Reja kirish O’zbekistonda Demografiya maktabining rivojlanish tarixi

DEMOGRAFIK TADQIQOTLARNING RIVOJLANISH TARIXI
O’ZBEKISTONDA DEMOGRAFIYA MAKTABINING RIVOJLANISH TARIXI
O’zbekistonda xam demografiyaning rivojlanishi o’z tarixiga ega. Respublikada demografik bilimlar juda qadimdan mavjud bo’lgan. Bular xaqida kadimgi qo’lyozmalar, arxeologik yodgorliklar va ilmiy manbalar guvoxlik beradi.
Lekin mamlakatda maqsadli demografik tadqiqotlarni o’tkazish 1960-yillardan boshlangan. Yigirmanchi asrning ikkinchi yarmidagi demografik jarayonlarni o'rganish masalalari uchta asosiy masala bilan bog'liq demografiya fanining diqqat markazida bo'ldi. Birinchidan, aholi tarixi bo'yicha o'nlab yillar davomida taqiqlangan mavzularni ochiq matbuotda muhokama qilish mumkin bo'ldi; ikkinchidan, tadqiqotchilar 80-yillarning oxiridan boshlab qat'iy tasniflangan arxiv materiallariga, birinchi navbatda statistik ma'lumotlarga ega bo'lishdi; uchinchidan, bu muammolar XXI asrning boshlarida O'zbekistonda yuzaga kelgan demografik vaziyat bilan bog'liq bo'lib, uning ildizlari o'tmishga 1940-yillarning o'rtalaridan 1980-yillarning oxiri borib taqalishi bilan izohlanadi.
1950-yillarning oxiriga qadar, sovet davrida demografik jarayonlar bo'yicha ilmiy tadqiqotlar etarli bo’lmagan, bu asosiy manbalarning, birinchi navbatda demografik statistikaning mavjud emasligi va sovet davlati tomonidan taqiqlash bilan bog'liq bo’lgan. Ushbu davrda nashr etilgan aholi tarixi bo'yicha bir nechta nashrlar aholining ijtimoiy-ishlab chiqarish tuzilishiga bag'ishlangan, shuningdek XX asrning 20-yillari xronologik jihatdan cheklangan.
Faqat 1960-yildan boshlab, aholishunoslik buyicha ilmiy tadqiqotlar ko’paya boshlangan. Bu ko’p jixatdan respublikada 1959, 1970, 1979-yillarda aholini ruyxatga olish o’tkazilgani bilan izohlanadi.
Shuningdek, olimlar mamlakat aholisining muammolarini o’rganish bo’yicha ko’proq 1970-yillarning ikkinchi yarmi - 1980-yillarning oxirlarida murojaat qilishdi. Masalan, R.X. Aminova tadqiqotlarida kuzatishimiz mumkin, bu yerda ayollar mehnatining ijtimoiy jihatlari, shuningdek, ayollarning jamiyatning ishlab chiqarish va ijtimoiy hayotidagi ishtiroki masalalari ko‘rib chiqiladi. Olimning yirik tadqiqotlari tarixning urushgacha bo‘lgan davriga bag‘ishlangan bo‘lsa-da, ularda O‘zbekiston ayollarining ijtimoiy ahvoli haqida ko‘plab faktik materiallar mavjud. Bundan tashqari demografik jarayonlarda ayollarning ijtimoiy roli masalasi D.A. Alimova tomonidan batafsilroq o‘rganilgan. U birinchilardan bo‘lib sovet davri tarixchilarining ayollar aholisining ijtimoiy holatiga bag‘ishlangan ko‘plab asarlarini, shu jumladan 40-80-yillarda tanqidiy baholagan.
Umuman olganda Respublikada demografiya fanini rivojlantirishda, ayniqsa M.Q. Qoraxonovning xissasi katta. Demograf olim respublikaning XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, demografik tarixini tiklagan. Shu bilan birga M. Qoraxonov O’zbekistan aholisining son va sifat xususiyatlarini, tug‘ilish, o’lim, nikoh va ajralish kabi demografik jarayonlarni ilk bor kompleks o’rgangan xamda demografik prognozni amalga oshirgan, ushbu mavzularda ilmiy asarlar yaratgan. O’zbekistonda demografiya fanining rivojlanishiga M.Q. Qoraxonov, I.R. Mullajonov, R.A. Ubaydullaeva, O.B. Otamirzaev, L.P. Maksakova, D.B. Bobojonova, M.B. Burieva va boshqalar xam salmoqli xissa qo’shganlar.
1995 yilda D. B. Babadjonovaning “O‘zbekistonda demografik jarayonlar va ularning xususiyatlari” nomli monografiyasi chop etildi. Aholini tahlil qilishga, 70-80-yillardagi migratsiya muammolariga asosiy e'tibor qaratilgan. Ekologiya va aholi salomatligini muhofaza qilish muammolari va eng muhim demografik jarayonlar: mehnat resurslaridan foydalanish, aholini joylashtirish va ish bilan ta'minlash o'rtasidagi munosabatlarning tavsifi alohida qiziqish uyg'otadi. Shu bilan birga, migratsiya jarayonlarining xususiyatlari o‘qituvchilar uchun mo‘ljallangan «O‘zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar» (1999) darsligida tavsiflangan. Muallif millatlararo munosabatlarda demografik omil evolyutsiyasini tahlil qilib, uning o‘ziga xos ijtimoiy-demografik oqibatlarini ko‘rsatadi.
Bu davrda demografik jarayonlarning rivojlanishiga ta'sir ko'rsatgan individual muammolarni tavsiflovchi tarixiy tadqiqotlar paydo bo'ldi. Ular orasida Ikkinchi jahon urushidagi insoniy talofatlar, turli xalq va elat vakillarining O‘zbekistonga deportatsiya qilinishi tarixini o‘rganish alohida o‘rin tutadi. Bu masalalar Sh.D.Pirimqulov, V.L.Genshtke, A.Rahmanqulova, P.Kim, Sh.Xaitovlarning asarlarida turli manbalar: guvohlarning xotiralaridan tortib, nashr etilmagan va yaqinda maxfiyligi o‘chirilgan arxiv ma’lumotlarigacha keng ko‘lamli manbalar asosida muhokama qilinadi. . Ushbu guruh adabiyotlarini tahlil qilish ko'rib chiqilayotgan tadqiqotlarda aholining tarkibi va soni, shuningdek, demografik yo'qotishlar faktlari haqida juda ko'p qimmatli materiallar mavjud degan xulosaga kelishimizga imkon beradi.
Aholi muammolariga bag'ishlangan ilmiy konferentsiyalar, yig'ilishlar va seminarlar ilmiy-tadqiqot faolligining sezilarli o'sishining o'ziga xos ko'rsatkichiga aylandi. O‘zbekiston Milliy universiteti olimlari tomonidan 2005 yilda “O‘zbekistonda etnodemografik jarayonlar” mavzusida xalqaro konferensiya tashkil etildi. Respublika hududlarida tashkil etilgan tarixning turli jabhalariga bag‘ishlangan respublika ilmiy anjumanlari materiallari to‘plamlariga tarixiy-demografik jarayonlarni o‘rganishga oid qator nashrlar kiritildi. Nashr etilgan materiallar tarixning turli bosqichlarida demografik jarayonlarni o'rganishning yuksalish boshlanishini aks ettiruvchi mutlaqo yangi hodisa bo’ldi.
Shunday qilib, 1940-yillarning o'rtalarida - 1980-yillarning oxirlarida demografik jarayonlarni o'rganishga ko'ra sezilarli miqdordagi tadqiqotlar yaratdi. Tarixshunoslik tahlili ularning o‘rganilayotgan davrda asosiy belgilari va shakllanish bosqichlarini aniqlash imkonini beradi. Shu bilan birga, urushdan keyingi o'n yilliklardagi demografik jarayonlarni milliy miqyosda o'rganish endigina boshlandi. Darhaqiqat, O‘zbekistonda tarixiy demografiya nisbatan yosh, rivojlana boshlagan ilmiy fandir. 1940-yillarning oʻrtalari — 1980-yillarning oxirlaridagi aholi tarixini har tomonlama koʻrib chiqishga urinishlar hozirgacha mamlakatda kam uchraydi.