga va yashash sharoitlariga bog'liqdir. Avval aytib o'tganimizdek transpirasiya ikkita jarayondan, ya'ni suvning barg tomirchalari orqali mezofil yuqori qatlami hujayralarga harakati va suvning hujayra devorlaridan hujayra oraliqlariga, sungra esa barg og'izchalari orqali atmosferaga diffuziyalanishidan iboratdir. Bu holat labchali transpirasiya deyiladi. Agar suv epidermis hujayralari devorlari orqali atmosferaga bug'lansa kutikulyar transpirasiya deyiladi. Bundan tashqari ko'proq qish faslida bo'ladigan va daraxtlar tanasidagi yasmiqchalar orqali bo'ladigan transpirasiya ham mavjud. Bu transpirasiya peridermal transpirasiya deyiladi. Labchali transpirasiya. Barg og'izchlari (labchalari) suv bug'i, CO2 va O2 uchun asosiy o'tkazuvchi yo'l hisoblanadi. Barg og'izchalari uning ikki tomonida yoki faqat bir tomonida bo'lishi mumkin. Masalan, karam barglarining ustki epidermisida barg og'izchalarining soni 14100 donaGsm2 bo'lsa pastki tomonida 22600 donaGsm2 atrofida bo'ladi. Boshqa o'simliklar uchun ushbu ko'rsatkichlar qo'yidagicha bo'lishi mumkin:Ustki epidermisda Pastki epidermisda Kartoshka bargida 5100/sm2 16100/sm2 Beda bargida 12700/sm2 24900/sm2 Makkajo'xori bargida 5200/sm2 6800/sm2 Suli bargida 2500/sm2 6800/sm2 Bug'doy bargida 3300/sm2 4100/sm2 Ammo shuning bilan birgalikda labchalar faqat bargning bir tomonida joylashgan o'simliklar ham mavjud. Masalan, barbaris (2200 dona/sm2), olcha (24000 dona/sm2), dub (14000 dona/sm2), qora yong'oq (46000 dona/sm2), siren (33000 dona/sm2), tut (48000 dona/sm2), olma (40800 dona/sm2) kabi o'simliklardabarg og'izchalari faqat bargning pastki qisimida joylashgan. Umuman labchalarning barg yuzasidagi ulushi 0,52-5,28% atrofidadir. Masalan bug'doy bargida labchalar uning umumiy maydonidan 0,52% ni tashkil qilsa, loviyada ushbu ko'rsatkich 3,13%,t kungaboqar va olma barglarida 5,28% atrofidadir. Agar labchalar bargning ikki tomonida ham joylashgan bo'lsa bunday barglar amfistomatik barglar deyiladi. Pastki epidermisda joylashgan bo'lsa gipostomatik va ustki tomonda joylashgan bo'lsa epistomatik barglar deyiladi. Barglardagi transpirasiya jarayonining jadalligi har xil ammo, labchali transpirasiyaning eng ko'p miqdori suvda suzuvchi va botqoqlik o'simdiklarida kuzatiladi. Er o'simliklari orasida eng ko'p miqdordagi labchali transpirasiya quyoshli joylarda o'suvchi o't o'simliklarda kuzatiladi. Soya parvar o'simliklar ularga nisbatan ikki baravar kam suv bug'lantiradi. Butalar va daraxtlar esa bulardan ham kam suv yo'qotadi. O'simlik gullarida labchalar juda kam bo'lganligi tufayli nisbatan oz miqdorda suv bug'lantiradi ular uzib oligan hoda ham suvli muhitda uzoq vaqt o'z holatini saqlab qolishi mumkin. Kutikulyar transpirasiya. Barg og'izchalari ochiq holatdagiligida kutikulyar transpirasiyaning miqdori juda kam bo'ladi. Ammo qurg'oqchilik sharoitda bo'lgani kabi labchalar yopiq bo'lganda kutikulyar ranspirasiyaning miqdori katta bo'lib 50% gacha etishi mumkin. Ammo kutikulyar transpirasiyaning miqdori barglarning yoshiga ham bog'liq. Masalan yosh barglarda kutikulyar transpirasiyaning darajasi umumiy miqdordan ~50% bo'lsa, yetuk barglarda ushbu ko'rsatkich ~10%. Barglar qarib borishi bilan kutikulalar darz ketib yemirila boshlaydi va kutikulyar transpirasiyaning miqdori ham birmuncha ortishi mumkin. Kutikulyar transpirasiyaning eng yuqori miqdori labchalar doimo ochiq holatda bo'lgan, suvda suzib yuruvchi o'simliklarda kuzatiladi. Ulardagi umumiy transpirasiyaning miqdori 180-400 mgGsm2 soat bo'lsa, kutikulyar tranpirasiyaning miqdori ~50%. Biz quyida ayrim guruh o'simliklar uchun umumiy va kutikulyar transpirasiyaning miqdorlarini keltiramiz. O'simliklarP:Umumiy kutikulyar guruhi transpiratsiya transpiratsiya (mg/sm2) (%) Ikki pallali o'simliklar 170-25 10-20% Buta o'simliklar 60-70 5-10% Doimo yashil o'simliklar 45-55 2-3% O'rmon daraxtlarida 9-10 10-20% Mevali daraxtlarda 8-9 17-24% Shuni aytib o'tish lozimki, tropik o'rmon daraxtlarida kutikulyar transpirasiya bo'lmaydi..O'simliklarda suvning bug'lanishi qisman darajada kurtaklar va meva organlaridan ham bug'lanishi mumkin. Masalan, kungaboqar savatchasidan, ko'knori ko'sagidan va qalampir mevasidan shu o'simliklarning barglarining bir birlik yuzasiga nisbatan ancha ko'p miqdorda suv bug'lanishi kuzatiladi. Guttatsiya. Bu hol namlik darajasi uta yuqori joyda o'suvchi o'simliklarga, xususan tropik sharoitga xos xususiyatdir. Bunda barglardagi maxsus gidatodlar (barg tishchalari) orqali suv aralash shira ajraladi. Guttatsiya holati transpirasiya jarayoniga yordam berib o'simliklarda suvning harakatlanishiga va ildizlarga mineral tuzlarning yutilishiga yordam beradi. Bizning sharoitimizda, boshoqdoshlar oilasi vakillarida bahor va kuz oylarida yaqqol kuzatilishi mumkin (IV.12-rasm). Peridermal transpirasiya. Daraxtlarning pukaklangan qobig'idan ham oz miqdorda bo'lsada suv bug'lanib to'radi. Bu suvning miqdori daraxtlarning turiga xos bo'lgan peridermalarning tuzilishiga, qobiqdagi yoriqlar va yasmiqchalarning o'tkazuvchanligiga bog'liq. Masalan, buk, yel, qarag'ay daraxtlarining po'stlog'i silliq va pishiq bo'lganligi tufayli, terak, dub, chinor va qarag'ay daraxtlari po'stloqlariga nisbatan kam suv yo'qotadi. Ayrim hollarda, ayniqsa qish faslida poya va novdalardan ko'p suv yo'qotganligi sababli daraxtlar suvsizlanadi va qurib qoladi. Transpirasiya jadalligi. Bu 1 m2 barg sathidan 1 soat davomida bug'latilgan suv grammlar hisobidagi miqdoridir. Transpirasiya jadalligiga yorug'likning ta'siri anchagina kattadir. Masalan, ko'pchilik hollarda yorug'likda, ya'ni kunduzi bu kursatgich 15-250 g/m2 bo'lsa, kechasi 1-20 g/m2 ga tengdir. G`o'zada jazirama issiq kunlari transpirasiya jadalligi 45-120 g/m2 soatni tashkil qiladi. Shuningdek barglardagi tranpirasiya jarayonining jadalligiga shamolning ta'siri ham katta. Masalan, shamolning tezligi 6-8 mGsoniya darajasigacha transpirasiya jadalligi ortib boradi, lekin shamol tezligining bundan ortishi uning borishiga ta'sir qilmaydi. Transpirasiya jadalligiga tuproq qurg'oqchiligi ayniqsa katta ta'sir qiladi. Masalan tuproq namligi 79,1% bo'lganda g'o'za barglarning suvlilik darajasi 74,9%, so'rish kuchi S=0,96 MPa bo'lganda transpirasiya jadalligi 113,4 gGm2 soat bo'lsa, tuproq namligi 49,7% bo'lgan tuproqlarda o'sgan g'o'za barglarida ushbu ko'rsatkichlar mos ravishda 70,5;%, S=2,36 MPa, va 53,9 gGm2. Transpirasiya koeffisienti. Bu o'simlik tomonidan 1g quruq organik modda hosil qilish uchun sarflangan suvning miqdoridir. Transpirasiya koeffisienti ko'rsatkichi o'simliklarning turiga, ayrim hollarda ularning naviga ham bog'liqdir. Shuningdek tranpirasiya koeffitsienti fotosintezning xiliga ham bog'liqdir. Masalan S3 o'simliklari bo'lgan g'o'zada transpirasiya kozffisienti kursatgichi 570 g bo'lsa, sholida-680, bug'doyda-540, arpada-520, bedada-840, loviyada 700, qarag'ay va yel daraxtlarida 230-300 g.ga bo'lsa, S4 o'simliklarida transpiratsiya koeffisienti birmuncha kam bo'ladi. Masalan, ushbu ko'rsatkich makkajo'xorida 370 g bo'lsa portulakda yanada kam 280 g atrofida bo'ladi. Transpirasiya unumdorligi. Bu 1000 gr suv sarflaganda hosil bo'ladigan organik moddaning miqdoridir. Ko'pchilik o'simliklarda ushbu kursatgich 2-3 g, ya'ni o'simlik tanasi orqali oqqan suvning 99,8% transpirasiyaga, qolgan 0,2% esa organik moddalarnig sinteziga sarf bo'ladi. Transpirasiya natijasida yuzaga kelgan so'rish kuchining kattaligi o'simlik turiga va xiliga bog'liq. Daraxtlarda bu kuch ildiz bosimidan bir necha marta yuqori bo'lsa o't o'simliklarida aksincha, ildiz bosimi yuqori bo'ladi. Transpirasiya jarayoni tufayli, o'simlik tanasining harorati atmosfera haroratidan pastroq bo'ladi. Cho'l, sahro va dasht o'simliklarining tanasi harorati soyadagi o'simlikga nisbatan 5-6oC yuqori bo'ladi va fotosintez uchun qulay sharoit tug'diradi. Barg og'izchalari ochiq bo'ladi. IV.11. TURLI EKOLOGIK GURUH O'SIMLIKLARIDA SUV ALMASHINUVI XUSUSIYATLARI O'simliklar dunyosi o'zlaridagi suv almashinuvi xususiyatlariga qarab quyidagicha bo'linishi mumkin. O'simliklar dunyosi. Suv o'simliklari. Er usti o'simliklari (gidrotofitlar) Poykilogidrik Gomoyogidrik:Birlamchi Ikkilamchi:Gigrofitlar. Mezofitla kserofitlar Gidrotofitlar o'zlari hujayralaridagi ortiqcha suvdan maxsus suvni yo'qotish mexanizmlari tufayli ozod bo'ladilar. Birlamchi gidrotofitlarga suv o'tlari kirsa, ikkilamchi gidrotafatlarga o'zlarida suv o'tlari va yer o'sti o'simliklari xususiyatlarini to'plagan gullik suv o'simliklari kiradi. Poykilogidrik o'simliklarga bakteriyalar, ko'k yashil suv o'tlari, tuban yashil suv o'tlarining Protococcales guruhi, zamburug'lar, lishayniklar kiradi. Ular suv tanqisligini hayotchanligini yo'qotmasdan o'tkazishlari mumkin. Ular o'zlaridagi transpirasiya jarayoni, hujayralarining osmotik bosimi, suvning miqdori jihatidan gidrolabil o'simliklarga kiradi. Gomoyogidrik o'simliklarga yer o'sti paporotniksimonlari, ochiq urug'lilar va gulli o'simliklar kiradi.Yer usti o'simliklari suvni to'xtovsiz ravishda bug'lantirib turganligi tufayli ularda suvni ortiqcha yo'qotishga qarshi qaratilgan maxsus mexanizmlar rivojlangandir. Ushbu o'simliklarning vakuolalar sistemasi yaxshi rivojlangan bo'lib ular hujayralari qaytar suvsizlanish xususiyati xos emas. Bu o'simliklarda suvning so'rilishi va uni sarflash aniq boshqarilib turadi. Buning natijasida hujayradagi suvning miqdori, osmotik bosim va transpirasiya jarayonlarida keskin o'zgarishlar bo'lmaydi ya'ni bu o'simliklar gidrostabil o'simliklardir. Bu o'simliklarda suv rejimining turg'un (stabil) bo'lishiga ularning ildizlarida, poyasida va boshqa qismlarida ma'lum miqdorda suv to'planishidir.Gomoyogidrik o'simliklar uchta guruhga ya'ni gigrofitlar, mezofitlar va kserofitlarga bo'linadi.Gigrofitlarga paporotniklar, gunafshadoshlar oilasining ayrim vakillari va boshqa yuqori namlikda hamda kam yorug'likda o'sadigan o'simlik turlari kiradi. Yorug'lik kam joyda o'suvchi o'simliklarning ustitsalari deyarli doimo ochiq bo'lib, ortiqcha suvni ajratishga moslashgan gidatodlar (bargning maxsus tishchalari) bor.Mezofit o'simliklarga ko'pgina qishloq xo'jaligi o'simliklari, o'tloq va o'rmon o'tlari, daraxtlar kirib ular o'zlaridagi suv rejimini idora qilish qobiliyatiga ega. Kserofitlar o'zlarining evolyutsion rivojlanishi davrida tuproqda nam va yog'ingarchilik yetarli bo'lmagan sharoitda o'sish va rivojlanishga moslashgan, nisbatan quruq iqlim o'simliklaridir.Kserofitlar asosan, dasht, cho'l va chala cho'llarda o'suvchi o'simliklardir. Ular uch guruhga ya'ni sukkulentlar, sukkulent bo'lmaganlar va efimerlarga bo'linadi.Sukkulentlar semiz o'tlar deb ham ataladi. Ular ikki xil bo'ladi ya'ni poyador va bargdor sukkulentlar. Poyador sukkulentlarga kaktus, Afrika sutlamasi o'simliklarini misol qilish mumkin. Bargdor sukkulentlarga agava, aloe, semizak va boshqalar misol bo'la oladi. Ularning yer ustki organlari seret va semiz bo'lib o'zlarida ko'p miqdorda suv saqlaydigan o'simliklardir. Ildiz tizimi ko'pchilik hollarda tuproqning yuzasida joylashgan. Sersuvligi hamda suv bug'latuvchi sirtining kamligi tufayli bunday o'simliklar quruq, qumloq tuproqlarda, cho'llarda va qoyalarda o'sa oladi.Sukkulent bo'lmagan kserofitlar o'zlarida boradigan transpirasiya jarayoni tufayli 4 guruhga bo'linadi. Bular: haqiqiy kserofitlar, yarim kserofitlar, chol kserofitlari va poykilokserofitlardir. Haqiqiy kserofitlarga shuvoq, itgunafsha kabi o'simliklar kiradi. Bu o'simliklar hujayralarida osmotik bosim yuqori bo'lib transpirasiya miqdori kam bo'ladi.Yarim kserofitlarga g'ozoyoq, marmarak kabi o'simliklar kiradi. Ular hujayralarining sitoplazmasi yopishqoqligi kam, ildizlari juda ham chuqur ketib sizot suvlarigacha etib boradi. Barglarida boradigan transpirasiya jarayoni kuchli bo'ladi.Cho'l kserofitlariga chalov kabi boshoqdoshlar oilasining cho'lda o'sadigan ayrim turlari kiradi. Ular yoz yomg'iri suvlaridan yaxshi foydalanishadi, ammo faqatgina qisqa suv etishmasligiga chidashi mumkin. Poykilokserofit o'simliklarga lishayniklar kabi suv etishmagan sharoitda anabioz holatiga o'tuvchi o'simliklar kiradi. Efimerlar. Bular bir yillik cho'l, chala cho'l va qisman dasht o'simliklaridir. Ularning o'sish, rivojlanish va urug' tugish davri juda qisqa, asosan bahor va kuz paytlarida o'sadi. Qurg'oqchilik boshlanishi bilan ular o'sishdan tuxtaydi. Efimer o'simliklarga lolaqizg'aldoq, taroqbosh, chitir, qarg'atirnoq kabi o'simliklar kiradi. IV.12. O'SIMLIKLARNI SUGORISHNING FIZIOLOGIK ASOSLARI Sun'iy sug'orish yuqori hosil olish garovidir. Suv taqchilligi qanday bo'lishdan qa'tiy nazar u o'simliklardagi fiziologik jarayonlarga ta'sir etadi. Sun'iy sug'orishni to'g'ri tashkil qilishda barcha ichki va tashqi omillar inobatga olinishi lozim hamda sug'orish soni, muddatlari va me'yorini aniq belgilash kerak. O'simliklar vegetatsiyasi davomida lozim bo'lgan suv miqdori-sug'orish normasini quyidagi formula yordamida aniqlanadi: E=aP+ΔW+M E-umumiy suv miqdori, m3/ga; aP-o'simliklarning yogingarchilik hisobidan foydalanishi mumkin bo'lgan suv miqdori, m3/ga; M-bir marta sug'orish normasi, m3/ga. G’o'za uchun bu ko'rsatgich 3500-10000 m3/ga atrofida bo'lishi mumkin. Bir marta sug'orish normasini quyidagi formuladan aniqlaymiz: M=AN(VP-Vo)·100 M-bir marta sug'orish normasi, m3/ga; A-tuproqning hajmiy massasi, t/m3; N-tuproqning namlanuvchi qatlami; VP- tuproqning namlanuvchi qatlamidagi dala namlik sig'imi; Vo-sug'oriladigan dala tuprog'ining namligi, %. Bir marta sug'orish normasi o'simliklarning o'sish fazasi va bu fazada suvni o'zlashtirish xususiyatlaridan kelib chiqadi. Masalan, g'o'zaning sug'orish normasi umumiy miqdorining 20-25% gullagungacha, 50-55% gullash fazasida va 15-20% ko'saklash va pishish fazasida beriladi. Sug'orish muddatlarini belgilashda eng to'g'ri tavsiya o'simlikni fiziologik holatini aniqlash bo'yicha olingan ma'lumotlardir ya'ni barg hujayralarining so'rish kuchini aniqlash va unga qarab sug'orish muddatlarini belgilash lozimdir. Go'za barglarining so'rish kuchi gullaguncha-12 atm. gullash fazasida-14 atm, ko'saklash va pishish fazasida 14-16 atm atrofida bo'ldi. Suv tanqisligining fiziologik jarayonlarga ta'siri. O'simliklarga suv etishmasligi ularda boradigan barcha fiziologik jarayonlarga, xususan suvning surilishiga, ildiz bosimiga, urug'larning o'sishiga, ustitsalar harakatiga, transpiratsiyaga, fotosintezga, nafas olishga, fermentlarning faolligiga mineral moddalarning nisbatiga va boshqalarga salbiy ta'sir qiladi. O'simliklarga suv etishmasligiga xarakterli hol bu uning to'qimalarida ertalab suvning nisbatan ko'proq bo'lishi va kesilgan poyalardan hujayra va to'qimalari shirasining ajralmasligidir.Suv yetishmagan sharoitda o'sgan o'simliklar hosildorligida, mevalarining ta'mida, yog'ochligining qattiqligida, tolalarining mustahkamligida salbiy o'zgarishlar kuzatiladi. Shuningdek urug'larning unishi va o'sish energiyasi hamda uning suv bilan ta'minlanganligi o'rtasida ham ma'lum bir bog'lanish mavjud. Ammo, har xil o'simliklar urug'ining unishi uchun uning turiga qarab har xil miqdorda suv kerak bo'ladi.Suv yetishmasligining o'simliklarga birlamchi ta'siri, bu uning hujayralaridagi erkin suv miqdorining kamayib ketishidir. Ushbu hol o'z navbatida sitoplazmadagi oqsillar qobig'iga ta'sir qiladi va oqsil fermentlar funksiyasining o'zgarishiga olib keladi. Xususan sintezlovchi fermentlarning faolligi kamayib, gidrolizlovchi fermentlarning faolligi ortadi. Masalan, proteoliz fermentlarining ta'siri natijasida hujayradagi kichik molekulyar moddalarning miqdori oshib ketadi. Shuningdek polisaxaridlarning parchalanishidan eruvchan qandlarning miqdori ortadi. Lekin suv etishmasligida barglardagi oqsillar miqdori kamaysada, uning urug'dagi miqdori ortadi.Suv yetishmasligi barg hujayralaridagi ribonukleaza fermentining faolligining pasayishiga va RNK miqdorining kamayishiga olib keladi. Shuningdek suv yetishmasligida sitoplazmada poliribosamalar kompleksining emirilishi roy beradi. Bu esa o'z navbatida hujayralarda boradigan oqsillar sintezining buzilishiga olib keladi.Erkin suv miqdorining kamayishi natijasida esa vakuolalar shirasining kontsentratsiyasi ortadi va u quyuq gelni eslatadi. Shuningdek ionlarning hujayradan ko'plab chiqishi natijasida ularning hujayradagi tarkibi va nisbati o'zgaradi. Suv yetishmasligining boshlang'ich davrida fotosintez jarayonining qisman kuchayishi kuzatiladi, lekin fotosintezning umumiy jarayoni pasayadi. Bunga quyidagi hollar sababchi bo'lishi mumkin. 1. Barg og'izchalarining yopilishi tufayli CO2 ning yetishmasligi. 2. Xlorofillar biosintezining buzilishi. 3. Fotofosforirlanish va elektronlar tashiluvining buzilishi. 4. CO2 ning qaytarilish va fotokimyoviy jarayonlardagi o'zgarishi. 5. Xloroplastlar tuzilishidagi o'zgarish. 6. Barglarda sintez bo'lgan assimilyatlarning ulardan chiqishini to'xtashi Fotosintez jarayoni jadalligining pasayishi natijasida fotosintetik fosforirlanishda hosil bo'ladigan ATF miqdori kamayadi.Suv etishmasligi barglarning nafas olish jarayoni jadalligiga ularning yoshiga qarab har xil ta'sir qilishi mumkin. Masalan yosh barglarda xuddi fotofosforlanish mahsulotlari kabi, nafas olish jadalligi ham kamayadi. Yetuk barglarda esa bunday o'zgarish kam kuzatiladi, lekin nafas olish koeffisienti 1< bo'ladi. Suv tanqisligida transpirasiya miqdori kamaysa, o'simlik qizib ketadi. Buning natijasida fiziologik jarayonlar salbiy tomonga o'zgarib o'simlik nobud bo'lishi mumkin. Ko'pincha bu taqchillik 5-10% atrofida kuzatiladi va o'simliklarga chuqur zarar keltirmaydi. Tuproqda suv miqdori kamayganda ham o'simlikda suv muvozanati kuchlirok buziladi. Barglar so'lishi ham mumkin. O'simliklardagi suv taqchilligi quyidagi formula bilan aniqlanishi mumkin: M D = (1 -----) ·100 M1 D- suv taqchilligi; M- barg kesmalarining suvga solinganigacha og'irligi (g); M1- barg kesmalarining bir soat davomida suvda saqlanganidan keyingi og'irligi. O'simliklarning vaqtinchalik yoki uzoq vaqtgacha bo'lishi mumkin. Vaqtinchalik so'lish kun juda issiq va quruq bo'lganda kuzatiladi. Bunda suv muvozanati buziladi, ammo kechqurun transpirasiya pasayib suv muvozanatlashadi. Vaqtincha so'lish hosildorlikni pasaytiradi, chunki fotosintez eng kichik qiymatga ega bo'ladi. Agar tuproqda suv miqdori kamaysa, so'lish uzoq vaqt davom etadi. Bunda suv etishmasligi kechasi ham tiklanmaydi, o'simlik ko'proq zararlanadi. Kechasi tiklanmagan suv miqdori qoldik defisit deyiladi. Ayrim hollarda bunday o'simliklar qurib qolib nobud bo'lishi ham mumkin.O'simliklarning so'lishi generativ organlarga ayniqsa kuchli salbiy ta'sir etadi va buning natijasida gullar, mevalar to'kilib hosildorlik pasayadi. Suv taqchilligi turli xil o'simliklarga har xil ta'sir etadi. Masalan kartoshka o'z tanasidagi suvni 1/3 qismini yo'qotsa ham, so'lish kuzatilmaydi. Soyaparvar o'simliklarning 13-15% suv yo'qotishi ularning darhol so'lishiga olib keladi. IV.13. ANTITRANSPIRANTLAR Ayrim kimyoviy moddalar o'simliklarga purkalganda transpirasiya jadalligining pasayishi kuzatilgan. Bunday moddalarni antitranspirantlar deyiladi. Antitranspirantlar ikki xil bo'ladi ya'ni barg og'izchalarning yopilishini keltirib chiqaruvchilar va barg yuzasida yupqa parda hosil qiluvchilar. Birinchi guruhga merkuratsetat (C8H8O2), abstsizat kislotasini (C15H20O4) misol qilib ko'rsatish mumkin. Ularning barg hujayralariga ta'siri natijasida og'izchalarning turgori pasayadi. Buning natijasida esa og'izchalar yopiladi. Ushbu holat 10-15 kun davom etishi va transpiratsiya jadalligi ~50% kamayishi mumkin. Ikkinchi guruhga-poliztilen, polipropilen, polivinil-xlorid kabi polimerlar kiradi. Ularning ta'sirida barg sathida parda hosil bo'ladi hamda suvning bug'lanishi 50% va undan ko'proq kamayadi. Bunday hollarda ayrim tajribalarda o'simliklar hosildorligining oshishi kuzatilgan. Agar biz suv etishmasligining fiziologik jarayonlarga ta'sirini butun bir o'simlik misolida qaraydigan bo'lsak unda o'simlik poyasining pastki tomonidan boshlab unig barglarini quriy boshlaganini ko'rish mumkin. Chunki, suv tanqisligida o'simlikning yuqori barglaridagi gidrolitik jarayonlarning dastlab kuchayishi natijasida ular hujayralaridagi osmotik faol moddalar miqdori ham ortadi. Buning natijasida esa yuqorigi barglar pastki barglardan suvni tortib ola boshlaydilar va o'zlaridagi biosintetik qobiliyatni o'zoqroq saqlab qoladilar. XULOSA
O’simlik va boshqa organizmlar uchun suvning qanchalik muhim ahamiyatga ega ekantranspiratsiya jarayonida ham bilish mumkin. O’simlik issiqlik energiyasini ko’p miqdorda sarfl hi tufayli uning tana harorati pasayadi, ya’ni suv bug’lanib, tana haroratini tartibga solib Transpiratsiya (lot. trans orasidan, oralab va spiro — nafas olaman, nafas chiqaraman) — oʻsimliklarning suv bugʻlatishi. Muhim fiziologik jarayonlardan boʻlib, oʻsimlikning toʻxtovsiz nam olib turishiga yordam beradi, tuprokdan mineral tuzlarning kelib turishini taʼminlaydi, toʻqimalar harorati, turgor darajasi va protoplazmaning tarangligini boshqarib turadi. Asosiy T. organi barg boʻlib, undagi mezofill hujayralari hujayralar oraligʻiga doim suv bugʻini ajratib, soʻngra uni barg ogʻizchalari (ogʻizcha T.si) yoki kutikula (kutikula T.si) orqali atmosferaga tarqatadi. T. kattaligi tashqi muhit sharoitlari — yoritilganlik, tuproq va havo harorati, namligi, shamol kuchi, shuningdek, kamroq darajada oʻsimlik turi va navlarning biologik xususiyatlariga bogʻliq. Tashqi muhit sharoitlari T.ning sutkalik va mavsumiy jadalligiga taʼsir koʻrsatadi. Maksimal T. mavsumning eng issiq davrlarida va kunning yarmigacha, minimal T. saharda va qishda kuzatiladi. T. j a dalligi turli suv va ozik, rejimlarida oʻsimliklarning suv bilan taʼminlanish darajasini va ularning mahsuldorligini tavsiflab beradi. U 1 dm2 barg sathidan maʼlum vaqt birligida (mg. dm2/soat) bugʻlangan suv miqdori bilan aniklanadi. 1 l suv sarflanganda oʻsimlik hos_il__kiladigan quruq modda miqdori T. unumdorligi, 1 g quruq modda hosil qilish uchun oʻsimlik sarf etadigan suv T. koeffitsiyenti deyiladi. Maye. 1 g QURUQ modda hosil qilish uchun gʻoʻza 400—700, kuzgi bugʻdoy 500 g gacha, suli 415—500, tarik, 200—280 g suvni bugʻlatadi. Shu sababli tuproqda namlikni saqlashga moʻljallangan agrotexnika tadbirlari bilan bir qatorda maydon birligiga toʻgʻri keladigan ekin tuplari qalinligini shakllantirish muhim ahamiyatga ega (yana qarang Oʻsimliklarning suv rejimi). Er yuzidagi o’simliklar barglari orqali bug’lantirishlari natijasida ko’p miqdorda suvni sarf qilganliklari yuqorida aytib o’tilgan edik. O’simliklarning suvni bug’lantirishi, haqiqatda fizik hodisadan iborat. Bu vaqtda suv bug’i bilan to’yinmagan atmosferada suv bug’ holatiga o’tib atrofdagi bo’shliqqa tarqaladi. Shunga qaramasdan, o’simlikning suvni bug’lantirish jarayoni bug’lantiruvchi tirik sathining bir qancha anatomik va fiziologik xususiyatlari bilan murakkablashadi. Shuning uchun uni fiziologik jarayonlar qatoriga kiritish kerak. Bu hodisalarning fiziologik bo’lishi shunga ham bog’liqki, u er ustida o’sadigan o’simlik hayotining hamma tomonlariga juda katta ta’sir qiladi va boshqa bir qancha fiziologik protsesslarga sabab bo’ladi. Shuning uchun o’simlik suvni bug’lantirishi, odatda, transpiratsiya deb alohida nom bilan ataladi. O’simliklar yaxshi rivojlanishi uchun tabiiy sharoitda qancha suv yo’qotadigan bo’lsa, shuncha ko’p suv qabul qilishga muhtoj. Masalan, o’simliklar quruq iqlimda emas, balki nam iqlimda yaxshi o’sganligini ko’ramiz; sernam iqlimli tropik mamlakatlar o’simliklarga boy bo’ladi, ularda deyarli har kuni yomg’ir yog’ishi tufayli havoning namlik darajasi baland bo’ladi. O’simliklar tuzilishida ham ular yo’qotadigan suv miqdorini mumkin qadar ko’proq kamaytirishga imkon beradigan bir qancha xususiyatlar bor. Bular, avvalo, suvni qiyinlik bilan o’tkazadigan va o’simlikning er ustidagi qismlarini qoplaydigan kutikuladan, so’ngra mumg’ubor, qoplagich tukchalar va boshqalardan iborat. O’simlik o’z sirtini yoppasiga kutikula qatlami bilan qoplab yoki ozgina sezilarli minimumga tushirib, transpiratsiyani tamomila to’xtatib qo’ya olmaydi, chunki bu holda o’simlik barglarining hujayra oraliqlariga fotosintez protsessida organik modda hosil qilish uchun karbonat angidridning kirishi to’xtaydi va o’simlik och qoladi. Shuning uchun transpiratsiya protsessida suvning yo’qolishi ko’p o’simliklarning muhim xususiyatlariga, ya’ni ularning atmosferadagi karbonat angidrid olib o’zlashtirish qobiliyatiga chambarchas bog’liq bo’lgan fizik protsessdir. Demak, o’simliklarning suv rejimi hamda uglerod bilan oziqlanishi o’rtasida ichki chuqur qarama-qarshiliklar bor: buni o’z vaqtida ko’rsatgan Timiryazev o’simlikning o’zlashtiruvchi qismlari suvni bug’lantirishini zarur hol deb aytgan edi, chunki qurg’oqchilik sharoitida bunday hol o’simlikning qurib qolishiga sabab bo’lishi mumkin. Shunga qaramasdan, o’simlik uni tamoman to’xtata ham olmaydi. Transpiratsiya o’simliklarda uzluksiz suv oqib turishiga sabab bo’ladi, ildizlar orqali barglarga mineral tuzlarning borishini osonlashtiradi. Shu bilan birga o’sha oqimni harakatga keltiruvchi asosiy dvigatel transpiratsiyaning o’zidir. Shu sababli bug’lanish yo’qotgan namni qaytarishda ma’lum darajada tiklash ehtiyoji vujudga keladi.Bundan tashqari suvning barglardan bug’lanishi ularning haroratini pasaytiradi va issiq kunlarda ham o’ziga zararsiz holda ishlashga imkon beradi. Tajribalar ko’rsatadiki, so’layotgan va suvni yo’qotishi ancha sekinlashgan barglar turgor holati balandroq bo’lgan barglardan ko’ra 4-6oS chamasida ko’proq qiziydi. Havoning issiqligi oshganda bu hol o’simlikning qurib qolishiga sabab bo’lishi mumkin. Shunga o’xshash hodisalarni parnik va gulxonalarda ham ko’rish mumkin. Undagi havo juda nam bo’lganligidan, transpiratsiya pasaygan bo’ladi. Ko’p vaqtlarda bunday o’simliklarni quyosh nurlari kuydirib qo’yganligini ko’rish mumkin. Nihoyat, o’simlikning normal ishlashi, ayniqsa, gullash va meva qilishi uchun hujayralar birmuncha suvga to’yingan bo’lishi lozim. Bunga ham transpiratsiya tufayli erishiladi.Er yuzidan va suv sirtidan suv bir tekis va uzluksiz bug’lanib turadi, bug’lanish miqdori esa temperaturaga bog’liq. Temperatura ko’tarilishi bilan bug’lanadigan suv miqdori ham to’xtovsiz orta boradi.O’simlik tanasidan suv uzluksiz va bir tekis bug’lanmaydi, dastlab ko’proq, keyinchalik temperatura ko’tarilishi bilan bargdagi og’izchalar (hujayralar suvsizlanib) yopilib qolishi tufayli bug’lanish sekinlashadi. Havo quruq kelganda er yuzidan va suv sirtidan suv tez va ko’p bug’lanadi. Bargning plastinkasimon (keng) tuzilishi fotosintez va transpiratsiya jarayonlari uchun eng qulay sharoit yaratadi. Bargning asosiy qismi - mezofilldir. U bir qator joylashgan epidermis hujayralari bilan qoplangan. Qoplovchi to’qima odatda ikki qavatdan iborat: ustunsimon hujayralar bargning ustki epidermisining ostida va bulutsimon hujayralar bargning pastki qismida joylashgan. Ko’pchilik o’simliklarda og’izchalar bargning pastki epidermisida joylashgan. Natijada bulutsimon hujayralar orasidagi kengroq bo’shliqlar suv almashinishi va bug’lanishi uchun qulaylik tug’diradi. Barg epidermisi aksariyat holda kutikula qavati va tirik yoki o’lik tukchalar bilan qoplangan. Barglardagi transpiratsiya ikki bosqichni o’z ichiga oladi:suvning barg tomirlaridan mezofillga o’tishi, 2) mezofill hujayralarining devoridan bug’langan suv hujayralararo bo’shliqlarga va undan og’izchalar yoki kutikula qavati orqali atmosferaga chiqishi. Asosiy transpiratsiya organi bargdir. O’simliklar barg yuzasining kattaligi SO2 ning ko’p yutilishi, yorug’lik energiyasidan samarali foydalanish va suv bug’lanuvchi yuzaning keng bo’lishini ta’minlayli. Suv barg yuzasidan asosan og’izchalar orqali bug’lanadi. Buning natijasida barg hujayralarida suv miqdori kamayadi va so’rish kuchi ortadi. Barglarda so’rish kuchining ortishi, o’z navbatida, barg tomirlari va naylaridan suvni tortib olish jarayonini faollashtiradi. Yuqoridan tortib oluvchi kuchning paydo bo’lishi o’simlik tanasi bo’ylab suv harakatini yana tezlashtiradi. Shunday qilib, yuqoridan tortuvchi harakatga keltiruvchi kuch transpiratsiya natijasida vujudga keladi. Transpiratsiya faoliyatiga qarab, bu kuch ham shuncha yuqori bo’ladi. Transpiratsiya faolligi haroratga, o’simlik turlariga, yashash sharoitlariga va boshqalarga bog’liq.Transpiratsiya jarayonining ahamiyati quyidagilardan iborat:suv va unda erigan moddalarni o’simlikning yuqorida joylashgan organlariga etkazib berishi;fotosintez jarayonining to’xtovsiz davom etishini ta’minlaydi. Havodagi karbonat angidrid barg og’izchalari orqali o’tishi kerak. Agar barg og’izchalari yopiq bo’lsa, karbonat angidrid barg to’qimasiga o’ta olmaydi va transpiratsiya jarayoni tufayli barg og’izchalari ochiq bo’lib, uning to’qimasiga SO2 gazi o’tishiga imkon yaratiladi;v) tashqi muhitga nisbatan o’simlik tana temperaturasining ancha past bo’lishi tufayli, uning kuchli quyosh nuri ta’siriga bo’lgan bardoshligi ortadi;g) fermentlarning jadal ishlashi, moddalarning harakatlanib turishi, nafas olishning normal o’tishi, o’simlik to’qimasida suvning etarli bo’lishi transpiratsiya jarayonining jadalligiga bog’liq.Barg og’izchalari. Transpiratsiyaning miqdori atmosfera omillari bilangina belgilanmay, unga bargning tuzilishi va hujayra hamda to’qimalarning holati ham katta ta’sir qiladi. Bu omillar o’simliklarning suv chiqarish protsessini ancha murakkablashtiradi. Bargdagi suv hujayra oraliqlaridan, ularning ustini qoplagan parenxima hujayralari sathidan bug’lanadi, ya’ni suyuq holatdan bug’ holatiga o’tadi. Bargning hujayra oraliqlari aloxida shamollantirish sistema shaklida bo’ladi. Ularning tashqariga chiqadigan teshiklari labchalarning yoriqlaridan iborat. Barglarning boshqa joylari muttasil epidermal hujayralar qatlami bilan qoplangan bo’ladi. Barglardagi hujayra oraliqlarining umumiy sathi juda katta. 1936 yilda Terrel o’lchab hisoblagan barglarning umumiy ichki sathi, ya’ni butun ichki hujayra devorlarining ustki sathlari yig’indisi, soyada o’sadigan yupqa bargli, hujayralar orasida chegaradosh bo’lgan o’simliklarda 7-10 marta va undan oshiq, mezofit o’simliklarda 12-19 marta, ancha qalin och yashil bargli kseromorf tipidagi o’simliklarda esa 17-30 marta ortiq bo’ladi. Labchalar barg sathining juda oz qismini tashkil etadi, hatto keng ochilib turganlarida ham ular butun barg sathining ko’pi bilan 1% ni tashkil etadi. Shuning uchun karbonat angidridning shunday kichik teshiklardan o’tishi zarur bo’lgani sababli, uning barg ichiga kirish protsessida juda ham kechikishi lozim edi deb, o’ylash mumkin edi.Labchalar orqali bo’ladigan diffuziyaning tezligi labcha teshiklarining yig’indisi bilan bargning umumiy sathi o’rtasidagi nisbatga asosan ko’zda tutilishi mumkin bo’lgandan ko’ra ancha ortiqligi ma’lum. Har bir labcha teshikchasini suv bug’lantiradigan juda kichkina idishga o’xshatish mumkin. Stefan qonuniga muvofiq kichik sathlardan bo’ladigan bug’lanish ularning sathiga emas, balki diametriga mutanosib bo’ladi. Shuning uchun suv sathini muhit atmosferasidan ajratadigan to’siqdagi bir necha kichik teshik kattalik jihatidan ularga baravar keladigan bir teshikdan ko’ra suv bug’larini tezroq o’tkazadi. Bu hodisaga sabab shuki, teshikchalarning chetlarida yoki suvli idishning devorchalarida o’rtasiga nisbatan diffuziya tezroq bo’ladi, chunki bunda diffuziyalanadigan bo’lakchalar bir-biriga kamroq ta’sir etadi va fazoda tezroq yoyilib ketishi mumkin. Shuning uchun perimetr teshikchalar sathiga nisbatan qancha katta bo’lsa (diametr qancha kichik bo’lsa, u shuncha katta bo’ladi), bug’lanish va diffuziya shuncha tezroq o’tadi. Yüklə 29,62 Kb. Dostları ilə paylaş:
|