Reja: Ilk va maktabgacha bolalar rivojlanishiga quyiladigan Davlat talablarida jismoniy rivojlanish va gigiena soxasi. «Ilk qadam»

Sport jihozlari, inventarlari, qo‘llanmalar, atributlar va o‘yinchoqlardan foydalanish bolalarning jismoniy tarbiyasi samaradorligini oshiradi. Maktabgacha ta’lim muassasalarining rahbarlari pedagogik, gigiyenik va estetik talablarni hisobga olgan holda ularni guruh xonalariga, jismoniy tarbiya zaliga, guruhlarning maydonlariga va sport maydonchasiga to‘g‘ri tanlab qo‘yishni va joylashtirishni ta’minlashlari lozim.
Maktabgacha ta’lim muassasasidagi tarbiyaning dastur vazifalariga muvofiq tarzda barcha asosiy harakatlarning rivojlanishiga yordam beradigan jihozlar tanlanadi. Masalan, bolalarni sakrashga o‘rgatish mashg‘ulotlarida qator maxsus qo‘llanmalar: sakrab o‘tish uchun zarur narsalar (arqonlar, kubiklar, to‘siqlar); sakrab o‘tish paytida o‘yinchoqlarni osib qo‘yishga kerak bo‘ladigan ustunlar; gimnastika yashigi - qutisi (tepalikkairg‘ib chiqish, balanddan sakrab tushish); sakrash bilan bajariladigan harakatli o‘yinlar uchun atributlar talab etiladi. Bolalar harakatlari rivojlanishining yosh xususiyatlari va ularning jismoniy tayyorgarligiga oid bilimlarga asoslangan holda, topshiriqlarni asta-sekin murakkablashtira borish muhimdir. Masalan, tirmashib chiqishga mo‘ljallangan mashqlar dastlab qiyaroq narvonchalarda, uncha baland bo‘lmagan tik narvonlarda, keyinroq gimnastik devorlarda, zinali arqonlarda, langar cho‘p, arqon, piramida va boshqalarda o‘tkaziladi. Muvozanatni saqlash bo‘yicha o‘tkaziladigan mashqlar uchun uzun arqonlar, har xil uzunlik va kenglikda taxtalar, taxtachalar, g‘ishtlar, qiya taxtalar, qiya maydonchalar, har xil balandlikdagi gimnastik skameykalar, maydonchadagi o‘rnatilgan har xil shakldagi to‘nkalar bo‘lishi zarur.
Har xil maqsadlar uchun foydalaniladigan jihozlar alohida qiziqish uyg‘otadi: tebranma kursilar, qirra yuzasidan yurish, tirmashib chiqish, emaklab tagidan o‘tish, tebranish; gardish aylantirish umumrivojlantiruvchi mashqlarni bajarish, uloqtirish (tik osilganida yoki polga qo‘yilganida); qarama-qarshi devorlarga mustahkamlangan reykalar, voleybol to‘rlarini, sakrab ushlash uchun shnurlarni osib qo‘yishga; hatlab o‘tish, tagidan o‘tib yurish uchun arqonlarni osish qulaydir.
Jismoniy tarbiya inventarlari mashqlar doirasini kengaytirish, o‘ziga xos harakat malakalarini shakllantirishga yordam beradi. Masalan, har xil vertikal, aylanma, gorizontal, harakatlanayotgan, harakatli tebranma nishonga irg‘itish; halqa tashlash (har xil balandlikda joylashgan qiya joylarga, arg‘imchoqlarga halqa tashlash); juft bo‘lib, kichik guruh bilan mashqlar bajarish (tayoqchalar, langar cho‘plar shnurlar, katta halqa). Umumiy rivojlantiruvchi mashqlar to‘plamiga tuzilishi bo‘yicha har xil harakatlarda foydalaniladigan inventarlar (lentalar, pirpiraklar, ro‘molchalar, bruslar, tayoqchalar va boshqalar) kiradi. Ular umumrivojlantiruvchi mashqlarning organizmga ta’sirini kuchaytirishga yordam beradi.
Maxsus tanlangan inventarlar va o‘yinchoqlar muskulning ayrim bo‘limlarini maqsadga yo‘naltirilgan tarzda ta’sir etish imkonini beradi. Masalan, panja va barmoq muskullarining rivojlanishiga yig‘ma o‘yinchoqlar, mayda o‘ynichoqlar, yirik munchoqlarni terib chiqish yordam beradi. Bu o‘yinlar bolalarga ilk yoshdanoq tavsiya etiladi. Kattaroq yoshdagi bolalarga mozaykalar (yassi, qo‘ziqorinsimon, hajmli), konstruktorlar, qoqib kiritadigan o‘yinlar) “O‘z rangini topib qo‘y”, “Epchil kalavachilar va boshqalar) bilan o‘tkaziladigan mashqlar ham foydalidir. Oyoq muskullarini mustahkamlash uchun g‘o‘lacha va tayoqchalar (o‘ngga va chapga qadam tashlash), chizimchalar, halqachalar, sharchalar (barmoqlar bilan ushlash uchun), to‘pchalar (irg‘itish uchun), har xil konstruksiyadagi qirrali taxtachalarni qo‘llaydilar, maydonda yuzi har xil (qum, chim, shag‘al, qipiqlar bilan) yo‘llar quradilar.
Jismoniy inventarlar bilan mashq o‘tkazish jismoniy sifatlar- ni rivojlantirishga yordam beradi. Chaqqonlikni – kublar, keg- li orasidan “ilon izi” bo‘lib yugurish; ko‘z chamasini – soqqa o‘yini, halqa tashlash; kuchni – to‘g‘ri qo‘llarda chalvir yoki kokilchalarni tarang tortish: bir qo‘ldan ikkinchi qo‘lga tortib o‘tkazish orqali rivojlantirish mumkin.
Sport qo‘llanmalari topshiriqni, bolaga ko‘rsatmali, tushunarli (tayoqchani yuqori, shaqildoqni orqaga) shaklda taqdim qilish, harakatlarni egallash sifatini oshirish imkonini beradi.
Yaxshi tanlangan jismoniy tarbiya inventari jismoniy yuklama hajmini asta-sekin ko‘paytira borish imkonini beradi. Bunga tana qismlarini snaryadlardagi holatini qayd qilish bilan bog‘liq bo‘lgan mashqlar, masalan, gimnastik skameyka, gimnastik devordagi mashqlar yordam beradi.
Sport mashqlari va o‘yinlarini o‘tkazish uchun uch xil o‘lchovda yugurish chang‘ilari va tepaliklardan sirg‘alib tushish uchun qisqa hajmdagi chang‘ilar, konkilar (mustahkam, keng polozli va uchi yumaloq konkilar), orqa suyanchiqli chanalar, chana-kreslo, katta yoshdagi bolalar uchun har xil konstruksiyadagi chanalar, g‘ildirakli konki, stol tennisi va kichkina tennis, badminton raketkalari, to‘plar va volanalar yaxshi sakraydigan basketbol yoki rezinali to‘plari, voleybol to‘plari, chillaklar va yog‘och to‘qmoqlar to‘plami kerak.
Maktabgacha ta’lim muassasasida tuzilishi va jihozlanishi har xil belanchaklar, arg‘imchoqlar: shakl ko‘rinishida yasalgan devorchalardan tashkil topgan (samalyot, ot) o‘yinchoqlardan foydalaniladi. Muskul kuchini yuzaga chiqarishga yordam beradigan bu o‘yinchoqlar, ularning eng foydali tomoni hisoblanadi. Bolalarning o‘zlari mustaqil tebranishiga yordam beradigan (torozi arg‘imchoq, osma arg‘imchoq)lar ham maqsadga muvofiqdir. Kichik guruhlarda – “Aylanadigan kreslolar”, katta guruhlarda – har xil konstruksiyadagi ko‘p o‘rinli qo‘l yoki oyoq yordamida harakatga keltiriladigan charxpalaklar, qishda–konkilardan foydalanish tavsiya etiladi.
Sport mashg‘ulotlariga qiziqishni oshirishda snaryad va inventarlar, ayniqsa, guruh xonalari va maydonlari (xoda yo‘lbars, tebratma-avtomobil, piramida-raketa)da syujetli jihozlash muhim rol o‘ynaydi.
Harakatli o‘yinlarda xilma-xil buyumlardan foydalanish bolalarni aniq faoliyatga jalb qiladi: “Doirani qarmoq bilan ko‘tar”, “Qo‘ng‘iroqni jiringlat”, “Qanotli baliqcha”, “Halqani yashir”, “O‘n ikki tayoqcha” (tashlama taxtasi bilan), sakrovchi-yuruvchilar (ikkita taxtachaga prujina mustahkama- lanadi va qayishlar bilan oyoqlarga kiydirib mahkamlanadi) va boshqalar. Katta bolalar kegli, serso, babki, lapta o‘yinlarini berilib o‘ynashadi.
Syujetlirolli o‘yin (avtobus, uycha)lar uchun konstruksiya tuzganda xilma-xil harakatlar bajarilishi ko‘zda tutilgan bo‘lishi kerak.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning guruh xonalarida gimnas- tika snaryadlari va kichik inventarlar, atributlar, o‘yinchoqlar saqlash uchun jismoniy tarbiya burchagi joylashadigan jismoniy tarbiya maydoni ajratiladi. Uni jihozlash uchun o‘yin shkafidan foydalanish mumkin. Harakatli o‘yinlar uchun atributlarni qutilar, paketlarga joylanadi. Inventarlar (o‘rtacha hajmdagi to‘plar)ning bir qismi tortmali yashiklarga joylanadi. Yuqoriroq qa – shtirlarga har xil hajmdagi chambaraklar osib qo‘yiladi. Arg‘amchi, arqonlar uchun dekorativ ilgaklar mustahkamlab qo‘yiladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning guruh maydonchalarida jismoniy mashqlar bilan jamoaviy mashg‘ulotlar o‘tkazish uchun joy ajratiladi. Uchastkani o‘yin, syujetli (chirmoviq xo‘roz va boshqalar) xarakterda jihozlash maqsadga muvofiqdir. Jihozlarni joylashtirishda doimiy va olib chiqiladigan inventarlarni oqilona bog‘lashga intilish kerak.
Ilk yoshdagi birinchi guruh maydonida manejlar joylasha- di, bolalar bedorlikda ana shu manejlarda bo‘ladilar. Yurishni o‘rganayotgan bolalar uchun 20 sm balandlikda atrofi o‘ralgan yog‘och to‘shama qurib beriladi. Ilk yoshdagi ikkinchi guruh bo- lalariga ikki oyoqli narvoncha, pillapoyali ko‘prikchalar, tepa- liklar, oshib o‘tish uchun randalangan xoda, “bukr ko‘prikcha”, har xil tipdagi zambilcha va boshqalar tavsiya etiladi.
Sport zalida gimnastika yashigi, olib qo‘yiladigan narvon- chalar, qiyaliklar, taxtalar, traplar, gimnastik skameykalar joy- lashtiriladigan katta jihozlar o‘rnashtiriladi. Gimnastika yashi- gini bo‘laklarga ajratish mumkin. Sport bayramlari va bo‘sh vaqtlarini o‘tkazishda tomoshabinlar o‘tirishi uchun yashik- trebunalar ham bo‘ladi. Taxtalar devorga qadab qo‘yiladigan va tashlab qo‘yiladigan qilib o‘rnatiladi. Yo‘g‘on arqonlar va nar- vonchali arqonlar yakka cho‘plarga osib qo‘yiladi. Ular 90 % burilib, javonga yoki ravotchalardagi po‘lat to‘sinlarga joylashti- rilishi mumkin bo‘ladi. Snaryadlarga bemalol borish va harakatli o‘yinlarni o‘tkazishga yetarli darajada ochiq joy bo‘lishi uchun yirik inventar (kublar, nishonlar, yoylar va boshqalar) lar yordamchi binoda saqlanadi. Jismoniy inventarlar, atribut- lariga zalda qator shkaflarga joylashtiriladi, ularnnig pastki qis- mida kichikroq yashil-aravachalar (havo bilan shishiriladigan qoplar, to‘plar, keglilar va boshqalar) joylashadi. Bu yashik- aravachalarda jihozlarni mashg‘ulot bo‘ladigan joyga eltish juda qulaydir. Chambarak, halqachalarni, arg‘amchilarni osishda truba konstruksiyarardan foydalanadilar, gorizontal shtirlarga tayoqchalar to‘pr ami qo‘yiladi, yuqorisiga esa katta diametrli chambaraklar va ularning orasiga kichikroqlari qo‘yi l adi. Bu buyumlarni taqsimlab berish uchun bolalarning bo‘yiga va inventarlarning shakliga mos qilib ustunlar (tayoqchalarga tayoqdonlar yoki gorizontal taglik; chambaraklarga – yarim aylana shaklidagi taglik) qilinadi.
Mashqlar maydonchasi umumrivojlantiruvchi mashqlar va harakatli o‘yinlar o‘tkazish uchun usti ochiq may don, yugurish yo‘lkasi, sakrash chuqurchasi, snaryadlar maydoni va sport o‘yinlari uchun maydonchalarni o‘z ichiga oladi. Shu yerning o‘ziga to‘pni urib qaytarish mashqlariga mo‘ljallangan shit-de- vorlar joylashtiriladi. Maktabgacha ta’lim muassasasi hududi- ning perimetri bo‘ylab 10–15 snaryadlar sig‘ishi mumkin bo‘lgan to‘siq polosalari (kichik va katta yoshdagi bolalar uchun alohida-alohida) jihozlanadi. Bu snaryadlar orasida xodalardan yasalgan ko‘prikchalar, to‘nkalar to‘plami, har xil o‘lchovdagi shinalar, oyoq qo‘yishga (oshib o‘tish uchun) moslashtirilgan teshikli shit-baryerlar, arqonlarda tortilish uchun mezanalar, qo‘l bilan yurishga mo‘ljallangan asboblar, muvozanat mashq uchun zarur bo‘ladigan har xil moslamalar (yotiq va qiya qo‘yilgan xodalar va boshqalar) bo‘ladi.
Voleybol, badminton, kichik tennis o‘yinlarini birgalik- da o‘ynaydigan maydonchalar qilinadi. Ustunlarga to‘rlarni tushirib chiqarishga yordam beradigan moslamalar o‘rnatiladi. To‘rlarga yog‘och to‘sinlar yoki g‘ildirakli metall profillar mus- tahkamlanadi. Ustunlar biri ikkinchisidan kelib chiqadigan har xil diametrli (4 va 5, 6 va 7 sm) trubalar yoki sharnirlarda bo‘lishi mumkin. Yuqori ko‘tarilgan holatdagi to‘rlarning ba- landligi bola qo‘lini yuqoriga ko‘targan darajaga yana 10 sm qo‘shilib belgilanadi, badminton o‘ynash uchun 120–130 sm balandlik talab etiladi, tennis o‘ynashda to‘rni yerdan 3–5 sm balandlikka osiladi.
Basketbol o‘ynash uchun ajratiladigan joy kattalarnikiga nisbatan ikki barobar kichraytirilgan maydonda bo‘ladi. Yon tomondagi chiziqda bolalarga o‘yin elementlarini o‘rgatish uchun bir qancha turli balandlikdagi halqali shitlar qo‘yilgan bo‘lishi kerak.
Stol tennisini yoyib yig‘adigan qilib yasash mumkin. Suril- ma oyoql ar yordamida ularnnig balandligini istalgan holatga moslanadi. Tennis stolining qopqog‘i royal ilgaklar bilan bir- lashtiriladigan ikki to‘siqdan iborat bo‘lib, stol oyoqlari yozilib- yig‘iladigan bo‘ladi, o‘zaro bir-biri bilan juft bo‘lib birlashadi. Bolalar tennis raketkalari 120–130 g og‘irlikda bo‘lishi lozim.
O‘yin maydonchasi old-orqasi va yon tomonlari panjarali g‘ov bilan to‘sib qo‘yiladi. To‘qmoqni ushlab qolish uchun yer 50 sm baland qilib ko‘tariladi va unga to‘r to‘siladi.
Tepkili mashinalar, velosipedlar, samokatlar, sportrol-lerlarda yurishga o‘rgatish uchun markaz bo‘ylab ajratib turadigan halqa yo‘l bo‘lishi kerak. Agar ko‘prikcha va yer osti yo‘llari bo‘lsa u bola harakatini murakkablashtiradi.
Bolalarni suzishga o‘rgatish maqsadida shaloplatish va suz- ish hovuzlari yoki hovuz vannalar quriladi.
Jismoniy mashqlar o‘tkaziladigan joylar, jihozlar, inventarlar toza saqlanishi talab etiladi. Jihozlarni saqlash va ularni ozoda tutish, moylab turish uchun to‘g‘ri sharoitlarni ta’minlash zarur.
Mashqlar jihozi, ayniqsa yirik inshootlar (mezanalar, ar- g‘imchoqlar) mustahkam, puxta, shaklan oddiy, bolalarning bo‘yi va imkoniyatlariga mos bo‘lishi lozim. Jarohatning oldini olish maqsadida mashg‘ulotlar oldidan snaryadlar, ular qismlarining bog‘lanishi, mustahkamligi sinab ko‘riladi. Yog‘och predmetlar randalab pardozl angan, metall predmetlarning burchaklari du- maloqlangan bo‘lishi kerak. Snaryadlar bir-biridan xavfsizroq bo‘lgan joyga o‘rnatiladi, buyumlarni irg‘itishga mo‘ljallangan maydonchalarga to‘siq o‘rnatlishi, muvozanatni, tirmashib chiqish bilan birga bajariladigan snaryadlar uchun qum yostiqlar qilish ko‘zda tutiladi. Binoda gimnastik to‘shaklar, yumshoq sintetik material bilan g‘iloflangan gilamchalar, yugurib borish uchun rezina yo‘llaridan foydalaniladi.
Jismoniy mashqlar bo‘yicha mashg‘ulotlar o‘tadigan joy- larni jihozlashda ayrim snaryadlarning shakli, rangi, kattaligi bo‘yicha o‘zaro mosligi, bino yoki maydonchani bezaydigan ansambl yaratilishini hisobga olmoq zarur. Yirik jihozlar yorqin, huzur baxsh etadigan rang, yog‘och elementlari rang- siz lak, metall elementlari yorqin kulrang, havorang nitroe- mal bilan bo‘yalgani ma’qul. Irg‘itish uchun to‘siqlar yorqin rangda bo‘yalgan bo‘lishi kerak. Kichik buyumlar rang-barang bo‘lgani ma’qul.
Agar bola har kuni jismoniy tarbiya mashqlari bilan shug‘ullanar ekan, u chidamliroq bo‘ladi va mushaklarini mustahkamlaydi. Bunday mashqlar to‘plamiga kundalik hayotda kam foydalaniladigan mushaklarni jalb etuvchi mashg‘ulotlarni kiritish hamda tananing o‘ng va so‘l tomonini bir xil mashq qildirish lozim. Asosiy e‘tibor qaddini tik tutishni shakllantirishga qaratilishi kerak. Bolada yoshligidanoq tanani to‘g‘ri tutish zarurligi, tanasini egri tutishiga qarshi kurashishi, maxsus mashqlar vositasida yelka va bel sohasi muskullarini mustahkamlash lozimligi haqida yetarli tasavvur uyg‘otish maqsadga muvofiq. Harakatla rivojlanish Bolalarning serharakatchanligi bilan ularning so‘z zaxirasi darajasi, nutqi rivojlanishi va fikr yuritishi o‘rtasida bevosita bog‘liqlik borligi aniqlangan. Jismoniy mashqlar orqali bola tanasining tayanch harakat faolligi natijasida uyquni yaxshilanadi. Bolalarning kayfiyatiga ijobiy ta‘sir ko‘rsatadigan, ularning aqliy va jismoniy qobiliyatlarini kuchaytira digan biologik faol birikmalar sintezi jismoniy mashqlarda mujalasam.
Shunday ajoyib uslub mavjudki, u aqlli gimnastika deyiladi. Ushbu jismoniy mashq nafaqat jismoniy, balki aqliy o‘sishni ham kuchaytiradi.
Bolalar maktabgacha bo‘lgan yoshlarida harakat qilish qobiliyatlari orqali, ya‘ni katta amplitudali (yugurish, sakrash, buyumlarni irg‘itish) va kichik amplitudali (aniq harakatlar qilish) harakatlarni amalga oshirishni takomillashtiradi. Bolalar, kichik amplitudali harakatlanish jarayonini rivojlantirar ekan, ancha mustaqil bo‘la boshlashadi. Motorikani rivojlantirish bolaga o‘zini majburlamasdan harakatlanish, o‘zi haqida qayg‘urish va o‘zining ijodiy qobiliyatlarini namoyon qilish imkonini beradi. Aqlli gimnastika Aqlli gimnastika yoki miya gimnastikasi – bu maxsus harakatlardan iborat mashqlar to‘plami bo‘lib, boshmiya yarimsharlarini birlashtirishni va miya hamda tana harakatini optimallashtirishga yordam beradi. Yanada soddaroq aytganda, diqqat va xotirani yaxshilash, ishchanlik qobiliyatini oshirish va miya imkoniyatlarini kengaytirish beradi.
Aqlli gimnastikalarning har bir mashqi boshmiyaning ma‘lum bir qismini uyg‘otishga mo‘ljallangan bo‘lib, fikr va harakatni birlashtiradi. Natijada, yangi bilimlar yaxshiroq yodda qoladi hamda yanada tabiiyroq bo‘ladi. Bundan tashqari, mashqlar harakatlarni muvofiqlashtirish va ularni his qilish va qabul qilishni rivojlantiradi. Keling, qobiliyat va miya qabul qilishi bilan bog‘liq jarayonlarni rivojlantirishga yordam beradigan mashqlarni ko‘rib chiqamiz.
QARAMA-QARSHI YURISH
Shunday yuramizki, qarama-qarshi qo‘l va oyoq bir vaqtning o‘zida bir-biriga intilsin. Miyaning ikki yarim sharining ishlashini boshqaramiz.
FIL
Qo‘l oldinga cho‘zilgan, boshni yelkaga bosib, oyoqlarni bukkan holda qo‘llarimiz yordamida havoda sakkiz shaklini chizamiz. Mashqni o‘ng va so‘l qo‘l bilan bajaramiz. Tushunish, o‘qish, tinglash va yozishni rivojlantiradi.
PEREKAT
Polga o‘tirib, qo‘limizda orqaga tayanamiz, oyoqlarni ko‘tarib havoda sakkiz raqamini chizamiz. Shunday bo‘ladiki, biz o‘z o‘qimizda aylanayotgandek tasavvur uyg‘onadi. Ijodiy yondashuvni kuchaytirib, ishlash uslubini yaxshilaymiz.
BO‘YINNI AYLANTIRISH
Bir yelkani ko‘tarib, unga boshni qo‘yamiz. Yelkani tushirganda ikkinchisini ko‘taramiz va boshni unga qo‘yamiz. Shu bilan bo‘yin, yelka va bel sohasidagi qisilishlarni yo‘qotib, matematik qobiliyatlarga turtki beramiz.
ILONCHA
Qorin bilan yotgan holda astasekin boshni nafas chiqarish bilan birga ko‘taramiz va belni bukamiz. Stol yonida o‘tirganda ham bu mashqni bajarish mumkin. Diqqatni jamlash, yangi axborotni qabul qilish xususiyatlarini oshiradi.
QORIN BILAN NAFAS OLISH
Qo‘lni qoringa qo‘yib, nafas olayotgan vaqtda qorin ko‘tarilishiga e‘tibor beramiz. Nafas chiqarganda qorinni pasaytiramiz. Markaziy asab tizimini bo‘shashtiradi va quvvat darajasini oshiradi.
QO‘LLARDAN FOYDALANISH
Bir qo‘lni balandga ko‘tarib, oldinga, orqaga, chapga va o‘ngga harakatlantiramiz. Bunda boshqa qo‘limiz bilan unga biroz qarshilik ko‘rsatamiz. Qo‘l bilan nafas chiqarishda harakatlantiramiz. Keyin, ikkinchi qo‘l bilan ayni harakatlarni takrorlaymiz. Bexato yozish, nutq va so‘zlash qobiliyatini rivojlantiradi.
QOPQOQ
Ehtiyotkorlik bilan quloq chig‘anoqlarini markazdan chetiga qarab uqalaymiz. Buni ikki qo‘lda bir vaqtda bajaramiz. Diqqatni jamlash, aqliy va jismoniy qobiliyatlarni kuchaytiramiz.