Reja: «Mehnat potensiali» tushunchasi va uning nazariyasi Mehnat potensialini belgilovchi ko‘rsatkichlar tizimi. «Mehnat potensiali» tushunchasi va uning nazariyasi

Iqtisodiy nofaol aholi esa ishchi kuchi tarkibiga kirmaydigan quyidagi mehnatga qobiliyatli aholi qatlamidan iborat:
– ishlab chiqarishdan ajralgan holda ta’lim olayotgan hamda ish haqiga yoki mehnat daromadiga ega bo‘lmagan o‘quvchi va talabalar;
– ishlamayotgan III guruh nogironlari;
– bolalarni parvarish qilish bilan band bo‘lgan ishlamayotgan ayollar;
– ixtiyoriy ravishda mehnat bilan band bo‘lmagan shaxslar.
Mamlakatning jami iqtisodiy faol, iqtisodiy nofaol aholisi hamda ishlayotgan o‘smirlar va pensionerlar birikmasidan mehnat resurslari ho-sil bo‘ladi. Ya’ni mehnat resurslari – bu mehnatga qobiliyatli yoshdagi aho-li hamda qonun hujjatlarida belgilangan iqtisodiy faollikning kuyi va yuqori yosh chegaralariga kirmaydigan ishlayotgan shaxslar. Ular jismoniy va aqliy qobiliyatga ega bo‘lib, faoliyat jarayonida moddiy ne’matlar va xizmat-larni yaratadilar. Ular tarkibiga kiritilgan ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etmayotgan nofaol aholi esa mehnat zaxiralarini tashkil etadi. Chun-ki vaqti kelib ular ham iqtisodiy faol aholi tarkibiga qo‘shilishi mumkin.
Demak, mehnat potensialining miqdoriy ko‘rsatkichlarini quyidagi ko‘rinishda ifodalash mumkin;
F(m)=(m₁, m₂, m₃, m₄……m_n) (1)
bu yerda: f(m) – mehnat potensialining miqdor ko‘rsatkichi; m₁ – mehnat yoshi-dagi mehnatga qobiliyatli axoli (faol va nofaol); m₂ – ishlayotgan pensioner-lar va o‘smirlar; m₃ – ishlash imkoniyati va istagiga ega bo‘lgan nogironlar; m₄ – mamlakat xududida mehnat qilayotgan norezidentlar.
Potensial resursning sifat ko‘rsatkichlari yig‘indini aks ettiradi, ya’ni u bir ishchining salohiyatli imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish shaklida inson omilini faollashtirish va amaliyotda qo‘llashni ta’minlashdan ibo-rat.
Mehnat potensialining sifat ko‘rsatkichlariga ko‘plab omillar ta’sir ko‘rsatadi va ular quyidagicha ifodalanadi:

f(s)= s (s , s , s , s , s ,c ……..c ),							(2)
1	2	3	4	5	6	n

bu yerda: f(s) – mehnat potensialining sifat ko‘rsatkichi; s₁ – jismoniy holat va sog‘lik darajasi; s₂ – ta’lim va ma’lumot darajasi; s₃ – malakasi va kasbiy mahorati; s₄ – tadbirkorlik qobiliyati; s₅ – hayotiy tajriba va ko‘nikmasi; c₆ – dunyoqarashi va ongi; c₇ – odob-axloki va xulq-atvori; c₈ – ma’naviy yetukligi...

Mehnat potensialining sifat ko‘rsatkichlarini belgilovchi dastlabki omil bo‘lib, inson resurslarining jismoniy holati va sog‘lik darajasi hisoblanadi. Har bir kishi to‘la-to‘kis hayot kechirish va o‘zi tanlagan mehnat faoliyati sohasida ishlay olishi uchun muayyan sog‘lik hamda jismoniy rivoj­ lanish darajasiga ega bo‘lishi lozim. Ushbu ko‘rsatkich shaxsning jismoniy imkoniyatlari, quvvati va salohiyatini belgilaydi. Aynan ushbu imkoniyat-largina ishlab chiqarishni tashkil etish, samarali boshqarish va iqtisodiyot-ni yuritish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
Aholi va mehnat potensialining malaka va kasbiy mahorat ko‘rsatki-chi, bir tomondan, xodimning doimiy ravishda murakkablashib boruvchi ish vazifalarini bajarishga, kasb faoliyati o‘zgarishiga tayyorligini, ikkinchi tomondan, xizmatga munosabatini, mehnat intizomini, mehnat intensivli-gini shakllantiruvchi omil hisoblanadi. Ushbu ko‘rsatkich xodimning yil-lar davomidagi mehnat faoliyati, amaliy tajribalari va nazariy bilimlari asosida shakllanadi. Malaka va mahoratning yuqori ko‘rsatkichi ishchining o‘z mutaxassisligini yaxshi egallagani, kasbiy tayyorgarlikka egaligi va zamo-naviy talablarga javob bera olish qobiliyatlaridan dalolat beradi. Ushbu omil orqali jamiyatda yangi yutuqlarga erishish va yuqori marralarni zabt etish mumkin bo‘ladi
Xodimning tadbirkorlik qobiliyati uning yaratuvchiligi va yangilik-ka intilib ishlashini anglatuvchi ko‘rsatkichdir. Ushbu fazilatga ega ish-chilar daromad olish yo‘llari va manbaalarini yaxshi o‘zlashtirgan bo‘lib, biznes yuritish bo‘yicha yetarli bilim sohibidirlar. Shuningdek, tadbir-korlik qobiliyati tashabbuskorlik va yangi g‘oyalarning vujudga kelishini ta’minlaydi. Korxona strategiyasini ishlab chiqarish, uning kelgusi re-jalarini belgilash va ishlab chiqarishning yangi turlarini joriy etishda ushbu xususiyatga ega kishilar mehnatidan foydalanish o‘z samarasini be-radi.
Shunday qilib, mehnat potensiali – bu jamiyatning mehnat sohasidagi imkoniyat quvvatlari, demakdir. Mehnat potensiali jismoniy imkoniyat, ma’lumot, kasb-hunar, malakaga ega, ishlab chiqarishda ishtirok etishga la-yoqatli bo‘lgan barcha fuqarolarni o‘z ichiga oladi. Mehnat potensiali eng faol, eng bunyodkor omil bo‘lib, u mamlakatning islohot va tub o‘zgarishlar yo‘lidan tinimsiz ilgarilab borishini ta’minlaydi. Jamiyatning iqtiso-diy va ijtimoiy taraqqiyot darajasi bilan belgilanuvchi mazkur omil, o‘z navbatida, uni rivojlantirishda hal qiluvchi asos hisoblanadi.
Mehnat potensialini tadqiq etishda ularning tegishlilik xususiyatla-riga ko‘ra o‘rganish alohida axamiyat kasb etadi. Chunki u tegishlilik daraja-siga ko‘ra o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, bir-biridan farqlanuvchi shax-siy, tarmoq va hududiy ko‘rsatkichlar tizimidan iborat.
Potensialning tegishlilik xususiyatini talqin etishda turli olimlar turlicha nuqtai nazarni ilgari suradilar.
Rossiyalik professor N. I. Shatalova mehnat potensialini mikrodaraja-da tadqiq etib, uni ishchi (xodim) egalik qiladigan ish salohiyati sifatida talqin qiladi.
Shuningdek, rus olimi I. A. Kokorev ham faqatgina mikro jihatdan kelib chiqib, mazkur tushunchani faqat shaxs mehnat potensiali sifatida talqin etgan. Uningcha, mehnat potensiali shaxs egalik qiladigan va unga tegishli bo‘lgan mehnatga oid sifat va qobiliyatlarning umumlashmasidir.
A. Ya. Kibanov mehnat potensialini tegishlilik xususiyatiga ko‘ra mikro va makrodarajada o‘rganib, uni 3 qismga ajratadi;

1.