Reja: Kirish. I-bob. Psixolog olimlar tomonidan rolli-syujetli o’yinlarni o’rganilishi, shakllanishi va maktabgacha yoshdagi bolalar xotirasini psixologik xususiyatlari

II-Bob. Maktabgacha yoshdagi bolalarning rolli-syujetli o’yin asosida xotirasini rivojlanishini eksperemental o’rganish.
2.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarning xotirasini psixologik aniqlash.
Xotirani aniqlashning ko'plab yondashuvlari mavjud. Keling, ulardan ba'zilarini ko'rib chiqaylik. Nemov Robert Semyonovichning fikriga ko'ra, xotira - bu odamning o'zini o'rab turgan dunyo haqida oladigan, ma'lum bir iz qoldiradigan, saqlanib qoladigan, mustahkamlanadigan va kerak bo'lganda takrorlanadigan taassurot jarayonlari. Meshcheryakov Boris Gurevich va Zinchenko Vladimir Petrovichning psixologik lug'atida xotiraning ta'rifi o'z tajribasini shaxs tomonidan eslab qolish, saqlash va keyinchalik takrorlash sifatida berilgan. Golovin Sergey Yuryevich o'z lug'atida xotirani o'zlashtirilgan tajribani eslab qolish, tartibga solish, saqlash, tiklash va unutish, uni faoliyatda qayta ishlatish yoki ong sohasiga qaytarish imkonini beradigan jarayon deb ta'riflaydi. Xotira aqliy hayotning eng muhim xususiyatidir. Shuning uchun xotira muammosi psixologiyaning eng diqqatni tortadigan va eng ko'p o'rganilgan muammolaridan biridir. Xotirani tadqiq qilish hozirgi vaqtda turli fanlarning vakillari tomonidan band: psixologiya, biologiya, tibbiyot, genetika va boshqalar. Bu fanlarning har biri oʻziga xos xotira nazariyasiga ega: psixologik (G. Ebbinggaus, K. Levin, P. Janet), biogenetik (Pavlov I.P., Sechenov I.M.), fiziologik (Vigotskiy L.S.). Hozirgi vaqtda fanda xotiraning yagona va yaxlit nazariyasi mavjud emas. Xotiraning dastlabki psixologik nazariyalaridan biri assotsiatsiya nazariyasi edi. U 17-asrda paydo bo'lgan va Angliya va Germaniyada asosiy tarqalish va tan olingan. Bu nazariya G.Ebbinggauz, G.Myuller F.Shulman, A.Pilzeperlar bilan birgalikda ishlab chiqqan assotsiatsiya – ayrim psixik hodisalar oʻrtasidagi bogʻliqlik tushunchasiga asoslanadi. Assotsiatsiyachilarning barcha ishlari uchun asosiy vazifa umumiy edi: assotsiatsiyalarning shakllanishi, zaiflashishi, o'zaro ta'siri shartlarini taniqli o'rganish. Xotira qisqa muddatli va uzoq muddatli, u yoki bu yaqinlik, kontrast, vaqtinchalik va fazoviy yaqinlik bo'yicha ko'proq yoki kamroq barqaror assotsiatsiyalarning murakkab tizimi sifatida tushuniladi. Ushbu nazariya tufayli xotira mexanizmlari va qonuniyatlari, masalan, G. Ebbinghausni unutish qonuni kashf qilindi va tavsiflandi.
Vaqt o'tishi bilan assotsiativ nazariya bir qator muammolarga duch keldi, ularning asosiysi bolalar xotirasining selektivligini tushuntirish edi. Assotsiatsiyalar tasodifiy asosda tuziladi va xotira har doim ma'lum ma'lumotlarni tanlaydi. Shunga qaramay, xotiraning assotsiativ nazariyasi uning qonunlarini bilish uchun juda ko'p foydali ma'lumotlarni berdi. Yodlangan elementlarning soni turli xil takroriy sonlar bilan va vaqt o'tishi bilan elementlarning taqsimlanishiga qarab qanday o'zgarishi aniqlandi; yodlash va yodlash o'rtasidagi vaqtga qarab yodlangan qator elementlari xotirada qanday saqlanadi. Assotsiativ nazariya 19-asr oxirida Gestalt nazariyasi bilan almashtirildi. Ushbu yangi nazariyaning asosiy tushunchasi - gestalt tushunchasi - yaxlit tashkilotni, uning qismlari yig'indisiga kamaymaydigan tuzilmani bildiradi. Xotirani belgilaydigan gestalt shakllanishi qonunlari.
Bu nazariyada strukturaviy materialning ahamiyati, uni yaxlitlikka keltirish alohida ta'kidlangan. Tuzilishning paydo bo'lishi - bu sub'ektdan mustaqil ravishda ishlaydigan xavfsizlik va o'xshashlik tamoyillariga muvofiq materialni tashkil etish yoki o'zini o'zi tashkil etish. Bu sabablar tuzilmani shakllantirishning yakuniy asosi bo'lib, qo'shimcha asoslash va tushuntirishni talab qilmaydi. Gestalt qonunlari sub'ekt faoliyatidan tashqarida ishlaydi. Yodlash va takror ishlab chiqarish dialektikasi quyidagi tarzda ishlaydi. Ba'zi ehtiyojlar holati bolada yodlash yoki ko'paytirish uchun ma'lum bir sharoit yaratadi. Tegishli muhit bolalar ongida ajralmas tuzilmalarni jonlantiradi, ular asosida material eslab qoladi yoki takrorlanadi. Gestalt psixologiyasida alohida o'rinni K. Levin kontseptsiyasi egallaydi. U maqsadga muvofiqlik, tizimlilik tamoyilini asosiy tamoyil sifatida ilgari suradi. K.Levin o'zining harakatlar nazariyasini rivojlantiradi va birinchi navbatda irodaviy harakatlar ularning tarkibiga harakat qiluvchi sub'ektning o'zini, to'g'rirog'i, uning ehtiyojlari va niyatlarini kiritadi. Xotira sohasida bu o'z ifodasini yodlash unumdorligiga kuch munosabatlari - kuch sohasidagi yo'nalish yoki zaryadsizlanishning ta'sirida topadi. Buning o'ziga xos ko'rinishi tugallanmagan harakatlarni tugallanganlarga nisbatan yaxshiroq eslashdir. Ammo shu bilan birga, xotiraning selektivligining ba'zi faktlariga psixologik izoh topib, Gestalt nazariyasi yodlovchining faoliyatiga, shuningdek, maxsus mnemonik faoliyatga bog'liq bo'lgan xotira jarayonlarini o'rganmadi.
Xotira rivojlanishining shaxsning amaliy faoliyatiga bog'liqligi haqidagi masala bu nazariyada ko'tarilmagan yoki hal qilinmagan. Xotirani faoliyat sifatida o'rganishning boshlanishi fransuz olimi P. Janetning ishi bilan qo'yilgan. U xotirani ijtimoiy, tarixiy taraqqiyot jarayonida muayyan shaklda shakllanadigan, materialni eslab qolish, qayta ishlash va saqlashga qaratilgan harakat deb hisoblagan. Xotira rivojlanishining turli bosqichlarida bu harakatning tabiati har xil, ammo barcha bosqichlar uchun umumiy bo'lib, avvalgi narsaning yo'qligiga qarshi kurashdir, chunki xotira, P. Janetning fikriga ko'ra, o'tmishning yo'qligini aniqlashga qaratilgan. Dastlab, bu bo'lgan narsaning qayta paydo bo'lishini kutishda ifodalanadi; keyinchalik - uni qidirishda; keyin - kechiktirilgan harakat. Keyingi qadamlar ko'rsatmalar va og'zaki ko'rsatmalar va nihoyat, bola uchun xotiraning eng xarakterli ko'rinishlari: u ko'rgan narsasining hikoyasi, ob'ektlarning tavsifi va rasmlarda ko'rilgan tasvirlarning belgilanishi.
Xotira rivojlanishining ketma-ket bosqichlarining butun qurilishi P. Janet tomonidan mustahkam faktik asosda qo'llab-quvvatlanmaydi. Mamlakatimizda bu nazariya oliy psixik funksiyalarning kelib chiqishi nazariyasida yanada rivojlantirildi. Ushbu nazariyaga ko'ra, turli xil tasvirlar, materialni eslab qolish, saqlash va ko'paytirish o'rtasidagi aloqalar-assotsiatsiyalarning shakllanishi bolaning ushbu materialni mnemonik ishlov berish jarayonida nima qilishi bilan izohlanadi. A.A. Smirnovning aniqlashicha, harakatlar fikrlardan ko'ra yaxshiroq esda qoladi va harakatlar orasida, o'z navbatida, to'siqlarni, shu jumladan, bu to'siqlarni engib o'tish bilan bog'liq bo'lganlar yaxshiroq esda qoladi. Bu A.A. Smirnov va P.I. Zinchenko xotiraning yangi va muhim qonunlarini bolaning mazmunli faoliyati sifatida ochib berdi. Xotira qandaydir mustaqil funktsiya emas, balki shaxs, uning ichki dunyosi, qiziqishlari, intilishlari bilan chambarchas bog'liqdir. Shuning uchun rivojlanish va takomillashtirish bolaning rivojlanishi bilan parallel ravishda sodir bo'ladi. Har bir bolaning xotirasi rivojlanishning umumiy qonuniyatlari bilan tavsiflangan bo'lsa-da, shu bilan birga, u o'ziga xos xususiyatlarga ega. Ba'zi bolalar xotiraning vizual-majoziy turi bilan ajralib turadi. Bunday xotiraga ega bola vizual tasvirlarni, shakli, rangi va boshqalarni ayniqsa yaxshi eslab qoladi. Og'zaki-mavhum xotira turiga ega bo'lgan bolalarda ikkinchi signal tizimi ustunlik qiladi. Ko'pgina bolalar vizual-majoziy va og'zaki-mantiqiy materialni yaxshi payqashadi va shu bilan birga ular his-tuyg'ularni yaxshi xotiraga ega. Sovet bolalar psixologiyasida kattalarning bolaning kognitiv jarayonlariga ta'siri etarlicha o'rganilgan. Ko'p sonli eksperimental psixologik tadqiqotlar natijasida shaxsiy xotira nazariyalari ishlab chiqilgan bo'lib, ular xotira jarayonlarining borishiga, ayniqsa saqlanishga ta'sir qiluvchi bir qator omillarni aniqladi. Bu faollik, qiziqish, e'tibor, vazifani anglash kabi omillar, shuningdek, xotira jarayonlari oqimiga hamroh bo'lgan his-tuyg'ular.
Xotira mexanizmlarining fiziologik nazariyalari I.P. ta'limotining eng muhim qoidalari bilan chambarchas bog'liq. Pavlov yuqori asabiy faoliyat shakllari haqida. Shartli vaqtinchalik aloqalarni shakllantirish haqidagi ta'limot sub'ektning individual tajribasini shakllantirish mexanizmlari nazariyasi, ya'ni. "fiziologik darajadagi xotira" nazariyasining o'zi. Darhaqiqat, shartli refleks yangi va ilgari qo'zg'atilgan tarkib o'rtasidagi bog'lanishni shakllantirish akti sifatida esda saqlash aktining fiziologik asosini tashkil qiladi. Xotira inson qobiliyatlarining asosi bo'lib, u o'rganish, bilim olish, ko'nikma va malakalarni rivojlantirish shartidir. Xotirasiz shaxsning ham, jamiyatning ham normal ishlashi mumkin emas. Xotirasi va uning takomillashuvi tufayli inson hayvonot olamidan ajralib turdi va hozirgi cho'qqilarga erishdi. Va bu funktsiyani doimiy ravishda takomillashtirishsiz insoniyatning keyingi taraqqiyotini tasavvur qilib bo'lmaydi. Xotirani hayot tajribasini qabul qilish, saqlash va takrorlash qobiliyati sifatida aniqlash mumkin. Xulq-atvorning turli xil instinktlari, tug'ma va orttirilgan mexanizmlari shaxsiy hayot tajribasi jarayonida muhrlangan, meros qilib olingan yoki orttirilgan narsadir. Bunday tajribani doimiy ravishda yangilab turmasa, uni mos sharoitlarda ko'paytirmasa, tirik organizmlar hozirgi tez o'zgaruvchan hayot hodisalariga moslasha olmaydi. U bilan nima sodir bo'lganini eslamasdan, tana shunchaki yaxshilana olmaydi, chunki u olgan narsa bilan taqqoslanadigan hech narsa bo'lmaydi va u qaytarib bo'lmaydigan darajada yo'qoladi. Xotiraning fiziologik asosini miyadagi vaqtinchalik aloqalarni shakllantirish, saqlash va aktuallashtirish (engram) tashkil etadi. Xotira inson hayoti va faoliyatining barcha xilma-xilligiga kiritilganligi sababli, uning namoyon bo'lish shakllari juda xilma-xildir.
Xotiraning turlarga bo'linishi, birinchi navbatda, yodlash va ko'paytirish jarayonlari amalga oshiriladigan faoliyatning o'ziga xos xususiyatlari bilan bog'liq bo'lishi kerak. Xotiraning har xil turlarini ajratishning eng umumiy asosi uning xususiyatlarining yodlash va ko'paytirish jarayonlari amalga oshiriladigan faoliyat xususiyatlariga bog'liqligidir. Shu bilan birga, xotiraning alohida turlari uchta asosiy mezonga muvofiq ajratiladi:
1) faoliyatda ustun bo'lgan aqliy faoliyat xarakteriga ko'ra, xotira harakatlantiruvchi, hissiy, obrazli va og'zaki-mantiqiy bo'linadi;
2) faoliyat maqsadlarining tabiati bo'yicha - ixtiyoriy va o'zboshimchalik bilan;
3) materialni mahkamlash va saqlash muddatiga ko'ra - qisqa muddatli, uzoq muddatli va operatsion, oraliq va genetik. Dvigatel xotirasi - bu turli harakatlar va ularning tizimlarini yodlash, saqlash va takrorlash. Ushbu turdagi xotiraning katta ahamiyati shundaki, u turli amaliy va mehnat ko'nikmalarini, shuningdek, yurish, yozish va boshqalarni shakllantirish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Hissiy xotira - bu his-tuyg'ular xotirasi. Tuyg'ular har doim bizning ehtiyojlarimiz va manfaatlarimiz qanday qondirilishini, tashqi dunyo bilan munosabatlarimiz qanday amalga oshirilishini ko'rsatadi. Shuning uchun hissiy xotira har bir insonning hayoti va faoliyatida juda muhimdir. Boshdan kechirgan va xotirada saqlangan his-tuyg'ular harakatga undash yoki o'tmishda salbiy tajribalarni keltirib chiqargan harakatlardan saqlanish uchun signal sifatida ishlaydi. Tasviriy xotira - bu g'oyalar, tabiat va hayot rasmlari, shuningdek tovushlar, hidlar, ta'mlar uchun xotira. Bu vizual, eshitish, taktil, xushbo'y, ta'mli bo'lishi mumkin. Vizual - vizual tasvirlarni, narsalarni eslab qolish. Eshitish - eshitish organlari orqali olingan ma'lumotlarni saqlash. Taste - ta'mni farqlash imkonini beradi va biz nima yeyayotganimiz haqida ma'lumot beradi. Taktil - tashqi dunyo haqidagi ma'lumotlarni saqlashga imkon beruvchi xotira. Xushbo'y - hid bilish analizatorlari faoliyati bilan bog'liq xotira. Og'zaki-mantiqiy xotira - bu og'zaki shaklda taqdim etilgan ma'lumotlar (so'zlar, matnlar, formulalar, xulosalar, mulohazalar, fikrlar). Bu o'ziga xos inson xotirasi, motor, hissiy va majoziydan farqli o'laroq, eng oddiy shakllarida hayvonlarga ham xosdir. Xotiraning boshqa turlarining rivojlanishiga asoslanib, og'zaki-mantiqiy xotira ularga nisbatan etakchi bo'lib qoladi va barcha boshqa xotira turlarining rivojlanishi uning rivojlanishiga bog'liq. Ixtiyorsiz xotira - yodlash va ko'paytirish, amalga oshiriladi: insonning ixtiyoriy harakatlarisiz, ong tomonidan nazorat qilinmasdan, ixtiyoriy diqqat ishtirokisiz. O'zboshimchalik bilan xotira - yodlash va ko'paytirish: odamning ixtiyoriy sa'y-harakatlarini talab qiladigan faol diqqat ishtirokida amalga oshiriladi. Qisqa muddatli xotira - ma'lumot qisqa vaqt ichida, 15-20 soniya ichida saqlanadi, bu vaqt ichida kiruvchi ma'lumotlar ongli ravishda saqlanmaydi, lekin o'ynashga tayyor. Uzoq muddatli xotira - saqlash muddati uzoq, istalgan vaqtda va bir necha marta o'ynashga tayyor. RAM - ma'lumotlar bir necha kungacha saqlanadi. Muayyan vazifani bajarish uchun mo'ljallangan, undan keyin u o'chiriladi. Oraliq xotira - bir necha soat davomida saqlanadi, to'planadi va tungi uyqu paytida oraliq xotirani tozalash va o'tgan kun davomida to'plangan ma'lumotlarni turkumlash, uzoq muddatli xotiraga o'tkazish uchun uni tanadan olib tashlaydi. Uyquning oxirida oraliq xotira yana yangi ma'lumotlarni olishga tayyor bo'ladi. Kuniga uch soatdan kam uxlaydigan odamda oraliq xotira tozalanishga ulgurmaydi, natijada aqliy, hisoblash operatsiyalarini bajarish buziladi, diqqat va qisqa muddatli xotira kamayadi, nutqda xatolar paydo bo'ladi. va harakatlar. Genetik xotira - ma'lumotlar genotipda saqlanadi, meros orqali uzatiladi va ko'paytiriladi. Bunday xotirada ma'lumotni saqlashning asosiy biologik mexanizmi mutatsiyalar va gen tuzilmalari bilan bog'liq o'zgarishlardir. Insonning genetik xotirasi biz ta'lim va ta'lim orqali ta'sir qila olmaydigan yagona narsadir. Xotirada yodlash, saqlash, ko'paytirish va unutish kabi asosiy jarayonlar mavjud. Bu jarayonlar avtonom aqliy qobiliyatlar emas. Ular faoliyatda shakllanadi va u bilan belgilanadi. Muayyan materialni yodlash hayot jarayonida individual tajribani to'plash bilan bog'liq. Esda qolgan narsalarni keyingi faoliyatda qo'llash takrorlashni talab qiladi. Faoliyatdan ma'lum bir materialni tark etish uni unutishga olib keladi. Xotirada materialning saqlanishi uning shaxs faoliyatidagi ishtirokiga bog'liq, chunki har qanday vaqtda insonning xatti-harakati uning butun hayotiy tajribasi bilan belgilanadi. Yodlash - bu xotira jarayoni bo'lib, u orqali ma'lumot xotiraga kiritiladi. Yodlash jarayonida yangi kelgan elementlarning xotira tarkibiga kirishi ularni assotsiativ bog'lanishlar tizimiga kiritish orqali sodir bo'ladi. Saqlash ko'paytirish yoki tanib olish yoki unutilgandek tuyulgan materialni o'rganishni yakunlash uchun dastlabki yodlash uchun zarur bo'lgan vaqtdan kamroq vaqt talab qilish orqali aniqlanadigan asosiy jarayonlardan biridir. Qayta ishlab chiqarish - bu xotira jarayoni bo'lib, uning natijasida uzoq muddatli xotiradan ilgari qo'zg'atilgan tarkibning aktuallashishi va uni qisqa muddatli xotiraga o'tkazish sodir bo'ladi. Unutish xotira tizimidagi jarayonlardan biri bo'lib, eslab qolish yoki taniy olmaslik yoki noto'g'ri eslash va tanib olishda namoyon bo'ladi. Shunday qilib, xotira shaxsning ruhiy hayotining eng muhim, belgilovchi xususiyatidir. Xotira barcha psixik jarayonlarning eng muhim xususiyati bo'lib, inson shaxsiyatining birligi va yaxlitligini ta'minlaydi.
Uruntaeva Galina Anatolyevna maktabgacha yoshdagi xotiraning asosiy turi obrazli deb hisoblaydi. Uning rivojlanishi va qayta tuzilishi bolaning aqliy hayotining turli sohalarida va birinchi navbatda kognitiv jarayonlarda - idrok va fikrlashda sodir bo'layotgan o'zgarishlar bilan bog'liq. Idrok, garchi u ongliroq, maqsadli bo'lsa ham, globallikni saqlab qoladi. Shunday qilib, bola asosan ob'ektning eng ajoyib xususiyatlarini ajratib ko'rsatadi, boshqalarni sezmaydi, ko'pincha muhimroqdir. Shuning uchun maktabgacha yoshdagi bolaning xotirasining asosiy mazmunini tashkil etuvchi g'oyalar ko'pincha parcha-parcha bo'ladi. Yodlash va ko'paytirish tez, lekin tizimsiz. Bola ob'ekt yoki vaziyatning tarkibiy qismining bir belgisidan boshqasiga "sakrab o'tadi". Xotirada u ko'pincha ikkinchi darajali narsani saqlaydi va asosiy narsani unutadi. Fikrlashning rivojlanishi bolalarning umumlashtirishning eng oddiy shakllariga murojaat qila boshlashiga olib keladi va bu, o'z navbatida, fikrlarni tizimlashtirishni ta'minlaydi. So'zda mustahkamlanib, ikkinchisi "tasviriylik" ga ega bo'ladi. Analitik-sintetik faoliyatni takomillashtirish vakillikning o'zgarishini nazarda tutadi. Maktabgacha yoshdagi davrda, A.A.Lyublinskaya ko'rsatganidek, o'tish sodir bo'ladi: 1) bitta aniq ob'ektni idrok etish jarayonida olingan yagona tasvirlardan umumlashtirilgan tasvirlar bilan ishlashga; 2) "mantiqsiz", hissiy jihatdan neytral, ko'pincha noaniq, noaniq tasvirdan, ularning noto'g'ri munosabatida faqat tasodifiy, ahamiyatsiz tafsilotlardan iborat bo'lib, aniq farqlangan, mantiqiy mazmunli, ma'lum bir narsani keltirib chiqaradigan tasvirga. bolaning unga munosabati; 3) bir-biridan ajratilgan alohida tasvirlar bilan ishlashdan yaxlit vaziyatlarni, shu jumladan ekspressiv, dinamik tasvirlarni, ya'ni ob'ektlarni turli bog'lanishlarda aks ettirishgacha. Oxirgi o'zgarish jarayonning o'ziga tegishli. Kichik yoshdagi bolalarda tasvir amaliy harakat asosida yaratiladi, so'ngra nutqda rasmiylashtiriladi. Kattaroq maktabgacha yoshdagi bolalarda tasvir aqliy tahlil va sintez asosida paydo bo'ladi. Maktabgacha yoshdagi bolada vosita xotirasining mazmuni sezilarli darajada o'zgaradi. Harakatlar murakkablashadi, bir nechta komponentlarni o'z ichiga oladi. Misol uchun, bola raqsga tushadi va ro'molchani silkitadi.
Maktabgachaa yoshidagi bolalarda har sohaga doir savollarning tug’ilishi ular tafakkurining faollashayotganidan darak beradi. Bola o’z savoliga javob topa olmasa yoki kattalar uning savoliga ahamiyat bermasalar, undagi qiziquvchanlik susaya boshlaydi. Odatda har qanday tafakkur jarayoni biron narsadan taajjublanish, hayron qolish va natijada turli savollarning tug’ilishi tufayli paydo bo’ladi. Juda ko’p ota-onalar va ayrim tarbiyachilar ham bolalar ortiqroq savol berib yuborsalar, «ko’p maxmadona bo’lma», «sen bunday gaplarni qayerdan o’rganding», deb jerkib tashlaydilar. Natijada bola o’ksinib, o’z bilganicha tushunishga harakat qiladi. Ammo ayrim passiv va tortinchoq bolalar hech bir savol bermaydilar. Bunday bolalarga turli mashg’ulotlar va sayohatlarda kattalarning o’zlari savol berishlari va shu bilan ularni faollashtirishlari lozim. Har qanday tafakkur, odatda biron narsani taqqoslash, analiz va sintez qilishdan boshlanadi. Shuning uchun biz ana shu taqqoslash, analiz va sintez qilishni tafakkur jarayoni deb ataymiz. Sayohatlarlar bolalardagi tafakkur jarayonini faollashtirish va rivojlantirishga yordam beradi. Bolalar tabiatga qilingan sayohatlarda turli narsalarni bir-biri bilan taqqoslaydilar va analiz hamda sintez qilib ko’rishga intiladilar. Maktabgachaa yoshidagi bolalar nutqi va uning o’sishi Agar 2 yashar bolaning so’z zapasi taxminan 250 tadan 400 tagacha bo’lsa, 3 yashar bolaning so’z zapasi 1000 tadan 1200 tagacha va 7 yashar bolaning so’z zapasi 4000 taga yetadi. Demak, maktabgachaa yoshi davrida bolaning nutqi ham miqdor, ham sifat jihatidan ancha takomillashadi. Maktabgachaa yoshidagi bolalarning nutqini o’sishi oilaning madaniy saviyasiga bog’liq. Kattalar bolalar nutqini o’stirish bilan shug’ullanar ekanlar, maktabgachaa yoshidagi bolalar ba’zi hollarda o’z nutq sifatlarini to’la idrok eta olmasliklarini unutmasliklari kerak. Bundan tashqari, bolalarda murakkab nutq tovushlarini bir-biridan farq qilish qobiliyati ham hali to’la takomillashmagan bo’ladi. Tili chuchuklikni tuzatishning eng birinchi shartlaridan biri bola bilan to’la va to’g’ri talaffuz etib, ravon til bilan gaplashishdir. Maktabgachaa yoshidagi bolalar shaxsining shakillanishiga ko’ra bu davrni uch qismga ajratish mumkin: Birinchi davr–bu 3–4 yosh oralig’ida bo’lib, bola emotsional jihatdan o’z–o’zini boshqarishning mustahkamlanishi bilan bog’liqdir. Ikkinchi davr–bu 4–5 yoshni tashkil qilib ahloqiy o’z –o’zini boshqarish. Uchinchi davr esa 6-7 yoshni tashkeil qilib shaxsiy ishchanlik va tadbirkorlik xususiyatining shakllanishi bilan harakterlanadi. Maktabgacha davrda ahloqiy tushunchalar borgan sari qat’iylasha boradi. Axloqiy tushunchalar manbai bo’lib ularning ta’lim –tarbiyasi bilan shug’ullanayotgan kattalar, shuningdek, tengdoshlari ham bo’lishi mumkin. Axloqiy tajribalar asosan muloqot, kuzatish, taqlid qilish jarayonida, shu bilan birga kattalarning ayniqsa onalarning maqtovi va tanqidlari orqali o’tadi va mustahkamlanadi. Bola doimo baho, ayniqsa maqtov olishga harakat qiladi. Bu baho va maqtovlarning bola shaxsidagi muvaffaqiyatga erishishga harakat xususiyatining rivojlanishida, shuningdek, uning shaxsiy hayoti, hamda kasb tanlashida ahamiyati juda katta. Maktabgachaa yoshidagi 6 - 7 yosh davrida bolalarda muloqotning yangi motivlari yuzaga keladi. U shaxsiy va ishbilarmonlik motivlaridir. SHaxsiy muloqot motivlari bu –bolaning tashvishga solayotgan ichki muammolari bilan bog’liq, ishbilarmonlik motivlari esa u yoki bu ishni bajarish bilan bog’liq bo’lgan motivlardir. Bu motivlarga asta –sekinlik bilan bilim, ko’nikma va malakalarni egalash bilan bog’liq bo’lgan o’qish motivlari qo’yiladi. Bu motivlar ilk bolalik davrdan boshlanib yuzaga keladigan bolalarning tabiiy qiziquvchanligi o’rnida paydo bo’ladi. O’zini ko’rsatish motivlari ham bu yoshda yaqqol namoyon bo’ladi. Bu motiv asosan bolalarning syujetli –rolli o’yinlarda asosiy rolni egallashga boshqalar ustidan rahbarlik qilishga, musobaqaga kirishishga qo’rqmasligida nima bo’lganida ham yutishga harakat qilishlarida ko’rinadi. Maktabgacha yosh davri bolalari uchun kattalar beradigan baholari juda muhim. Bolalar birinchi navbatda maishiy axloq norma va qoidalarni, o’z majburiyatlariga munosabat, kun tartibiga rioya etish, hayvon va narsalar bilan muomila qilish normalarini egalaydilar. Bunday normallarni egallash bu yoshdagi bolalar uchun qiyin hisoblanib, ularni yaxshi o’zlashtirish uchun syujetli – rolli o’yinlar yordam berishi mumkin. Maktabgachaa yoshining oxirlariga kelib, ko’pchilik bolalarda aniq bir ahloqiy qarashlar tarkib topadi, shuningdek, odamlarga munosabat bilan bog’liq bo’lgan shaxsiy sifatlar ham shakllanadi. Kishilarga nisbatan diqqatli, mehribon bo’lish xususiyatidir. Katta yoshdagi bolalar ko’p xollarda o’z xatti –harakatlari sababini tushuntirib bera oladilar . 3–3,5 yosh oralig’ida o’zlarining muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklariga o’z munosabatlarini bildiradilar va bu munosabat asosan ularning o’zlariga beradigan baholari asosida bo’ladi. 4 yoshli bolalar esa o’z imkoniyatlarini real baholay oladilar. Lekin 4 –5 yoshli bolalar hali shaxsiy xususiyatlarini idrok etishga va baholashga qodir emaslar, shuningdek o’zlari xaqida ma’lum bir xulosani bera olmaydilar. O’z –o’zini anglash layoqati katta maktabgachaa yoshidan boshlab rivojlanib avval u qanday bo’lganini va kelajakda qanday bo’lishini fikrlab ko’rishga harakat qiladi. Bu esa bolalar beradigan «Men kichkina paytimda qanday bo’lgan edim?», «Men katta bo’lganimda qanday bo’laman?» singari savollarida ko’rinadi. Kelajak haqida fikr yuritib, bolalar kelgusida kuchli, jasur, aqlli va boshqa shu singari qimmatli insoniy fazilatlariga ega bo’lishiga harakat qiladilar. Kichik va o’rta maktabgacha yoshida bola harakterining shakllanishi davom etadi. U asosan bolalarning kattalar harakterini kuzatishlari asosida tarkib topadi. Shu yillardan boshlab bolada ahamiyatli hisoblangan – iroda, mustaqillik va tashabbuskorlik kabi ahamiyatli shaxsiy xususiyatlar rivojlana boshlaydi. Katta maktabgachaa yoshida bola atrofdagi odamlar bilan turli faoliyatlarda muloqot va munosabatlarga kirishishga o’rgana boshlaydi. Bu esa unga kelajakda odamlar bilan til topishishda, ish bo’yicha va shaxsiy munosabatlarni normal ravishda o’rnata olishida foyda keltiradi. Bu yoshdagi bolalar shaxsining shakllanishida ularning ota –onalari haqidagi fikrlari va ularga beradigan baholari nihoyatda ahamiyatlidir. Maktabgachaa yoshidagi bolalarning xayoli, asosan, ularning turlituman uyin faoliyatlarida o’sadi. Biroq, shu narsa diqqatga sazovorki, agar maktabgachaa yoshidagi bolalarda xayol qilish qobiliyati bo’lmaganda edi, ularning xayoli ham xilma-xil bo’lmas edi. Maktabgachaa yoshidagi bolalarning xayollari turli xil mashg’ulotlarda ham o’sadi. Masalan, maktabgachaa yoshidagi bolalar loy o’ynashni, ya’ni loydan turli narsalar yasashni, qumdan turli narsalar ko’rib o’ynashni va rasm solishni yaxshi ko’radilar. Ana shunday mashg’ulotlar bolalar xayolining o’sshiga faol ta’sir qiladi. Maktabgacha yoshidagi bolalar xayolining o’sishiga faol ta’sir qiluvchi omillardan yana biri ertaklardir. Bolalar hayvonlar haqidagi turli ertaklarni eshitganlarida shu ertaklardagi obrazlarga nisbatan ma’lum munosabat yuzaga keladi. Bola olti yoshga lug`ati boyib, kundalik hayoti va qiziqishlari doirasiga kiradigan har qanday holat, narsa, hodisa va voqialarni boshqa kishilarga oson tushintirib bera oladi. Nomal o`sgan bola uch yoshida 500 va undan ortiqroq so`zni ishlatsa, olti yoshli bola 3000 dan to 7000 gacha so`zni ishlatadi. Olti yoshli bolaning lug`ati ot, fel, olmosh, sifat, son va bog`lovchilardan tashkil topadi. Olti yoshli bolaga nutqning o`zi uchun yangi bo`lgan tomonini o`rganishga intilib, o`ynagan holda uni analiz qila boshlaydi. Bola aynan shu yoshda ona tili sistemasiga rioya qilgan holda gapira boshlaydi. Bog`chaga qatnaydigan bola nutqini anglagan holda analiz qilish malakasiga ega bo`ladi. U so`zni tovush jihatdan analiz qila oladi, so`zdagi tovushlar tartibini aniqlay biladi. Bola so`zdagi bosh tivushni intornatsiya bilan ajratgan holda so`zni oson, quvonib talaffuz qiladi. U huddi shu tarzda so`zdagi ikkinchi va undan keyingi turgan tovushlarni ham ajrata oladi. Olti yoshli so`zning tovush tarkibini analiz qilishga maxsus o`rgatilsa, uning o`zi ham tovush tarkibini aniqlash maqsadida so`zni talaffuz qila boshlaydi. Bu o`qish va yozishni muvaffaqqiyatli egallash imkonini beradi. Mobodo bolani bunga maxsus o`rgatilmasa, u hatto oddiy so`zlarning ham tovush analizni qlila bilmaydi. Chunki, og`zaki muomalada bo`lish bola oldiga so`zning tovush analizini maxsus rivojlantirishni maqsad qilib qo`ymaydi. Shuning uchun ham bunday bolalar rivojlanishda bir oz orqada qoladilar. Nutqning asosiy vazifasi aloqa qilishdir. Olti yoshli bolaning nutqi tevarak – atrofdagilarga tushunarli bo`ladi. Bola gap nima haqida borayotgan bo`lsa, o`sha narsani yetarli me`yorida to`liq tasvirlab, shuningdek eshitgan tarixiy voqea va sodir bo`lgan narsa haqida hikoya qilib bera oladi. Olti yoshli bola nutqi madaniy nutq bo`lishi uchun faqat gapni to`g`ri tuzish, bayon qilayotgan fikrning aniq, tushunarli bo`lishining o`zi yetarli emas, bunda faoliyatni o`zi planlashtira oladi. Bunda u nima qilishini, qanday qilishini va u yoki bu qanday izchillikka bajarmoqchi ekanligini gapirib bera oladi. Planlshtirish esa so`zsiz, bola diqqatini oshiradi. Shuni aytish kerakki, olti yoshli bolalar o`z xatti – harakat va xulq – atvorlarini boshqara olsalar –da, ularda ixtiyorsiz diqqat ustun turadi. Odatda bir xilda ish – harakatlaridan iborat bo`lgan, bolani o`ziga jalb eta olmaydigan faoliyat ustida diqqatni to`plash bu yoshdagi bolalarga qiyinlik qiladi. Bola diqqatining mana bu xususiyati esa ular bilan olib boriladigan mashg`ulotlarga o`yin elementini va faoliyat turini tez – tez almashtirib turishni kiritish zarurligidan dalolat beradi. Olti yoshli bolalar, intellektual masalalar ustida diqqatni to`plab turishga qodirlar, lekin bunda ular tez charchaydilar.