Reja. O‘lchashlarning usullari va turlari. O‘lchash vositalari va ularning turlari. O‘lchashlarning usullari va turlari

Reja. O‘lchashlarning usullari va turlari. O‘lchash vositalari va ularning turlari. O‘lchashlarning usullari va turlari

---

---

O‘lchash usullari va vositalari

Reja. 

1. O‘lchashlarning usullari va turlari. 
2. O‘lchash vositalari va ularning turlari. 

---

---

1. O‘lchashlarning usullari va turlari 
Kattalikning sonli qiymatini odatda o‘lchash amali bilangina topish mumkin, ya’ni
bunda ushbu kattalik miqdori birga teng deb qabul qilingan shu turdagi kattalikdan necha
marta katta yoki kichik ekanligi aniqlanadi.
O‘lchash deb, shunday solishtirish, anglash, aniqlash jarayoniga aytiladiki, unda
o‘lchanadigan kattalik fizik eksperiment yordamida, xuddi shu turdagi, birlik sifatida
qabul qilingan miqdori bilan o‘zaro solishtiriladi.
Bu ta’rifdan shunday xulosaga kelish mumkinki: birinchidan, o‘lchash bu har xil
kattaliklar to‘g‘risida informatsiya hosil qilishdir; ikkinchidan, bu fizik eksperimentdir;
uchinchidan - o‘lchash jarayonida o‘lchanadigan kattalikning o‘lchov birligining
ishlatilishidir. Demak, o‘lchashdan maqsad, o‘lchanadigan kattalik bilan uning o‘lchov
birligi sifatida qabul qilingan miqdori orasidagi (tafovutni) nisbatni topishdir. YA’ni,
o‘lchash jarayonida o‘lchashdan ko‘zda tutiladigan maqsad, ya’ni izlanuvchi kattalik (bu
shunday asosiy kattalikki uni aniqlash butun izlanishni, tekshirishni vazifasi, maqsadi
hisoblanadi) va o‘lchash obyekti ishtirok etadi. O‘lchash obyekti (o‘lchanadigan kattalik)
shunday yordamchi kattalikki, uning yordamida asosiy izlanuvchi kattalik aniqlanadi,
yoki bu shunday qurilmaki, uning yordamida o‘lchanadigan kattalik solishtiriladi.
Shunday qilib, uchta tushunchani bir-biridan ajrata bilish kerak; o‘lchash, o‘lchash
jarayoni va o‘lchash usuli.
O‘lchash - bu umuman har xil kattaliklar to‘g‘risida informatsiya qabul qilish,
o‘zgartirish demakdir. Bundan maqsad izlanayotgan kattalikni son qiymatini qo‘llash,
ishlatish uchun qulay formada aniqlashdir.
O‘lchash jarayoni - bu solishtirish eksperimentini o‘tkazish jarayonidir (solishtirish
qanday usulda bo‘lmasin).

---

---

O‘lchash usuli esa - bu fizik eksperimentning aniq ma’lum struktura yordamida,

o‘lchash vositalari yordamida va eksperiment o‘tkazishning aniq yo‘li, algoritmi
yordamida bajarilishi, amalga oshirilishi usulidir.
O‘lchash odatda o‘lchashdan ko‘zlangan maqsadni (izlanayotgan kattalikni)
aniqlashdan boshlanadi, keyin esa shu kattalikning xarakterini analiz qilish asosida
bevosita o‘lchash obyekti (o‘lchanadigan kattalik) aniqlanadi. O‘lchash jarayeni
yordamida esa shu o‘lchash obyekti to‘g‘risida informatsiya hosil qilinadi va nihoyat
ba’zi matematik qayta ishlash yo‘li bilan o‘lchash maqsadi haqida yoki izlanayotgan
kattalik haqida informatsiya (o‘lchash natijasi) olinadi.
O‘lchash natijasi - o‘lchanayotgan kattalikning son qiymatini o‘lchash birligiga
ko‘paytmasi tariqasida ifodalanadi.
X=n[x], bu yerda X - o‘lchanadigan kattalik;
n - o‘lchanayotgan kattalikning qabul qilingan o‘lchov birligidagi son qiymati; [x] -
o‘lchash birligi
O‘lchash jarayonini avtomatlashtirish munosabati bilan o‘lchash natijalari
o‘zgarmasdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri elektron hisoblash mashinalariga yoki avtomatik
boshqarish tizimlariga berilishi mumkin. Shuning uchun, keyingi paytlarda, ayniqsa,
kibernetika sohasidagi mutaxassislarda o‘lchash haqidagi tushuncha quyidagicha
ta’riflanadi.
O‘lchash – bu izlanayotgan kattalik haqida informatsiya qabul qilish va o‘zgartirish
jarayonidir. Bundan ko‘zda tutilgan maqsad shu o‘lchanayotgan kattalikning ishlatish,
o‘zgartirish, uzatish yoki qayta ishlashlar uchun qulay formadagi ifodasini ishlab
chiqishdir.
O‘lchash fan va texnikaning qaysi sohasida ishlatilishiga qarab u aniq nomi bilan
yuritiladi: elektrik, mexaniq, issiqlik, akustik va x.k.
O‘lchanayotgan kattalikning sonli qiymatini topishning bir necha xil turlari (yo‘llari)
mavjuddir. Quyida shu yo‘llar bilan tanishib chiqamiz.

---

---

Bevosita o‘lchash - O‘lchanayotgan kattalikning qiymatini tajriba ma’lumotlaridan

bevosita topish. Masalan, oddiy simobli termometrda yoki lineyka yordamida o‘lchash.
u = s∙x;
Bunda: u - muayyan birlikda ifodalanyotgan o‘lchanayotgan kattalikning qiymati;
s - shkalaning bo‘lim qiymati;
x - shkaladan olingan qaydnoma.
Bilvosita o‘lchash - bevosita o‘lchangan kattaliklar bilan o‘lchanayotgan kattalik
orasida bo‘lgan ma’lum bog‘lanish asosida katalikning qiymatini topish. Masalan,
tezlikni o‘lchash.
u = f (x1 x2 ...xn).
Majmuiy o‘lchash - bir necha nomdosh kattaliklarning birikmasini bir vaqtta bevosita
o‘lchashdan kelib chiqqan tenglamalar tizimini yechib, izlanayotgan qiymatlarni topish.
Masalan, har xil tarozi toshlarining massasini solishtirib, bir toshning ma’lum massasidan
boshqasining massasini topish uchun o‘tkaziladigan o‘lchashlar, haroratni qarshilik
termometri orqali o‘lchash.
O‘lchash turlari
bilvosita
bevosita
majmuiy
nisbiy
mutlaq
birgalikda

---

---

Birgalikdagi o‘lchash - turli nomli ikki va undan ortiq kattaliklar orasidagi

munosabatni topish uchun bir vaqtda o‘tkaziladigan o‘lchashlar. Misol, rezistorning 20
0S dagi elektr qarshiligi qiymatini turli temperaturalarda o‘lchab topish.
Mutlaq o‘lchash - bir yoki bir necha asosiy kattaliklarni bevosita o‘lchanishini va
(yoki) fizikaviy doimiylikning qiymatlarini qo‘llash asosida o‘tkaziladigan o‘lchash.
Nisbiy o‘lchash - kattalik bilan birlik o‘rnida olingan nomdosh kattalikning nisbatini
yoki asos qilib olingan kattalikka nisbatan nomdosh kattalikning o‘zgarishini o‘lchash.
O‘lchash usuli – deganda o‘lchash qonun-qoidalari va o‘lchash vositalaridan
foydalanib, kattalikni uning birligi bilan solishtirish usullarini tushunamiz.
O‘lchashning quyidagi usullari mavjud:
Bevosita baholash usuli - bevosita o‘lchash asbobining sanash qurilmasi yordamida
to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘lchanayotgan kattalikning qiymatini topish. Masalan, prujinali
manometr bilan bosimni o‘lchash yoki ampermetr yordamida tok kuchini topish.
O‘lchov bilan taqqoslash (solishtirish) usuli - o‘lchanayotgan kattalikni o‘lchov orqali
yaratilgan kattalik bilan taqqoslash (solishtirish) usuli. Masalan tarozi toshi yordamida
massani aniqlash. O‘lchov bilan taqqoslash usulining o‘zini bir nechta turlari mavjud:
Ayirmali o‘lchash (differensial) usuli - o‘lchov bilan taqqoslash usulining turi
hisoblanib, o‘lchanayotgan kattalikning va o‘lchov orqali yaratilgan kattalikning
ayirmasini (farqini) o‘lchash asbobiga ta’sir qilish usuli. Misol qilib uzunlik o‘lchovini
qiyoslashda uni komparatorda namunaviy o‘lchov bilan taqqoslab o‘tkaziladigan
o‘lchash. Yoki, voltmetr yordamida ikki kuchlanish orasidagi farqni o‘lchash, bunda
kuchlanishlardan biri juda yuqori aniqlikda ma’lum, ikkinchisi esa izlanayotgan kattalik
hisoblanadi.
(U=U0 (Ux; Ux=U0 ((U
Ux bilan U0 qanchalik yaqin bo‘lsa, o‘lchash natijasi ham shunchalik aniq bo‘ladi.

---

---

Nolga keltirish usuli - bu ham o‘lchov bilan taqqoslash usulining bir turi hisoblanadi.

Bunda kattalikning taqqoslash asbobiga ta’siri natijasini nolga keltirish lozim bo‘ladi.
Masalan, elektr qarshiligini qarshiliklar ko‘prigi
bilan to‘lamuvozanatlashtirib
o‘lchash
.
Almashlash usuli - o‘lchov bilan taqqoslash usulining turi hisoblanib, o‘lchanayotgan
kattalikning o‘lchov orqali yaratilgan ma’lum qiymatli kattalik bilan o‘rin almashishiga
asoslangan. Misol, o‘lchanadigan massa bilan tarozi toshini bir pallaga galma-gal qo‘yib
o‘lchash yoki qarshiliklar magazini yordamida tekshirilayotgan rezistorning qarshiligini
topish:
Bunda “K” ni ikkala holatda (1,2) qo‘yganda

1
=

2
shart bajarilishi kerak.
I
1 
= U / R
0





1 
I
2
= U / R
к



2