Reja: Mahalliy o’zini o’zi boshqarishning demokratik tamoyillari

11-MAVZU. DEMOKRATIK JAMIYaT ShAKLLANIShIDA MAHALLA VA FUQAROLARNING O’ZINI O’ZI BOShQARISh ORGANLARI

Reja:
1. Mahalliy o’zini o’zi boshqarishning demokratik tamoyillari.

2. Demokratik jamiyat shakllanishida Mahalla instituti.
3. Mustaqillik yillarida «Mahalla»ning demokratiya maktabiga aylanishi.
4. Adolatli saylovlar - demokratik jamiyat taraqqiyotining mezoni.

1-savol. Rivojlangan demokratik mamlakatlarda XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab davlat boshqaruvining nomarkazlashuvi natijasida o’zini o’zi boshqarish organlari jamiyatning asosiy institutlaridan biriga aylandi. Mahalliy o’zini o’zi boshqarish (g’arbda “munitsipal” deyiladi) deganda, u yoki bu ma'muriy - hududiy birliklardagi aholi vakolatlarini ifodalovchi, shuningdek, saylangan organlar va ularning ma'muriyatlari tomonidan amalga oshiriladigan, mahalliy ahamiyatga ega bo’lgan ishlarni boshqarish tushuniladi.

Mahalliy davlat hokimiyati demokratik tamoyillar asosidagi boshqaruvdir. Uning ixtiyoriga quyidagilar kiradi:
qonuniylikni, huquqiy tartibotni va fuqarolarning xavfsizligini ta'minlash;
hududlarni iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlantirish;
mahalliy byudjetni shakllantirish va uni ijro etish, mahalliy soliqlar, yig’imlarni belgilash, byudjetdan tashqari jamg’armalarni hosil qilish;
mahalliy kommunal xo’jalikka rahbarlik qilish;
atrof muhitni muhofaza qilish;
fuqarolik holati aktlarini qayd etishni ta'minlash;
normativ hujjatlarni qabul qilish hamda O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga va O’zbekiston Respublikasi qonunlariga zid kelmaydigan boshqa vakolatlarni amalga oshirish (O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: «O’zbekiston», 2003, 27-28-b).
Mahalliy o’zini o’zi boshqarish nazariyasi dastlab XVIII asrning ikkinchi yarmida G’arbiy Evropada paydo bo’ldi. Uning tabiati va jamiyatdagi o’rni mahalliy hokimiyatlar va o’zini o’zi boshqarish organlarining fuqarolar tomonidan saylanish printsipi g’oyalari bilan bog’liqdir. Yangi tarixning ilk davrida fuqarolar tomonidan saylanadigan o’zini o’zi boshqarish organlarining mustaqilligi kontseptsiyasi, ularning qishloq jamoalari va shaharlardagi ishlarga rahbarlik qilishida markaziy hokimiyatga nisbatan alohidalik hamda boshqaruvning mustaqilligiga imkoniyat yaratadi. Bu organlarga davlat boshqaruvi sohasidan tashqaridagi alohida bir bo’g’in sifatida qarash rusumga kirdi.
1985 yil 15 oktyabrda Evropa Ittifoqi tomonidan qabul qilingan «Mahalliy o’zini o’zi boshqarish to’g’risidagi Evropa Xartiyasi»ning 3-moddasida bu tushuncha quyidagicha ifodalandi: «Mahalliy o’zini o’zi boshqarish deganda, mahalliy o’zini o’zi boshqarish organlarining o’z mas'ulligida, mahalliy aholi manfaatlari asosida, qonunlar doirasida uning davlat ishlarini aksariyat qismini boshqarishi va uni real uddalay olish qobiliyatiga aytiladi. Bu huquqlar erkin, yashirin, teng, to’g’ridan-to’g’ri umumiy saylovlarda saylangan a'zolardan iborat kengashlar yoki majlislar tomonidan amalga oshiriladi. Kengashlar yoki majlislar o’zlariga hisobotlar berib boruvchi ijroiya organlariga ega bo’lishi mumkin. Bu qoidalar fuqarolar majlislariga, referendumlarga yoki fuqarolar to’g’ridan- to’g’ri ishtirok etishining qonun yo’l qo’ygan boshqa shakllariga murojaat etishni istisno etmaydi».
G’arb jamiyatshunos olimlari mahalliy o’zini o’zi boshqarishga doir tushunchalarning nazariy jihatlarini ham ishlab chiqqanlar. Unga binoan, «mahalliy boshqaruv» deganda, «davlat boshqaruvidan quyidagi barcha darajalarni, «mahalliy hokimiyat» deganda esa «saylangan kengash va uning ijroiya organlari vositasida o’z saylovchilari manfaatlarini ifoda etuvchi va harakat qiluvchi tashkilotlar» tushuniladi. Shuningdek, «mahalliy o’zini o’zi boshqarish» esa - «milliy boshqaruvdan quyi darajadagi demokratik avtonom birliklarning mahalliy aholi manfaatlari asosida jamoatchilik muammolarini aksariyat qismini muvofiqlashtirishi va boshqarishi»dir.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 105-moddasida o’zini o’zi boshqarish organlariga quyidagi huquqiy ta'rif berildi: “Shaharcha, qishloq va ovullarda, shuningdek ular tarkibidagi mahallalarda fuqarolarning yig’inlari o’zini o’zi boshqarish organlari bo’lib, ular ikki yarim yil muddatga raisni (oqsoqolni) va uning maslahatchilarini saylaydi. O’zini o’zi boshqarish organlarini saylash tartibi, faoliyatini tashkil etish hamda vakolat doirasi qonun bilan belgilanadi”. Konstitutsiyaviy asosdan kelib chiqib, 1999 yil 14 aprelda qabul qilingan “Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari to’g’risida»gi (yangi tahriri) Qonunning 1-moddasida fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish tushunchasi quyidagicha ta'riflandi: «Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarishi-fuqarolarning O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari bilan kafolatlanadigan, ularning o’z manfaatlaridan, rivojlanishning tarixiy xususiyatlaridan, shuningdek milliy va ma'naviy qadriyatlardan, mahalliy urf-odatlar va an'analardan kelib chiqqan holda mahalliy ahamiyatga molik masalalarni hal qilish borasidagi mustaqil faoliyatidir». Qo’rinib turibdiki, mamlakatimizda o’zini o’zi boshqarish organlari tizimi tushunchasi va uning huquqiy maqomlari rivojlantirildi va ular ilg’or demokratik mamlakatlardagi huquqiy mezonlar darajasida ifodalana boshlandi.
Mahalliy o’zini o’zi boshqarish, mashhur olim Aleksis de Tokvilning talqinicha, “shunday bir siyosiy institutki, u nafaqat siyosatchilar uchun, balki, umuman barcha fuqarolar uchun bir maktabdir. Bu institutga xos bo’lgan imkoniyatlar shu qadar yuksak-ki, u fuqarolarning keng siyosiy ishtiroki uchun shart-sharoitlar yaratib beradi. O’zini o’zi boshqarish organlari siyosiy madaniyat elementlarini shakllantirishning ham beqiyos omilidir. Oxir oqibatda bu organlar faoliyati siyosiy tizimning bir butun barqarorligi va moslashuvchanligini ta'minlab beradi. Millat jamoaviy institutlarsiz ham erkin hukumat shakllantirishi mumkin. Lekin u erkinlikning haqiqiy ruhiyatiga ega bo’la olmaydi».
XX asrning ikkinchi yarmida «umumiy farovonlik davlati» nazariyasi bilan bog’liq holda munitsipal (o’zini o’zi boshqarishga doir) kontseptsiya ham paydo bo’ldi. Munitsipalitetlar jamiyatning barcha tabaqalari manfaatlarini ta'minlovchi va himoyalovchi ijtimoiy xizmat ko’rsatish vositasi sifatida qaraldi. Evropa, Shimoliy Amerika va Yaponiya kabi mamlakatlarda munitsipal kengashlar maqomi huquqiy jihatdan munitsipal ijroiya boshqaruvidan yuqori qo’yilgan bo’lib, ularning vakolatiga quyidagilar kiradi: mahalliy byudjetni qabul qilish, yuqori tashkilotlar tomonidan hal qilinmagan ayrim masalalar bo’yicha me'yoriy qarorlar qabul qilish, mahalliy soliqlarni joriy etish, qarzlar olish va ularni ishlatish masalalarini hal etish, munitsipalitetga qarashli mulkni tasarruf etish, shuningdek, ko’pchilik davlatlarda munitsipalitetning ijroiya rahbarlik organlarini tashkil etish va ularni nazorat qilish, mahalliy referendumlarni uyushtirish AQSh ijtimoiy-siyosiy hayotida ham munitsipalitetlar muhim o’rin egallaydi. Chunki, bu mamlakatda munitsipal boshqaruv funktsiyalarini nomarkazlashtirish printsipi keng qo’llaniladi. Munitsipal maktablar, shifoxonalar, kutubxonalar, sanitariya ishlari, suv bilan ta'minlash, parklar, yong’inga qarshi xizmatlarni boshqarish asosan munitsipal kengashlar tasarrufidadir. Ayrim mamlakatlarda (masalan, Germaniyada) kengashlar o’z vakolatlarini ijroiya organlarga berish huquqiga ham egadirlar.
Mamlakatimizda o’zini o’zi boshqarish organlari fuqarolik jamiyatining asosiy instituti sifatida yildan-yilga takomillashib bormoqda. Shuningdek, mazkur organlarning boshqaruv tizimidagi ko’lamining kengayib borishi bilan huquqiy davlatning o’z vakolatlarini demokratik tamoyillar asosida amalga oshirishi uchun qulay va keng imkoniyatlar paydo bo’lmoqda.

2-savol. «Mahalla” arabcha so’zdan kelib chiqib, “shahar ichidagi shahar” ma'nosini anglatadi. Tarixchi olim Narshaxiy “Buxoro tarixi” asarida bundan 1100 yil ilgari mahalla xalqning boshqaruv uslubi ekanligini yozgan edi. Qadimda mahalla nafaqat ijtimoiy, balki, ma'muriy-hududiy tuzilma tarzida ham e'tirof etilgan. Alisher Navoiyning “Hayratul-abror” (“Yaxshi kishilarning hayratlanishi”) asarida quyidagi band uchraydi: Shaharlar otini mahalot etib, Bo’ldi chu yuz shahar Hiri ot etib. Mahallaning “shahar ichidagi shaharcha” degan mazmuni yuqoridagi tashbehdan ko’rinib turibdiki, o’rta asrlarda Hiri deb atalgan Hirot shahri yuzta kichik “shaharcha”lar - mahallalardan tashkil topgan ekan.

Demak, qadim zamonlardayoq o’zini-o’zi boshqarish organlarining ilk kurtaklari namoyon bo’la boshlagan. Sharqda bu jarayon bir necha ming yillik tarixga ega bo’lgan mahallalar ko’rinishida rivojlangan bo’lsa, G’arb mamlakatlarida kishilarning o’z manfaat va qiziqishlarini jamiyatdagi munosabatlarda ifodalash va himoya qilish maqsadida har xil uyushmalar, partiyalar, jamiyatlar, harakatlar va boshqa tuzilmalar sifatida paydo bo’lishiga asos solindi.
Uzoq yillar mahalla tarixi va sotsiologiyasini tadqiq etgan amerikalik olim D.Karlayl quyidagilarni yozadi: ”Oila va do’st-yoronlar mahalla turmushining bosh asosi bo’lib kelgan va shundayligicha qoladi. Ular shaxsiy munosabatlarning tamal toshi sanaladi. Ular “sulola” deb ataluvchi, kishilarni birlashtiruvchi va ajratuvchi o’ta muhim tarmoq tuzilmasini yaratdi. Yaqinlik munosabatlariga asoslangan va nasl-nasab printsiplari bilan metinlashgan mahalla o’zbeklar dunyoga keladigan, tarbiyalanadigan va odatda o’zining butun hayotini o’tkazadigan joy hisoblanadi. Do’stlik barqaror tushuncha bo’lgan mahallada moyillik singdirilgan bo’ladi. Hamma mahalla tevaragida parvona bo’lar, shaxsiy sadoqat butun shahar bo’ylab tarqalar, ba'zan esa butun boshli mintaqani qamrab olar edi. Bunday an'anaparastlik sharoitida kimningdir tajribasi shaxsiy muloqotlar doirasi tasarrufidan tashqariga tez tarqalib ketadi. Shaxs har qanday masofadan turib sulola a'zolarining nikoh tantanalari, marosimlarida qatnashishi mumkin. Rang-barang oilaviy-qarindoshchilik aloqalarining mahalladan tashqarida ham, kundalik turmushda toshi bor, lekin ular mahallaniki singari tosh bosa olmaydi.
Sobiq SSSR davrida mahalla institutining mazmuni va vazifalari butunlay izdan chiqqan edi. Bu davrda mahallalar o’zining huquqiy maqomini yo’qotdilar. Ularning asosiy faoliyati sobiq kommunistik partiyaning mahalliy tashkilotlarini qo’llab-quvvatlashdan, shuningdek, mahalliy an'ana va urf-odatlar, odob-ahloq me'yorlarini tashviqot-targ’ibot qilish, oilalardagi marosimlar va boshqa tadbirlarni o’tkazishda kommunistik partiyaning “ko’z va qulog’i” bo’lib turish kabilardan iborat bo’lib keldi. Bu davrda qadimdan ma'naviyat, ta'lim va tarbiya masalalarini hal etib kelgan mahallalarning o’rni deyarli yo’qqa chiqarildi.
Mustaqillik davriga kelib fuqarolarning mahalliy o’zini o’zi boshqarish organlari qonuniy maqomini mustahkamlashga, ularni fuqarolik jamiyatining asosiy institutiga aylantirishga doir jiddiy islohotlar amalga oshirildi. O’zbekistonda mahallalar milliy mustaqillik davriga kelibgina, o’zini o’zi boshqarish organiga aylandi. O’zbekiston Konstitutsiyasi mahalla maqomini fuqarolarni o’zini-o’zi boshqarish organi sifatida mustahkamladi. Mamlakatda shaharcha, poselka, qishloq, ovul va mahalla fuqarolar yig’inlari o’zini o’zi boshqarish organlari huquqiy maqomini oldilar. Jumladan, mustaqillik davrida mamlakatda 10 minggga yaqin o’zini o’zi boshqarish organlari shakllangan bo’lsa, ulardan 8142 tasini mahalla fuqarolar yig’inlari tashkil etadi. Mahalla mustaqil tashkilot sifatida qaytadan mustahkamlandi va ularning aksariyati o’zining qadimgi nomlarini va xalq o’rtasidagi obro’-e'tiborlarini qaytadan tiklab oldilar.

3-savol. Mustaqillik yillarida mahalla tarixiy va rivojlangan mamlakatlardagi tushunchada aniq belgilangan ijtimoiy-demografik, madaniy-ma'naviy va hududiy-ma'muriy birlik sifatidagi maqomga erishdi. U o’z hududidagi fuqarolar o’rtasida an'analar va urf-odatlar, insoniy, xo’jalik, huquqiy munosabatlar birligini tashkil etgani holda fuqarolarning o’zaro ijtimoiy munosabatlarini bog’lab turish vositasiga aylandi.

Mustaqillikning ilk davridan boshlab Prezident I.A.Karimov mahallalarni fuqarolik jamiyatining asosi deb bildi va ularni har tomonlama rivojlantirish chora-tadbirlarini amalga oshirib kelmoqda. Prezident I.A.Karimov 1995 yildayoq shunday fikrni bildirgan edi: “Ma'lumki, asrlar mobaynida mahallalarda ko’pdan-ko’p hayotiy muammolar o’z echimini topib keladi. To’y-ma'rakalar ham, hayitu hasharlar ham mahalla ahlisiz o’tmaydi. Mahallalarda siyosiy, iqtisodiy va boshqa masalalarga doir jamoatchilik fikri shakllanadi. Bu esa xalqimizning turmush tarzi, ota-bobolarimizdan bizga meros bo’lib kelayotgan tafakkur tarzidir. Binobarin, hayotning o’zi mahallalarni rivojlantirish va ularni qo’llab-quvvatlashni taqozo etmoqda. Mamlakatimizda ko’p qirrali islohotlar amalga oshayotgan bir paytda mahalla jamiyat uchun ishonchli tayanch va ta'sirchan kuch bo’lib xizmat qilishi lozim”.
Mustaqillik davrida mahallaning tashkiliy, ijtimoiy va huquqiy maqomini mustahkamlash borasida chuqur islohotlar amalga oshirildi. Eng avvalo, mahalla atamasi tarixda birinchi marta Konstitutsiyaga kiritildi. Unga aholining o’zini-o’zi boshqaruvining noyob shakli sifatidagi konstitutsiyaviy huquqiy maqom berildi. 1992 yilda O’zbekiston Prezidentning «Respublika «Mahalla» xayriya jamg’armasining faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi, 1998 yildagi «Fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlarini qo’llab-quvvatlash haqida»gi, 1999 yildagi «Aholini aniq yo’naltirilgan ijtimoiy madad bilan ta'minlashda fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlari rolini oshirish to’g’risidagi»gi Farmonlari, shuningdek, kam ta'minlangan va ko’p bolali oilalarni ijtimoiy himoya qilishga qaratilgan qator farmon, qarorlar, qonunlar va boshqa me'yoriy hujjatlarni e'lon qilinganligi uning isbotidir.
Hozirgi davrda mahallalarni ijtimoiy mavqeini oshirish borasida olib borilayotgan ishlar ikkita yo’nalishni nazarda tutadi. Birinchisi ma'naviy vazifa bo’lib, u xalqimizning ming yillik tarixidagi noyob, eng aziz an'analarni, qadriyatlarni qaytadan tiklash va rivojlantirishdan iborat. Ikkinchisi siyosiy vazifa bo’lib, u Prezident I.A.Karimovning mahalla institutini bugungi zamon talablariga muvofiq tarzda tiklash, shuningdek, viloyat, shahar, tuman hokimliklari zimmasiga yuklangan ko’pchilik vazifa va huquqlarni fuqarolar o’zini-o’zi boshqarish organlariga, ya'ni mahallalarga berib, ular maqomini joy-joyiga qo’yib, shu tariqa jamiyatimiz hayotini demokratiyalashda yangi va juda muhim imkoniyatlarga erishishdan iboratdir.
Ayniqsa, mahalla fuqarolar yig’inlariga O’zbekiston Respublikasi Prezidentiga, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga, xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylovlar o’tkazuvchi uchastka saylov komissiyalari a'zoligiga nomzodlarni okrug saylov komissiyalari tasdiqlashlarini tavsiya etish huquqi berilgan. Shuningdek, mahalla fuqarolar yig’inlariga xalq deputatlari tuman, shahar Kengashi deputatligiga to’g’ridan-to’g’ri nomzod ko’rsatish, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi deputatligiga tashabbus guruhlari tomonidan ko’rsatiladigan nomzodlarni taklif etishda ishtirok etish kabi vakolatlar va huquqlarning berilishi mahallalarni o’zini o’zi boshqarish organlari sifatida jamiyatimiz siyosiy hayotidagi o’rnini yanada oshib borayotganligini ko’rsatadi.
Mamlakat Prezidenti I.A.Karimov ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning IX sessiyasidagi ma'ruzasida o’zini o’zi boshqarish organlari faoliyatini takomillashtirish xususida quyidagi fikrni bildirdi: «Hayotimizni erkinlashtirish yo’nalishlarining yana bir muhim yo’li - markaziy va yuqori davlat boshqaruv idoralari vazifalarini davlat hokimiyatining quyi tuzilmalariga, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlariga bosqichma-bosqich o’tkaza borishni ta'minlashdir» (Karimov I.A. Biz tanlagan y?l demokratik tara??iyot va ma'rifiy dunyo bilan ?amkorlik y?li. T.II. –T.: O’zbekiston, 2003. 29-b). Albatta, davlat tomonidan mahallalarga katta boshqaruv vakolatlarini berishda avvalo, ularning aholi faolligini oshirishdagi o’rnini yuksaltirish ko’zda tutildi. Chunki, mahalla fuqarolar yig’inlarida etarlicha huquq bo’lmasa, ular o’zini o’zi boshqarish funktsiyalarini bajarish qobiliyatiga ega bo’la olmas edilar. Shuningdek, mahallalarning aholi va davlat oldida mas'uliyat sezishlari uchun ham avvalo keng huquqlarga ega bo’lishlari lozim edi.
Hozirgi davrda jamiyatning siyosiy sohasini erkinlashtirish maqsadlaridan kelib chiqib, mahalla fuqarolar yig’inlariga boshqaruvning turli yo’nalishlariga etakchilik qilish vakolatlari berildi. Mahallalar o’z hududida yashayotgan fuqarolarning turli ijtimoiy muammolarini hal qilib berishda bevosita ishtirok etadilar: qariyalar, faxriylar, etimlar, baynalmilal-harbiylar, kam ta'minlangan va ko’p bolali oilalar manfaatlari himoya qilinadi; mahalla faollarining mazkur faoliyatda ishtirok etishiga boshchilik qiladi; insonni ma'naviy yuksalishi va amaliy tashabbuslarini namoyon bo’lishi uchun shart-sharoit yaratadi; fuqarolar moddiy va ma'naviy jihatlardan qo’llab-quvvatlanadi.
Mahalla fuqarolar yig’ini ijtimoiy ta'minot organlari va boshqa homiy tashkilotlar bilan birgalikda ijtimoiy yordam, kam ta'minlangan oilalar va yolg’iz kishilarga beg’araz moddiy yordam ajratish ishining barcha tashkiliy jihatlarini o’zi mustaqil ravishda bajaradi. Shu bilan birga, mahallalar o’z hududlarida ekologik muammolarni echish va aholi moddiy ahvolini yaxshilash, hashar yo’li bilan ko’kalamzorlashtirish, tozalash ishlariga jalb qilish, mahalliy aholi o’rtasida atrof-muhitni asrash yuzasidan tushuntirish va tarbiyaviy ishlar olib borishga ham mas'uldir. Albatta, bu kabi faoliyatlar fuqarolar faolligini oshirish vositasida amalga oshirilmoqda.
Shu bilan birga, ko’plab qonunlar loyihalari, Konstitutsiyaga kiritiladigan qo’shimcha va o’zgarishlarni o’zida ifodalagan umumxalq referendumlariga tayyorgarlik ko’rish va o’tkazish avvalo mahalla ahli va faollari tomonidan muhokama qilinmoqda va qo’llab-quvvatlanmoqda. Boshqacha aytganda, mahallalar siyosiy qarorlar qabul qilishda jamoatchilik ishtirokini faollashtirishning muhim vositasi ekanligini hayotning o’zi isbotlab berdi. Mamlakat siyosiy hayotida fuqarolarning siyosiy qarorlar qabul qilishdagi ishtirokini ta'minlab beruvchi asosiy bo’g’in - bu mahalla fuqarolar yig’inlaridir. Shuningdek, fuqarolarning ijtimoiy hayotdagi faolligini oshirish qobiliyatiga ega bo’lgan birdan-bir boshqaruv tizimi ham mahalla fuqarolar yig’inlaridir.
Respublika «Mahalla» xayriya jamg’armasi, uning viloyat, shahar, tuman bo’limlari bilan hokimliklar hamkorligida har yili «Eng yaxshi mahalla», «Eng ibratli oqsoqol», «Mahalla jonkuyari», «Eng tadbirkor mahalla oqsoqoli» shiori ostida muttasil ko’rik-tanlovlar o’tkazib kelindi. Ko’rik-tanlovlar g’oliblari har yili obro’li komissiyalar tomonidan maxsus nishonlar, qimmatli esdalik sovg’alari bilan taqdirlanadilar. Mazkur tadbirlar mahallalarni obodonlashtirish, ozoda saqlash, ayniqsa yoshlarni komil inson qilib tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etdi.
Mustaqillik davrida mahallalar fuqarolar yig’inlari oqsoqollari, «Mahalla» jamg’armasi va uning mahalliy tashkilotlari rahbarlarining sifat tarkibi yaxshilanib bordi.

4-savol. Huquqiy demokratik davlatda saylov qonunlari va uni o’tkazish muhim o’rinni egallaydi. Buning yorqin isbotini «Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish» organlariga saylov o’tkazish ham istisno emas. 2001 yil may-iyun oylarida mamlakatimizda o’zini o’zi boshqarish organlari – mahalla, ovul, qishloq, shaharcha fuqarolar yig’inlariga o’tkazilgan saylov bu soha rahbarlarini etuk kadrlar hisobiga sifat jihatdan o’zgarishiga olib keldi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Kengashining 2001 yil 12 apreldagi «Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlariga saylov o’tkazishni tashkil etish to’g’risida»gi qarorida tashkilotchilik qobiliyatiga hamda aholi o’rtasida yuqori obro’-e'tibor va hurmatga sazovar bo’lgan, davlat hokimiyati organlari vakolatlarining bir qismi bosqichma-bosqich fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlariga berilishi munosabati bilan, ushbu organlar oldida turgan vazifalarni hal etishga qodir bo’lgan shaxslar orasidan fuqarolar yig’inlari rais va oqsoqollari va ularning maslahatchilari lavozimlariga nomzodlar tanlash maqsadi qo’yildi.

Saylov kampaniyalari davridagi tashkiliy ishlar va amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida mamlakatimiz bo’yicha fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlariga saylovlar ijtimoiy-siyosiy va tashkiliy jihatdan yuksak saviyada va fuqarolarning ijtimoiy faolligida amalga oshdi. Saylovlarda 12 millionga yaqin fuqarolar ishtirok etdilar. Bu ko’rsatkich mamlakat katta yoshli aholisining qariyib 90 foizini tashkil etdi.
Fuqarolarning 9627 yig’inida, shu jumladan 1556 shaharcha, qishloq va ovul yig’inlarida, qishloqlardagi 4151 mahallalar va shaharlardagi 2138 mahallalar yig’inlarida, shuningdek jamoatchilik asosida faoliyat ko’rsatayotgan 1782 mahalla fuqarolar yig’inlarida saylovlar bo’lib o’tdi. Fuqarolar yig’inlarida saylovlar bilan bir vaqtda fuqarolar yig’inlari raislari va oqsoqollarining oldingi saylovdan so’nggi o’tgan davr mobaynida qilgan ishlari to’g’risidagi hisobotlari eshitildi. Fuqarolar yig’inlari faoliyatining barcha yo’nalishlari bo’yicha fuqarolar o’zini o’zi boshqarish organlarining olib borgan ishlari atroflicha va chuqur tahlil etildi. Qonunlar, Prezident Farmonlari, hukumat qarorlarini amaliy jihatdan ro’yobga chiqarishda mahallalarning mahalliy davlat hokimiyati organlariga bergan yordamlariga muhim e'tibor berildi. O’tgan hisobot davridagi (2,5 yillik) ishdagi kamchiliklar sabablari ham ochib tashlandi va ularni kelgusida bartaraf etish yuzasidan aniq chora-tadbirlar va rejalar qabul qilindi. O’zini o’zi boshqarish organlariga bo’lgan hisobot-saylov yig’ilishlarida jami 120 mingdan ortiq faollar so’zga chiqib, qo’yilgan masalalar yuzasidan o’z fikr-mulohazalarini bildirdilar. So’zga chiqqanlarning aksariyati mamlakatda tinchlik, barqarorlik va xavfsizlikni saqlab turish, aholining turli qatlamlarini ijtimoiy jihatdan qo’llab-quvvatlash yuzasidan amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni ma'qulladilar.
Mahalla fuqarolar yig’inlaridagi oqsoqollar saylovi millionlab fuqarolarni befarq qoldirmadi. Barcha saylovchilarda faol ishtirok, o’z nuqtai nazarini ifoda etishga intilishlar ochiq sezilib turdi. Mamlakatdagi o’zini o’zi boshqarish organlarining 9627 ta (qishloq, ovul, shaharcha, mahalla) yig’inlari oqsoqoli va raisligiga jamoatchi ishchi guruhlari tomonidan tavsiya etilgan 22 ming nafardan ortiq nomzod orasidan tanlab olinishi saylovlarni muqobillik asosida o’tishiga va fuqarolar yig’inlari oqsoqolligi va raisligiga munosib nomzodlarni saylanishiga imkon yaratdi.
O’zini o’zi boshqarish organlariga bo’lgan saylovlar natijasi shuni ko’rsatdiki, bu saylovlar aholining keng qatlamlari uchun ijtimoiy-siyosiy faollik bag’ishladi va o’ziga xos demokratiya maktabi vazifasini ham o’tadi. Shuningdek, 2003 yilning noyabr- dekabr oylarida o’zini o’zi boshqarish organlariga yangi saylov kompaniyasi bo’lib o’tdi. Mazkur saylovlarda 12 mln.dan ortiqroq, ya'ni mamlakatdagi katta yoshli aholining qariyb 97 foizi (2001 yilda bu ko’rsatkich 85% edi) ishtirok etdi. Saylovlarda mamlakatdagi fuqarolar yig’inlarining 8360 ta raislari (oqsoqollari), shuningdek, ularning 80 mingta maslahatchilari saylandi.
2003 yil 12-27 noyabr kunlari respublika «Ijtimoiy fikr» jamotchilik fikrini o’rganish markazi mamlakatning turli mintaqalaridagi 2044 ta respondent ishtirokida o’tkazgan so’rov tadqiqoti aholining aksariyat qismi (69,4%) saylovlardan xabardorligi ma'lum bo’ldi.Mazkur saylovlar fukarolarning siyosiy madaniyati va huquqiy ongi yuksalganligini ko’rsatadi. Chunonchi, 35 ta yig’in raisligi va oqsoqolligiga ko’rsatilgan nomzodlar saylanmay koldilar. 74 ta yig’inda rais va oqsoqollarning 2,5 yillik faoliyati qoniqarsiz, deb topildi. Barcha saylovlar davomida ko’rsatilgan 21306 ta nomzodlardan 8360 tasi saylanganligi, ularning muqobillik asosida o’tganligini, fuqarolarga tanlash imkoniyati berilganligini ifodaladi.
Yangi saylangan fuqarolar yig’inlari raislari (oqsoqollari) ning 75,7 foizi oliy ma'lumotli (2001 yilda 73,2 % edi) nomzodlar ichidan saylandi. Ularning 49,1 foizi 50 yoshgacha bo’lgan kishilardan iborat bo’ldi. Saylangan oqsoqol yoki raislarning 8,7 foizini ayollar tashkil etdi. Oqsoqollarning to’rtdan biri mazkur lavozimga ilk bor saylandilar. Mazkur saylovlardagi majlislar, undagi muhokamalar, bahs va munozaralar mahalliy davlat hokimiyati organlari vazifalarini fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlariga bosqichma-bosqich o’tkazish borasidagi siyosatni fuqarolar qo’llab-quvvatlayotganligini ko’rsatdi. Shu bilan birga, saylovlar davlat qurilishi va jamiyatning barcha sohalarini erkinlashtirishda, fuqarolar yashash joylaridagi muhim ijtimoiy-siyosiy masalalarni hal etishda, aholi faolligini oshirishda mahallalarning o’rni va ahamiyati yildan-yilga ortib borayotganligini, «Kuchli davlatdan - kuchli fuqarolik jamiyati sari» kontseptual siyosiy dasturni hayotga tatbiq etish o’zining ijobiy va samarali natijasini berayotganligini namoyish etdi.
Mahallalarni demokratik jamiyatning asosi sifatidagi o’rni yildan-yilga yuksalib, mahalla ahlining ijtimoiy fikri tobora demokratlashib bormoqda. Yangi asr boshiga kelib, har bir oila, mahallada yashayotgan fuqaro o’z hayoti va taqdirini mahallasiz tasavvur qila olmaydi. Respublika “Ijtimoiy fikr” jamoatchilik fikrini o’rganish markazining 2003 yil yanvarda o’tkazgan sotsiologik so’rovnomalarida «Mahalla oiladagi ichki muammolarni hal qila oladimi?» degan savol berilgan edi. Unda so’ralgan fuqarolarning 63,1 foizi ijobiy javob berdilar. Shu bilan birga, so’ralganlarning 82,5 foizi mahalla yig’inining qo’ni-qo’shnilar o’rtasidagi kelishmovchilikni bartaraf etishiga, 84,4 foizi esa to’y, ma'raka, dafn va boshqa marosimlarini tashkil eta olishiga ishonadi. Ko’rinib turibdiki, mahalla fuqarolarning birlamchi hayotiy ehtiyojlarining ifodachisiga aylanib bormoqda.
2003 yilda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori bilan tasdiqlangan «Obod mahalla yili» dasturini (2003 yil 7 fevral) hayotda amalga oshirish natijasida mamlakat mahallalarida ulkan ishlar amalga oshirildi. Mahallalardagi kichik va o’rta biznesni rivojlantirish uchun 41760,5 mln. so’m hajmdagi kreditlar ajratildi. Mahallalarda 12527 ta ish o’rinlari yaratish uchun mazkur rejaga ko’maklashuvchi davlat jamg’armasidan 11571 mln. so’m, oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish maqsadlarida 2765 ta oilaga 2005,5 mln. so’m hajmdagi mablag’lar ajratildi. 5528 ta mahalla hududida kichik va o’rta biznesni rivojlantirish natijasida hammasi bo’lib, 176.418 ta yangi ish o’rinlari tashkil etildi. Shuningdek, mahallalarda maishiy xizmat markazining 995 ta yangi shoxobchasi barpo etildi. Mamlakat bo’yicha 383 ta yangi mahalla guzarlari qurilib, unga 20407,6 mln. so’m mablag’ sarflandi.
2003 yil 16 avgustda o’tkazilgan umumxalq hasharida 27,158 mln. kvadrat metr maydonlar obodonlashtirildi. Bu hasharda 12,5 mln.ga yaqin aholi ishtirok etib, undan «Mahalla» jamg’armasi va uning mahalliy bo’limlariga 1034,0 mln. so’m pul kelib tushdi. Mazkur mablag’lar aholini ijtimoiy himoya qilishga ko’maklashish, mahallalarda sport turlarini rivojlantirish, sport majmualari qurish va ta'mirlash, turli ko’rik-tanlovlar o’tkazishga sarflandi. «Obod mahalla yili»da 1720 km uzunlikdagi gaz quvurlari o’tkazilib, 174 ta qishloq tabiiy gaz bilan ta'minlandi. 1277 km suv quvurlari o’tkazilib, 350 ta qishloqqa suv etib bordi. Shuningdek, 1384 ta mahalla, 74.748 ta aholi xonadoniga telefonlar o’tkazildi.
Mustaqillik davrida o’zini o’zi boshqarish organlarini fuqarolik jamiyati instituti sifatida isloh etish o’zining samarasini berdi. Mahallalar mamlakatdagi aholini o’zini o’zi boshqarish jarayonlarida ishtirok etishlari, qarorlar qabul qilishda fuqarolar xohish va istaklarini e'tiborga olishga imkoniyatlar yaratishi bilan fuqarolik jamiyati institutiga aylanib bormoqda. Shuningdek, hozirgi davrga kelib davlatning aholini ijtimoiy himoya qilish, ijtimoiy himoyaga muxtoj oilalarni aniqlash kabi vakolatlari ham deyarli mahallalarga berilgan.
Shu bilan birga, mahallalardagi tinch va osoyishta hayotni ta'minlash, oilalarni mustahkamlash chora-tadbirlarini ko’rish, etimlar va yolg’iz qolgan fuqarolarga mehr-muruvvat ko’rsatish, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarishga doir intilishlarini qondirish kabi serqirra jamoaviy boshqaruv ham mahalla fuqarolar yig’inlari faoliyatining asosiy yo’nalishini tashkil etmoqda. Lekin, shu bilan birga o’zini o’zi boshqarish organlarini demokratlashtirish jarayonlari hali davom etadi. Ayniqsa, aholining huquqiy va siyosiy madaniyatini oshirish, siyosiy qarorlar qabul qilishda mahallalarning o’rnini yuksaltirish, mahallalarni mahalliy davlat hokimiyati organlaridan to’la mustaqil bo’lishini ta'minlaydigan huquqiy mexanizmlar yaratish, fuqarolarni mahallalar vositasida qonunlar ishlab chiqish va qabul qilish jarayonlaridagi umumxalq muhokamalarida faol ishtirok etishlarini ta'minlash yaqin istiqboldagi islohotlarning asosiy vazifasidir.
ADABIYoTLAR:

1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. –T.: O’zbekiston, 2003.

2. Karimov I.A.Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. T.8.-T.: O’zbekiston, 2000.
3. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas'ulmiz. T.9.-T.: O’zbekiston, 2001.
4. Karimov I.A Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T.10.-T.: O’zbekiston, 2002.
5. Karimov I.A Biz tanlagan yo’l – demokratik taraqqiyot va ma'rifiy dunyo bilan hamkorlik yo’li. T.11.-T.: O’zbekiston, 2003.
6. Karimov I.A El-yurtga halol, vijdonan xizmat qilish – har bir rahbarning muqaddas burchi. Andijon viloyat Kengashining navbatdan tashqari sessiyasida so’zlangan nutq. //Ishonch. 2004 yil 26 may
7. Azizxo’jaev A.A Demokratiya – xalq hokimiyati demakdir. – T.: 1996.
8. Azizxo’jaev A.A.Davlatchilik va ma'naviyat. – T.: Sharq, 1997.
9. Amir Temur jahon tarixida. YuNESKO. Parij – 1996.
10. Gadoyboev A. Obod mahalla – adolatli, demokratik jamiyat tayanchi. –Demokratlashtirish va inson huquqlari, 2003, №1.
11. Devid Bitem, Kevin Boyl. Demokratiya: 80 savolga 80 javob. T., 2001.
12. Jalilov Sh. Kuchli davlatdan - kuchli jamiyat sari: Tajriba, tahlil, amaliyot. –T., «O’zbekiston», 2001.
13. Jo’raev S. Fuqarolik jamiyati: nazariya va amaliyot (ilmiy-tahliliy maqolalar to’plami). T., 2003.
14. Jumaev R.Z. Davlat va jamiyat: demokratlashtirish yo’lida. -T.: «Sharq», 1998.
15. Otamurotov S. Hokimiyat va demokratiya mutanosibligi. – Ta'lim tizimida ijtimoiy- gumanitar fanlar. №1-2 sonlar, 2003.
16. Otamurotov S., Quvvatov N. Kuchli davlatdan – kuchli jamiyatga: Oliy o’quv yurtlar uchun o’quv qo’llanma (mualliflar jamoasi) Istiqlol, demokratiya fuqarolik jamiyati. Toshkent, 2003.
17. Sagdullaev A. «Avesto» - tarixiy geografiyani o’rganish manbasi sifatida. «Avesto» kitobi tariximiz va ma'naviyatimizning ilk yozma manbai. -T., 2000.
18. Ergashev I. va boshqalar. O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti. Darslik. T., “Navro’z” nashriyoti, 2005.
19. Ergashev I., Sharipov B., Jakbarov M. Jamiyatni erkinlashtirish va ma'naviyat. -T.: «Akademiya», 2002.
20. Ergashev I. Demokratiya – milliy va umumbashariy qadriyat. Jamiyat va boshqaruv, №2, 2004.
21. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga sharh. -T.: «O’zbekiston», 2001 y.
22. G’ulomov M. Mahalla - fuqarolik jamiyatining asosi. -T.: Adolat, 2003.