Ilk o`rta asrlar falsafasining mohiyati va o`ziga xos xususiyatlari.
Islom dini va falsafasi. Tasavvuf va uning oqimlari.
Islom falsafasi-Bu islom an'analariga mansubligi bilan ajralib turadigan falsafadagi rivojlanishdir.Arab tilida lotin tiliga“falsafa”deb tarjima qilingan ikkita atama bor va ular “falsafa”,ya’ni falsafa bilan bir qatorda mantiq,matematika va fizika hamda “nutq ilmi”ga ham tegishli;Bu diniy e'tiqodlarni mantiqiy dalillar bilan isbotlashni maqsad qilgan fanga ishora qiladi.
Ilk islom falsafasi islom taqvimining II asrida(milodiy IX asr boshlarida)Yoqub ibn Ishoq al-Kindiy bilan boshlanib,hijriy VI asrda (milodiy XII asr oxiri) Ibn Rushd bilan yakunlangan bo‘lib,u keng ko‘lamda bir vaqtga to‘g‘ri kelgan.Islom uchun Oltin asr deb nomlanuvchi davr bilan.Ibn Rushdning o'limi islom falsafasining odatda arab peripatetik maktabi deb ataladigan muayyan fanining tugashini belgilab berdi va Andalusiya va Shimoliy Afrika kabi g'arbiy islom mamlakatlarida
Islom falsafasi Sharqiy islom mamlakatlarida,xususan,Fors Safaviylar davlati va Usmonli va Moʻgʻul imperiyalarida koʻplab falsafa maktablari Avitsennaya (Ibn Sinoga nisbatan)Rushdizm(Ibn Sinoga nisbatan)ravnaq topishda davom etgan.Rushd),nuroniy falsafa va so‘fiylik falsafasi, transsendental hikmat falsafasi va Isfahon falsafasi.
Ibn Xaldun oʻzining“Muqaddima” asarida tarix falsafasiga muhim hissa qoʻshgan.Islom falsafasiga qiziqish XIX asr oxiri–XX asr boshlarida arab uyg‘onish harakati davrida kuchaydi va hozirgacha davom etmoqda
Islom falsafasi nasroniy Yevropada katta taʼsirga ega boʻldi,chunki arab falsafiy matnlarining lotin tiliga tarjimasi “Oʻrta asr lotin dunyosidagi deyarli barcha falsafiy fanlarni oʻzgartirib yubordi”bunda tabiiy falsafa,psixologiya va metafizikaga ixtisoslashgan musulmon faylasuflarining ayniqsa kuchli taʼsiri boʻldi.
“Islom falsafasi”atamasi islom olamida ishlab chiqarilgan falsafaga ishora qiladi va bu umumiy atama boʻlib,turli yoʻllar bilan taʼriflanishi va ishlatilishi mumkin.Bu atama keng ma’noda koinotning yaratilishi va Yaratuvchining irodasiga oid islomiy matnlardan kelib chiqqan holda islomning dunyoqarashini bildiradi.Boshqacha aytganda,bu islom imperiyasi davrida yoki arab-islom madaniyati va islom sivilizatsiyasi davrida gullab-yashnagan har qanday ta'lim maktabini anglatadi.Tor ma'noda falsafa so'zi Falasafa tarjimasi bo'lib, u maxsus tafakkur maktablarini anglatadi, ularning aksariyati Platonik va Aristotelchi kabi yunon falsafiy yondashuvlarining ta'siri ko'rastgan
Islom falsafasi diniy masalalar bilan bog'liq emas va faqat musulmonlar tomonidan ishlab chiqarilgan emas.Islomdagi barcha mazhablar ham falsafiy izlanishning foydali yoki qonuniyligini tan olmaydilar.Ba'zilarning ta'kidlashicha, insonning cheklangan bilimi va tajribasi sizni haqiqatga olib borishi mumkinligiga ishora yo'q.Shuni ham ta'kidlash kerakki,"aql"islomda huquq manbai sifatida tan olinadi
shakllantiruvchi ta'sirlar
Klassik yoki ilk islom falsafasining asosiy manbalari islom dinining oʻzi(ayniqsa,Qurʼondan olingan va talqin qilingan gʻoyalar)hamda islomgacha boʻlgan hind falsafasi bilan birga istilolar natijasida ilk musulmonlarga meros boʻlib qolgan yunon falsafasidir.Falsafa va fors falsafasi.Ko'pgina ilk falsafiy munozaralar yunon falsafasida mujassamlangan din va aqlning uyg'unligiga qaratilgan edi.
Islomda falsafa tushunchasi
Falsafa so'ziga eng yaqin so'z "hikmat" so'zi bo'lib,u asosiy islom matnlarida (Qur'on va Sunnatda) qo'llaniladi.Shuning uchun ko'plab musulmon faylasuflari "donishmandlik" so'zini sinonim sifatida ishlatishlarini uchratamiz.Arab-islom tafakkuriga kirgan“falsafa”so‘zi uchun."Falsafa"so'zi yunoncha bo'lib,ikkita yunon bo'g'inidan iborat:"philien" "sevmoq"va"sophia" "donolik" degan ma'noni anglatadi.Falsafada musulmon faylasuflari uchun bir qancha ta’riflar mavjud,jumladan,al-Kindiy aytganlaridek: Va agar islom sivilizatsiyasi kontekstida falsafa so'zi yunon-g'arb falsafasi tushunchalari bilan bog'liq bo'lib qolgan bo'lsa,biz umumiy ma'noda islom falsafasi haqida umumbashariy tushuncha va hayot tabiatidagi tadqiqot sifatida gapirishga harakat qilsak,biz quyidagilarni o'z ichiga olishimiz kerak.
Islom olamida falsafa tarixi
Ilohiyot va moʻʼtazila
Ilohiyot ilohiy ilohiy ilohiy e'tiqod mavzusiga ixtisoslashgan bo'lib,uning maqsadi musulmonni taqliddan ishonchga ko'chirish va islom dinining asoslarini aniqlik uchun foydali dalillar bilan isbotManba xatosi: The opening tag is malformed or has a bad namelash edi.Ilohiyot,asosan Mesopotamiyada mavjud bo'lgan qadimgi dinlar (masalan,manixeylik, zardushtiylik va populistik oqimlar)bilan uchrashish natijasida yuzaga kelgan muammolarni hal qilishga urinish edi,shuning uchun ilohiyot islomdan boshlanmaydigan falsafadan farqli ravishda e'tiqoddan kelib chiqqan.E'tiqod yoki tabiatdan,balki bu boshlang'ichlarni o'zini birinchi tamoyillarigacha tahlil qiladi.Payg‘ambar Muhammad vafotlaridan keyin ko‘plab mazhablarning paydo bo‘lishi ilohiyotning boshlanishiga sabab bo‘lganligi haqida ma’lumotlar bor va bu mazhablar orasida
Moʻtaziliylar .
Jahmiyya (Al-Jahmiyya) Al-Jahm ibn Safvonning izdoshlari banda o'z ishida majbur bo'lib, boshqa iloji yo'q, deb aytishardi.
Xorijiylar .
Ash'ariylar, moturidiylar , so'fiylar va murji'alar ba'zi ism va sifatlarni tafsir qiladilar.
Imomi Zaydiy ismoiliylar, alaviylar va umuman shialar .
Ibodiylik Ibodiylik (Abdulloh bin Abad at-Tamimiy) nomi bilan atalgan va ibodiy mazhabining haqiqiy asoschisi Imom Jobir bin Zayddir.
Islom tarixida so‘z ilmining paydo bo‘lishi musulmonlar ba’zi “adashgan mazhablar”tomonidan bid’at deb hisoblagan narsaga javob berishni zarur deb bilganlari natijasidir.Aziz, Al-Hasan ibn Muhammad Ibn Al-Hanafiya moʻʼtazila haqida, Ali bin Abu Tolibning xorijiylarga javobi va Iyas bin Muoviya Al-Mazniyning deterministik gipotezaga o'xshash fatalizmga munosabati.Ilohiyot"din asoslarini"o'rganuvchi fan bo'lib,u o'z navbatida 4 ta asosiy o'qga yo'naltirilgan, xususan:
Ilohiylik: o'z-o'zini tasdiqlash va ilohiy sifatlarni izlash.
Payg'ambarlik: Payg'ambarlarning ma'sumligi va mo''taziliylarning aqidasi bo'lgan zarurat bilan ash'ariylarning aqidasi bo'lgan aqliy joizlik o'rtasidagi payg'ambarlik hukmi.
Imomiyat: Payg'ambarimiz Muhammad (s.a.v.) nomidan bir kishi uchun diniy va dunyoviy ishlarda jamoatning etakchiligi haqidagi ziddiyatli fikrlar.
Tirilish: Qiyomat kuni g'oyasi va jasadlarning tirilishi ehtimoli. Ba'zilari "adolat", "va'da", "tahdid", "taqdir" va "holat" kabi boshqa kichik sarlavhalarni o'z ichiga oladi.
Mazkur mavzuga asos bo`lgan davr falsafasi arab istilosi va mamlakatimizda islom dinining taraqiy etishi bilan uzviy bog`liqdir. Bu falsafa, ba`zi chet ellik mutaxassislar aytgani kabi, faqat arablar madaniyatining bir qismi emas. Balki bizning Vatanimiz farzandlari ulug` bobokalonlarimizning islom diniga, islom falsafasiga, butun arab dunyosi va jahon sivilizatsiyasiga katta ta`sir ko`rsatgan ta`limotlari dunyoga kelgan davr falsafasi hamdir.
Arab bosqini va islom dini. Movarounnahr arablar tomonidan zabt etilishi arafasida Turk qog`onoti tizimiga kirar edi. U mayda amirliklardan iborat bo`lib, ular o`rtasida tinimsiz to`qnashuvlar ro`y berib turar edi. Ayniqsa, Turk qog`onoti bilan sosoniylar Eroni o`rtasidagi to`qnashuvlar o`ta shiddatli tusda yuz berar edi. XII asrning oxiri va XIII asrning boshlarida bu xudud arab xalifaligi tomonidan bosib olindi. Bunga Movarounnahr hududida yashovchi xalqlar, ijtimoiy kuchlar orasida siyosiy hamjihatlikning yo`qligi, o`zaro qirg`in-barotlarning avj olishi sabab bo`ldi.
Movarounnahrga arablar bosqini bilan birga islom dini ham kirib keldi. Islom so`zi arabcha o`zini topshirish, itoat, bo`ysunish, tinchlik kabi ma`nolarini anglatadi. Islom dini bayrog`i ostida keng hududda arab qabilalari birlashgan, mavjud tarqoqlikka chek qo`yilgan, yagona markazlashgan arab xalifaligi tashkil topgan. Qur`on va hadislarda islomiy ta`limotning asosi bayon qilingan. Qur`on - muqaddas kitob. Unda islom qoidalari, iymon-e`tiqod talablari, huquqiy va ahloqiy me`yorlar o`z ifodasini topgan. U 114 surava ular tarkibidagi oyatlardan tashkil topgan.
«Sunna» esa hadislar majmui bo`lib, Qur`ondan keyin turadi va uni to`ldiradi. Unda Muhammad payg`ambarning so`zlari, xatti-harakatlari naqllar va hadis shaklida jamlangan. Qur`on va sunnadan keyingi muhim manba - shariatdir.
Shariat (to`g`ri yo`l, ilohiy yo`l demakdir) - islomda huquqiy, ahloqiy me`yor va amaliy talablar tizimidir. Islomdagi asosiy yo`nalishlar - sunniylik, shialik va xorijiylik. Ular diniy ta`limot, marosimchilik, ahloqiy-huquqiy me`yorlarga oid masalalarda o`zaro faqrlanib turadi.
Abu Mansur Moturidiy (melodiy orr yilda vafot etgan) kalom ilmining aql maqomiga alohida e`tibor qaratgan Samarqandda Moturidiya maktabini yaratgan. Mu`taziliylar (ajralib chiqqanlar) yakka xudolikning adolatli ekanini, Quronning tangri tomonidan yaratilganligini, iroda erkinligini yoqlab chiqqan. Uning asoschisi Vosil ibn Atodir (yoo-uri yillar). Uning oxirgi vakillaridan biri Zamahshariydir.
Kalom islom ilohiyotining o`ziga xos falsafiy ta`limotidir. U diniy aqidalarni asoslab berishga uringan. U Qur`onga tayanib, jannat va do`zaxning azaliy ekanligini, insonda iroda erkinligining yo`qligini, lekin insonning Olloh oldida o`z qilmishlari uchun mas`ul ekanligini asoslab berishga harakat qilgan. Bunday ma`naviy jarayonlar bilan yonma-yon islomda mashshoiyunlar va tabbiiyunlarning (Arastu falsafasi va tabiatni o`rganishga ahd qilganlarning) falsafiy qarashlari shakllana borgan. Bu islomiy ma`naviyatning dunyoviy va diniy masalalarda, jahon falsafiy tafakkurida ro`y berayotgan jarayonlarga nisbatan tashabbuskor bir kuch ekanini ko`rsatib turibdi.
Tasavvuf va uning tariqatlari. Tasavvuf falsafiy oqim va diniy-ma`naviy hodisa sifatida islom dini doirasida (ko`pgina ichki sabablar va ba`zi tashqi unsurlar - buddaviylik va hinduiylikning ilk diniy tasavvurlari, sharqiy xristian tarkidunyochiligi, neoplatonizm kabilarning ta`siri ostida) paydo bo`ladi. Olloh va olamning porlab turishi, fano bo`lish, orif shaxsining tangri taolo bilan ruhan birlashib ketishi kabi mushohadalar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu oqim namoyandalari va tarafdorlarini sufiylar, deb ataganlar va «so`fizm» atamasi shundan paydo bo`lgan. Ilk so`fiylar aholining kambag`al toifasi orasida shakllangan. Ularning qarashlari istilochilar zulmi, adolatsizlik, ijtimoiy tengsizlikka qarshi norozilik belgisi sifatida ham yuzaga kelgan. Tasavvufning muhim jihatlari yirik musulmon ilohiyotchisi Abu Homid Muhammad ibn Muhammad al-G`azzoliyning (1059-1111) «Diniy ilmlarning tiriltirilishi» asarida bayon etilgan. Ollohni aql bilan anglash mumkin emasligini ta`kidlaganlar. U faqat qalb, maxsus ruhiy harakatlar - iltijo-ibodatlar ko`magida bilib boriladi. Tasavvufda kubraviya, yassaviya, naqshbandiya tariqat-suluklari keng tarqalgan.
Kubraviya tariqatining asochisi Najmiddin Kubrodir (1154-1226). Xivada tug`ilgan, yozgan asarlari orasida «Sharhussunna val-masolih», «Usuli ashara», «Favoihul-jamol» kabilar mashhurdir.
Kubraviya tariqqatining mohiyati o`nta usulda mujassamlashgan. Bular - tangriga o`z xohishi bilan yuzlashish, zuhd fi dune - har qanday lazzatdan o`zini tiyish, tavakkul - Ollohga e`tiqodi pokligi uchun barcha narsalardan voz kechish, qanoat, uzlat - xilvatni ixtiyor qilish, mulozamat az-zikr - uzluksiz zikr, tavajjuh - Haqqda muhabbat qo`yish, sabr - nafs balosidan ozod bo`lish, muroqaba - tafakkurga g`arq bo`lish, rizo - tangri xushnudligini qozonishdan iborat. Kubro mo`g`ullar bilan bo`lgan janglarda jasorat ko`rsatgan va shahid bo`lgan. Mug`ullar Kubroning nomi ulug`ligi, obro`si balandligini hisobga olib, unga ozod bo`lishi, omon qolishi mumkinligini, buning uchun esa qamal qilingan qal`adan chiqib ketishi kifoya ekanini bildirgan. Ammo Kubro bunday jon saqlagandan ko`ra, o`z xalqi bilan birga yurt himoyasi yo`lida jon berishni afzal ko`rgan. Rivoyat qilishlaricha, ul zot qartayib qolganiga qaramay, jangchilarga faol ko`mak bergan. Buni ko`rgan shogirdaliridan biri «Ustoz, anchadan beri bayroq ko`tarib charchadingiz, uni menga bering», deganida, u «Agar kuchim bulganida qilich eki kamon olgan bo`lar edim. Bayroqni bizga qo`yingda, siz yo qilich yoki nayza bilan yog`iyga qarshi kurashing», degan ekan. U bayroqni shunchalik mahkam ushlagan ekanki, xalok bo`lganidan keyin qo`lidan bayroqni olishning iloji bo`lmaganidan, bir mo`g`ul Kubroning qo`lini kesib olgan ekan.
Yassaviya tariqatining asoschisi Xoja Axmad Yassaviydir (1166 vafot etgan). U Turkistonning Sayram muzofotida tug`ilgan, mashhur mutasavvif Yusuf Hamadoniyning (1140 yilda vafot etgan) ta`lim-tarbiyasi bilan voyaga etgan, orif maqomiga erishgan. Yassaviy ustozining vafotidan keyin muayyan bir muddat uning maqomiga turgan, so`ng esa bu maqomni Abduholiq G`ijduvoniyga qoldirib, Yassi - Turkiston shahriga qaytadi va o`z tariqati, yo`l-yo`riqlarini tashviq etish bilan mashg`ul bo`ladi. Yassaviyning oddiy xalq tushunadigan uslubda ezilgan, tassavvufiy qarashlarini aks ettirgan hikmatlari devonida o`z aksini topgan. Unda ilohiy ishq, Haq vasliga yetishish, uning ishqida parvona bo`lish, undan boshqa narsaga ko`ngil qo`ymaslik haqida fikr yuritilgan. Yassaviy riyozat, chilla, zikrga alohida ahamiyat berib, hayotining aksariyatini chillaxonada o`tkazgan. Yassaviy tariqati Turkiston o`lkasi, Ozarboyjon, Turkiya, Shimolda - Qozongacha, G`arbda - Bolqongacha keng tarqalgan.
Bahouddin Naqshband (1348-1398 yillar) naqshbandiya tariqatining asoschisudir. Bu ta`limotning mohiyati «Dil - ba eru dast - ba kor» shiorida yaqqol ifodasini topgan. Inson Olloh inoyati natijasi bo`lib, bu dunyoni unutib qo`ymasligi lozim, uning qalbi doimo Ollohda, qo`li esa mehnatda bo`lmog`i lozim. U tasavvufning barcha tariqatlari singari shariat, tariqat, ma`rifat va haqiqat maqomlarini e`tirof etadi. Naqshbandning ta`kidlashicha, shariat - ahdga vafo, islomning beshta asosiy talabiga rioya qilish, dil va tilbirligi. Tariqat esa, o`zidan kechish, fano bo`lishdir. Haqiqat - behuda ishlardan uzoqlashish, haq ishlarga bog`lanish. Demak, shariat - qonun, tariqat - yo`l. Kubraviya, yassaviya va naqshbandiya ta`limotlari ma`naviyatimiz tarixida juda katta o’rin tutgan. Ular ma`naviy taraqqiyotda muhim ahamiyatga molik bo`lib, o`z ta`sirini haligacha yo`qotmagan. Vatanimiz sivilizatsiyasining sharq xalqlari, arab madaniyati va islom falsafasi rivojiga ta`siri nihoyatda katta bo`lgan. Uning hududida arab xalifaligidan nisbiy mustaqillikka erishgan davlatlarning tashkil topishi, xalqimizning bag`rikengligi tufayli yangi marralarga erishdi. Diniy bag`rikenglik va dunyoviy bilimlar takomili. Musulmon Sharqi, jumladan islom joriy etilganidan keyin Vatanimiz xududidan yetishib chiqqan buyuk mutafakkirlar ijodida Olloh, inson va tabiat masalalari ilohiyot va dunyoviy falsafaning muhim muammolaridan biri bo`lib kelgan. Bironta buyuk alloma va mutafakkir islomiy qadriyatlar mavzuini chetlab o`tmagan. Diniy ilmlar sohalarida imom Buxoriy, imom Termiziy, imom Abu Hanifa, imom Moturudiy va imom Burhoniddin Marg`inoniylar eshqadamlik qilganlar.
