Reja: Ichki sekresiya bezlarining umimiy tavsifi Endokrin bezlar faoliyatini o`rganish usullari Qalqonsimon bez

Endokrin bezlar faoliyatini o'rganish usullari.

Endokrin bezlar faoliyatini o'rganishda keng foydalaniladigan

usullar quyidagilardir:

1. Eksterpatsiya - operatsiya qilib, tegishli endokrin bezini olib

tashlash va shundan keyin organizmda ro'y beradigan o'zgarishlarni

kuzatish.

2. Transplantatsiya - endokrin bezini ko'chirib o'tkazish (auto, gomo

va getero transplantatsiya).

3. Tegishli gormonni yoki endokrin bezdan tayyorlangan

ekstraktlarni organizmga yuborib, kuzatiladigan o'zgarishlarni o'rganish.

4. Parabioz - ikki organizm o'rtasida biologik uzviylik hosil qilish.

Buning uchun ikki yoki undan ortiq tajribadagi hayvonning qon

tomirlari bir-biriga ulanadi. Keksa va yosh, jinsiy jihatdan yetilgan va

yetilmagan, bichilgan va bichilmagan, urg'ochi va erkak hayvonlar qon

aylanish tizimini bir-biriga ulash va keyin tegishli kuzatuvlarni olib

borish yo'li bilan belgili endokrin bezlar faoliyatini o'rgansa bo'ladi.

5. O'rganilayotgan bezga oqib kelayotgan va undan oqib

chiqayotgan qonning fizologik faolligini aniqlab, bir-biriga taqqoslab

ko'rish yoki angiostamiya usuli.

6. Radiofaol izotoplar usuli - bu usul yordamida turli

gormonlarning organizmda sintezlanishini, almashishini o'rgansa bo'ladi.

Bulardan tashqari endokrin bezlar faoliyatini o'rganishda boshqa

turli-tuman fizologik, bioximik, morfologik usullar ham qo’llaniladi.

Qalqonsimon bez.

Qalqonsimon bez barcha umurtqalilarda bo'ladi. Sut

emuzuvchilarning bo'yni sohasida, qalqonsimon tog'ayning ikki yonida

joylashgan bo'lib, shaklan qalqonga o'xshab ketadi. Bu bez o'zaro

tutashgan ikki bo'lakchadan iborat. Qalqonsimon bezning hajmi har xil

turdagi hayvonlarda turlicha bo'lib, bir turdagi hayvonlarda ham bir

muncha farq qiladi. Uning kattaligi hayvonning yoshi, jinsi,

organizmning holati, yilning fasli va bir qator omillarga bog'liq.

Jumladan, ser sut qoramollarda bu bez og’irligi 23-41, go’shtdor

shoxlilarda esa 21-36, cho’chqalarda 12-30, arxarlarda 20-35, qo'ylarda 4-7 grammni tashkil qiladi.

Qalqonsimon bez qon bilan benihoya yaxshi ta'minlanib turadi.

Masalan, itlar organizmida oqayotgan qonning hammasi bu bezlar orqali

bir kunda 16 marta aylanib, oqib o'tadi.

Bezning parenximasi va stromasi bo'lib, parenximasi o'ziga xos

follikulalardan tashkil topgan. Bu follikulalarning devori sekretor

epiteliydan tuzilgan. Sekretor hujayralar uzluksiz ravishda maxsus

kolloid modda ishlab chiqaradi. Shu sababli follikulalarning ichi o’sha

kolloid moddalar bilan to'la turadi. Bu kolloid gidrolizlanganidan so'ng

qon va limfaga o'tadi. Follikulalarning orasida biriktiruvchi to'qima

bo'lib, u bezning stromasini tashkil qiladi.

Qalqonsimon bezning asosiy gormonlari: tiroksin, va

triyodtironinlar bo’lib ularning tarkibida yod bor. Gormon bezda

quyidagicha sintezlanadi: Organizmga o'zi bilan kiradigan yodning

asosiy qismi qonga so'rilgandan keyin qalqonsimon bezga keltiriladi.

Bez hujayralari uni ushlab qoladi. Bu yerda anorganik yo'd

sitoxromoksidaza va peroksidaza fermentlarining ishtirokida

molekulalar yodgacha oksidlanadi. So'ngra taxminan ikki soat

davomida yod tirozin aminokislotasi bilan birikadi. Oqibatda

monoyodtirozin va diyodtirozin molekulalari hosil buladi.

Tetrayodtirozin tiroksin gormoninig o'zidir. Hozir aytilgan yodli

birikmalar bezning follikulalarida oqsillar bilan birikib, tireoglobulin

degan kompleks birikma molekulalarini hosil qiladi. Tireoglobulin

murrakkab glyukoproteiddir. Uning molekulasida 10 ta polipeptid zanjiri

bor. Tarkibida yodlangan aminokislotalardan tashqari glyukoza,

galaktoza, mannoza ham saqlanadi. Tireoglobulin follikulalarning ichidagi kolloidda yig'iladi, ayni vaqtda uning ma'lum qismi parchalanib

ham turadi. Shunda triyodtirozin va tetrayodtirozin - tiroksin hosil bo'lib,

qonga so'riladi. Ular qondagi oqsillar bilan birikadi va tegishli to'qima

hamda organlarga tashiladi. Keyingi vaqtlarda olingan malumotlarga

qaraganda triyodtirozin va tetrayodtirozin to'qimalarda oksidlanib,

dezaminlanadi. Oqibatda triyodtiroatsetat va triyodtiropropinant

kislotalar hosil bo'ladi. Bular tiroksin va triyodtironinga qaraganda 80-

300 baravar faolroqdir.

Tiroksin va triyodtironin to'qimalarda shu birikmalar holida ta'sir

qiladi deb hisoblanadi. Qalqonsimon bez gormonlari organizmning

o'sishi, rivojlanishida, unda oqsillar, yog'lar, uglevodlar, suv va tuzlar

almashinuvida katta ahamiyatga ega. Bu gormonlar energiya

almashinuviga, nerv tizimi, yurak va jinsiy bezlar faoliyatiga ta'sir

ko'rsatadi. Qalqosimon bezda hosil bo'ladigan tiroksin, triyodtironin va

triyodteroatsetat kislota va boshqa ba'zi yodli birikmalar oksidlanish

jarayonini, oqsillar almashinuvini tezlashtiradi. Ayniqsa hujayralarning

mitoxondriyasidagi oksidlanish jarayonini faollashtirib, energiya

almashinuvini kuchaytiradi. Bu gormonlar hujayra fermentlarining

desilfed guruhlarini sulbigidril guruhlarga aylantirib, ularni

faollashtiradi. Organizmda qalqonsimon gormonlari yetishmay qolgan

paytda asosiy almashinuv pasayadi. Organizmda ortiqcha osh tuzi va suv

ushlanib qoladi. Oqibatda shish hosil bo’ladi, - suv shishlari deb

shularga aytiladi. Qonda kalsiy miqdori kamayadi, jinsiy faoliyat

pasayadi. Urg'ochi hayvonlarda ovulyatsiya va urug'lanish jarayonlari

kuzatilsa-da, rivojlanayotgan embrion bo'g'ozlikning boshidayoq halok

bo'ladi.
Umuman olganda, bu bezning gormonlari embriogenezda benihoya

katta ahamiyatga ega. Qalqonsimon bez gormonlari yetishmaganida

(gipofunksiyasida) yosh bolalar va hayvonlar o'sishdan, rivojlanishdan

qoladi, suyaklanish jarayonlari buziladi.