Reja: Ichki sekresiya bezlarining umimiy tavsifi Endokrin bezlar faoliyatini o`rganish usullari Qalqonsimon bez

1-rasm. Gipofiz bezidan somatotropin ko’p ishlanib chiqqanda odam


bo’yining normadan ortiqcha o’sishi-gigantizm, bu gormon kam hosil


bo’lagnda bo’y o’smay qolishi-nonizm (pakana) holatining ko’rinishi.

Odamlarda bu bezlarning bolalikdan sust ishlashi (gipofeoz)

kretinizm kasalligini paydo bo'lishiga sabab bo'ladi. Bu paytda bo'y

o'smaydi, uning og'zi doimo ochiq bo'lib, tili chiqib turadi. Chunki til

haddan tashqari o'sib ketib og'izga sig'may qoladi. Voyaga etmagan

hayvon va odamlarning qalqonsimon bezi yetarlicha ishlamasa,

Miksedema kasalligi paydo bo'ladi. Bu vaqtda asosiy almashinuv

pasayadi, oqsillar almashinuvi buziladi, onkotik bosim oshib ketadi,

to'qimalarda suv ushlanib qoladi, suv shishlari paydo bo'ladi. Organizmda yod kamchiligi paytida bo'qoq kasalligi avj oladi. Bu

paytda bez to'qimasining yetarlicha ishlamayotganligi tufayli u

gipertrofiyalanib, katta bo'lib ketadi, follikulalari ko'payadi, ammo,

ajralayotgan gormonlarning miqdori kam bo'ladi. Chunki ularning

sintezlanishi uchun yod yetishmaydi. Infitireoid, ya'ni qalqonsimon bez

gormonlarining faolligini susaytiradigan, moddalar bor. Bular qatoriga

tiomochevina, tionratsil, metiltionratsil va qalqonsimon bezda

gormonlarning hosil bo'lishini tormozlaydigan ko'pgina sulfanilamid

preparatlar kiradi. Ular anorganik yod molekulalarini yodgacha

oksidlovchi, tirozining yodlanishuvida, uning triyodtironin va tiroksinga

aylanuvida ishtirok etadigan fermentlarning faolligini pasaytiradi. Bu

moddalar ta'sir qilganda organizmda, xuddi qalqonsimon bez olib

tashlanganda kuzatiladigan o'zgarishlar ro'y beradi. Ammo bu moddalar

qonda mavjud bo'lgan va tashqaridan kiritiladigan gormonlarga ta'sir

qilmaydi. Tireoid gormonlar organizmga kiritilganda oqsillar, yog'lar va

uglevodlar tez parchalanib, ko'p sarf bo'ladi. Oqibatda ajralayotgan

suyuqlikda azot asosan mochevina hisobiga ko'payadi. Manfiy azot

muvizanati kuzatiladi. Jamg'arilgan yog' ko'p miqdorda kamaya boradi.

Tiroksin kiritlganda, yog' depolaridagi yog'ning miqdori 70% gacha

kamayib ketadi, qonda xolesterin ozayadi. Jigar va muskullardagi

glikogenning parchalanishi tezlashib, qonda qand miqdori bir oz

ko'payadi. Oqibatda organizmning fizik vazni kamayib, ozib ketadi.

Diurez ko'payadi. Ma'lum normada tiroksin kiriturish, sut beruvchi

hayvonlarning sut mahsuldorligini, sutning yog’liligini oshiradi.

Tovuqlar patining o'sishini yaxshilaydi, tuxum ko'payadi.

2-rasm. Odam qalqonsimon bezi.

O’sayotgan bolalar tishining normal o'sib chiqishi, to'qimalarning

regeneratsiyasi, yaralarning tuzalib bitib ketishi ham shu gormonlarga

bog'liq. Bu gormonlarning markaziy asab tizimining funksional holatiga

ta'sir qilishi diqqatga sazovordir.

Organizmga uzoq vaqt davomida tiroksin kiritilib turgan hayvonlar

qo'zg'aluvchan, tinch turmaydigan, oyoq muskullari tinmay titraydigan

bo'lib qoladi. Qalqonsimon bezi olib tashlangan hayvonlarda shartli

reflekslarning hosil bo'lishi qiyinlashadi. Narkoz yuborilib, miya

po'stlog'idagi qo'zg'alish jarayonlari pasaytirilsa, organizmga tiroksin

yuborilishi asosiy almashinuvni oshirmaydi. Bu tireoid gormonlar miya

po'stlog'i faoliyatiga katta ahamiyatga ega ekanligini ko'rsatadi. Tiroksin

bosh miya retikulyar formatsiyasida to'planadi degan ma'lumotlar bor.

Tiroksin bevosita bosh miyaga yuborilganda asosiy almashinuv, uni

qonga yuborgan paytdagidan ko'proq kuchayadi. Normada qalqonsimon

bez faoliyatining kuchayishi, ya'ni fizologik giperfunksiyasi hayvonning bo'g'ozlik, laktatsiya (sut berish) davrlarida kuzatiladi. Bu bezning giperfunksiyasi buyrak usti bezining faolligini bir muncha tormozlaydi.

Fiziologik gipofunksiya (bez faoliyatining normadan pasayishi), qishda

uyquga kiradigan hayvonlarda ularning qishki uxlash vaqtida kuzatiladi.

Tireokalsitonin. Qalqonsimon bezda tireokalsitonin degan gormon

ham hosil bolishi keyingi paytlarda isbotlandi. Tirekalsitonin ichiga

o'tmaydigan bo'lgani uchun ularning ichidagi kolloid suyuqlikning

tarkibida uchramaydi. Bu gormon 32 aminokislotadan tashkil topgan

polipeptid bo'lib, tarkibidagi aminokislotalarning joylashish tartibi turli

hayvonlarda har xildir. Tireokalsitonin qonda kalsiy va fosforning

miqdorini kamaytiradi. U suyaklardan qonga kalsiy chiqarilishiga

to'sqinlik qilib, siydik bilan fosforning ko'p chiqarilishiga sabab bo'ladi

va parotireoid bezlarning gormoni bo'lmish paratgormonning antogonisti

hisoblanadi. Tireokalsitonin qonda kalsiy ko'payib ketganda sezilarli

miqdorda ajralib, qon ion tarkibining ma’lum miqdorda saqlanishida

katta rol o'ynaydi.