Reja: Kidariylar, xioniylar va eftalitlarning siyosiy hamda etnik tarixi. Turk xoqonligi davrida davlat boshqaruvi. G‘arbiy Turk xoqonligi. Kidariylar, xioniylar va eftalitlarning siyosiy hamda etnik tarixi

G‘arbiy Turk xoqonligi. Turk xoqonlari o‘rtasidagi o‘zaro kurashlar 20 yildan ziyodrok, davom etib 603 yilda davlatning 2 ta: G‘arbiy va Sharqiy kismlariga bo‘linib ketishi bilan yakunlandi. Sharqiy Turk hoqonligi Mug‘uliston hududlarini, G‘arbiy Turk hoqonligi esa, Yettisuv, Chu vodiysi, Volga, Kubanning quyi qismi, Irtish, Ishim daryosi bo‘yidagi yerlar, O‘rta Osiyo va Sharqiy Turkistonning bir kismini o‘z ichiga olgan. Hoqonlar SHeguy va To‘n yabg‘u davrlarida G‘arbiy Turk xoqonligi vaqtinchalik rivojlanish jarayonlarini boshdan kechirdi. Bu davrda hoqonlikning hududlari kengaydi, davlat boyidi va harbiy qabila zodagonlarining mavqei kuchayib ular hoqonlar hokimiyatidagi harbiy muvaffaqiyatlarni ta’minlab turdilar. Shaguy G‘arbiy hoqonlikning sharqiy chegaralarini Oltoy qilib belgiladi va o‘z hokimiyatini Tarim havzasi va sharqiy Pomir oldigacha cho‘zishga muvaffaq bo‘ldi. To‘n yabg‘u (To‘n Baxodir) hoqonlikning g‘arbiy hududlarida faol siyosat olib borib xoqonlikning kishki qarorgohini Chu daryosi vohasidagi yirik savdo hunarmandchilik markazi bo‘lgan Suyobga (xozirga To‘qmoq yakinidagi Oqbeshim ko‘hna shahri), yozgi qarorgohini esa Isfijob yaqinidagi Mingbuloqqa, hozirgi Turkiston shahri yaqinida) ko‘chiradi. To‘n yabg‘uning yangi yurishlari tufayli hoqonlik chegarasi Amudaryoning yukori okimlaridan Hindiqushgacha cho‘ziladi.
To‘n yabg‘u hukmronligi davrida amalda mustaqil bo‘lgan O‘rta Osiyo davlatlari ustidan nisbatan qattiq siyosiy nazorat o‘rnatiladi. Chunki bu davlatlarning vassalligi faqat o‘lpon to‘lash bilan chegaralanar edi. Isfijobdan Toshkent vohasigacha, shimolda Janubiy Afg‘oniston va shimoli-g‘arbiy Pokistongacha bo‘lgan hududlarga hoqon To‘n yabg‘uning ishonchli vakillari - tudunlar yuborilib, ular soliqlar yig‘ish va hoqon qarorgohiga yuboriladigan o‘lponlarni qattiq nazoratga oldilar. Mahalliy hokimlarga ularni hoqonlik ma’muriy boshqaruviga qo‘shilganlik ramzi sifatida turk unvonlari berildi. Shu bilan birgalikda To‘n yabg‘u nisbatan kuchli bo‘lgan mahalliy hukmdorlar bilan shaxsiy munosabatlarini mustahkamlashga harakat qildi. Manbalarda To‘n yabguning Samarqand hokimiga o‘z qizini xotinlikka berganligi xaqida ma’lumot bor. Xitoy manbasi To‘n yabg‘u haqida ma’lumot berar ekan shunday xabar beradi: 'G‘arb varvarlari hali hech qachon bunchalik qudratli bo‘lgan emas".
O‘ta yakkaxokimlik xususiyatiga ega bo‘lgan To‘n yabg‘u boshqaruvi - talon- tarojchilik urushlari natijasida boyib ketgan qabila zodagonlari orasida norozilik harakatlarini kuchaytirib yubordi. Boshlanib ketgan o‘zaro kurashlarni bartaraf etishga harakat qilgan To‘n yabg‘uning tog‘asi Qo‘l Baxodir jiyanini o‘ldirib o‘zini Qo‘l Elbilga hoqon deb e’lon qiladi. Ammo, qabila boshliqlarining ayrimlari boshqa da’vogarni qo‘llab-quvvatlaganlari tufayli yana qabilalararo kurashlar boshlanib ketadi. 630-634 yillarga kelib hoqonlik o‘zining Sirdaryoning g‘arbidagi O‘rta Osiyo mulklaridan mahrum bo‘ldi. G‘arbiy turk hoqonligining asosi bo‘lgan dulu va nushibi qabilalari o‘rtasida o‘zaro kurashlar avj olib ketdi.
634 yilda nushibi qabilasi tomonidan qo‘llab-quvvatlangan Ishbara Elterish SHer hoqon xokimiyat tepasiga keldi. U harbiy ma’muriy tartib bo‘lgan "o‘n o‘q eli" boshqaruvini qayta tiklashga harakat qilib, qabila boshliqlarini o‘ziga shaxsan tobe qilish maqsadida islohotlar o‘tkazdi. Undan tashqari, amaldagi nazoratni amalga oshirish maqsadida Ishbara har bir mulkka xoqon urug‘i a’zosi - shodni jo‘natadi. Shodlar qabila zodagonlari bilan hech qanday aloqada bo‘lmay, ularnig markaziy hokimiyatga intilishini ko‘zatib borgan. Bu mahalliy hokimlarning siyosiy tashabbuslarini nihoyatda chegaralab qo‘yar edi. Ammo, Ishbara Elterish SHer boshchiligidagi hoqonlik hokimiyatining harbiy-siyosiy layokati qaram mulklar va qabilalarni ushlab turishga kodir emas edi. 638 yilda dulu qabilasi o‘zlariga jo‘natilan shodni hoqon deb e’lon qildilar. Shundan so‘ng dulu va nushibi qabilalari o‘rtasida og‘ir va qonli urushlar bo‘lib o‘tib g‘arbiy hoqonlik ikki qismga bo‘linib ketdi. Shunday bo‘lsada, hoqonlikdagi qabilalararo va sulolalararo urushlar 17 yil (640-657 yy.) davom etdi.
Shunday qilib, VII asrning o‘rtalarida G‘arbiy turk hoqonligi zaiflashib bir necha qismlarga bo‘linib ketdi. Vaziyatdan foydalangan Xitoyning Tan imperiyasi qo‘shinlari 657-659 yillarda Yettisuvga bostirib kirdilar. Xitoy bosqinchilariga qarshi kurashlar uzoq yillar davom etdi. Faqatgina VII asrning oxirlariga kelib hoqonlik o‘z mustaqilligini tiklashga muvaffaq bo‘ldi va xitoyliklar vakili Xusrav Bo‘rishod mamlakatdan xaydab yuborildi.