Reja: Qadimgi sharqda falsafiy bilimlarning paydo bo’lishi. Misr va Bobil falsafiy maktablari. Hindiston va Xitoyda falsafiy fikrlar

Sharq falsafasi
Reja:
1. Qadimgi sharqda falsafiy bilimlarning paydo bo’lishi. Misr va Bobil falsafiy maktablari. Hindiston va Xitoyda falsafiy fikrlar.
2. Markaziy Osiyoda “Avesto” ta’limotidagi falsafiy fikrlar. Ilk o’rta asr Sharq falsafasi va Uygonish davri. (Abu Rayxon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino)
3. Qadimgi Yunon–Rim falsafiy maktabi. Milet maktabi, uning Misr-Bobil, Hind falsafasi ildizlari bilan bog’liqligi. Xristianlik va Avreliy Avgustin falsafiy ta’limoti. Apologetika va patristika.

Hozirgi adabiyotlarda falsafaning vujudga kelishini marksizmning sinfiylik tamoyillariga asoslanib, quldorlik tuzumining shakllanishi bilan bog’lab, uning tarixini uch ming yil deb hisoblanadi. Fikrimizcha, qadimgi asotirlardayoq falsafiy fikrlashlar, olam va undagi hodisalarga aql ko’zi va tajriba mezoni bilan qarash unsurlari mavjuddir. Shu bilan birga falsafa tarixining rivojlanish bosqichlarini ijtimoiy taraqqiyotning u yoki bu davrlari bilan bog’lab tushuntirish xam o’zini oqlamaydi. CHunki bu davrlar turli mintaqalarda o’ziga xos tarzda kechgan. Masalan, qadimgi Gretsiya va qadimgi Rumoda qulchilik iqtisodiy ishlab chiqarish usulini asosini tashkil qilib, bu davlatlarning rivojlanishida quldorlik davrini tashkil qilgan. Agar Xitoy, O’indiston xamda Markaziy Osiyo xalqlari tarixiga nazar tashlasak bu erda sof quldorlik tuzumi bo’lmaganligini ko’ramiz. Ko’pgina davlatlarda qulchilik u yoki bu tarzda XIX asrning 2-chi yarmigacha davom etib, hech qachon ular iqtisodiyotning asosini tashkil qilmagan.
shuning uchun falsafaning rivojlanish bosqichlari turli mintaqalarda o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lganligiga e’tiborni qaratish kerak. O’amma mintaqalar uchun falsafiy savol va javoblar tug’ilishini universal bosqichi bo’lib mifologik tafakkurning parchalanish davrini olish mumkin. Falsafiy fikr rivojlanishiga yondashuvning o’ziga xos xususiyatlaridan yana biri – bu, jahon tarixiy–falsafiy jarayonlarni turli–tumanligini toraytirib qo’yadigan Evropotsentrizm qarashlaridir. Bu qarashlarni g’ayriilmiyligini ko’rsatish bilan Sharq bilan bog’liq jihatini tahlil etganda ham Osiyosentrizm g’oyalari ta’siriga tushmaslik kerak. Bu o’rinda G’arb va Sharq tarixiy–falsafiy jarayonlarini davrlarga ajratish tamoyillariga e’tibor qaratish bilan birga G’arb va Sharq falsafasidagi an’analarning o’zaro munosabatini ham tahlil qilish lozim.
Sharqning o’ziga xosligi, unga munosib bo’lgan madaniy taraqqiyot jahon sivilizatsiyasining beshigi, dunyo xalqlari rivojiga qo’shilgan munosib hissa ekani ham sir emas. Bu hol jahonning barcha xolis mutaxassis olimlari tomonidan e’tirof etiladi. qolaversa, Vatanimiz sivilizatsiyasining sharq sivilizatsiyasining quchog’ida voyaga etgani va uning qadriyatlarini o’zida aks ettirganini, unga va butun dunyo madaniyatiga ulkan ta’sir ko’rsatganini doimo esda tutish darkor. Falsafiy g’oyalar muayyan ijtimoiy sharoitlar ta’sirida, ma’lum tarixiy–madaniy manbalar asosida shakllanadi.
Odamlar million yillar davomida oila-oila, gala-gala bo’lib yashashdan bundan 50-40 ming yillar muqaddam Kromonon tipidagi ajdodlarimiz jamiyat muxitida yashash va tarbiyalanish bosqichiga o’tdilar. Natijada ibtidoiy hayotning murakkablashishi va kishilar ijtimoiy amaliyotining kengayishi ularni abstrakt fikrlashini rivojlantirdi, shu bilan birga asta-sekin ilmiy bilimlarni shakllantirdi. Falsafa fani o’ziga xos yondoshishga ega. qadimdan faylasuflar borliq nima? Bor bo’lishning o’zi nima? degan savollarga javob qidirganlar. Falsafiy qarashlarning bu o’ziga xos xususiyati qachon va nima uchun falsafa kelib chiqqan degan savolga javob berishga imkon tug’diradi. Ijtimoiy hayot va ijtimoiy ongda, odatda, mifologiya yordamida hal qilib bo’lmaydigan, ishontirishning ilojiy yo’q jiddiy ziddiyatlar vujudga keladi. Bu o’rinda shakllangan fikr bilan, haqiqatan qanday ekanligi xaqida bilimni farqlash ehtiyoji tug’iladi.
Bu farqlash falsafa bilan birga vujudga keladi. Falsafa avval boshdan kundalik ongni, urf–odatni, an’anaviy qadriyatlarni va axloq normalarini tanqid qiladi. Faylasuf hamma narsaga shubxa bilan qaraydi, buni u shu an’analarni kelib chiqish ildizini topish uchun qiladi.
shundan uning bor bo’lishning o’zi nima? borliq nima? degan savolining mazmuni kelib chiqadi. Falsafaning vujudga kelishida qanday ijtimoiy vaziyat, madaniyatdagi qanday siljishlar ta’sir qiladi? degan savollar tug’ilishi tabiiydir. qadimgi Gretsiyada falsafa inson hayotining ma’nosi, uning odatdagi tuzumi va tartibi xavf ostida qolgan vaqtda shakllandi.
Falsafaning u yoki bu davrda shakllanishigina emas, balki taraqqiyoti ham chuqur ijtimoiy krizis (inqiroz)lar bilan bog’liq bo’lib, inson qiynalganda, eskicha yashay olmay qolganda, eski qadriyatlar o’z ahamiyatini yo’qotganda, endi nima qilish kerak? degan savol tug’iladi. qadimgi Grek falsafasining kelib chiqishiga kelsak, u o’sha joydagi quldorlik tizimining odatdagi mifologik–afsonaviy tasavvurlarini rad etib, yangi dunyoqarashni taqoza etardi. Shunday qilib, falsafiy qarashlar odatdagi turmush tarzi va odatdagi qadriyatlar inqirozi muxitida vujudga keladi. U eskicha yondashuvlarga xos urf–odatlarni tanqid qilib, yangicha qarashlarni qaror toptirish, yangicha turmush tarzini shakllantirishga harakat qiladi. Shuning uchun falsafada nazariy va dunyoqarash muammolari uzviy bog’liqdir.
Qadimgi sharq sivilizatsiyasining beshiklaridan bo’lgan Misr va Bobilda eramizdan avvalgi to’rt ming yillikning oxiri va uch ming yillikning boshlarida dastlabki falsafiy fikrlar, olam xaqida sodda ilmiy qarashlar, jumladan, astronomiya, kosmologiya, matematikaga oid qarashlar vujudga keldi.
Bu erda shakllangan falsafiy qarashlarning eng asosiy xususiyati shundan iboratki, ularda, bir tomondan, sirli kuchlar, mo’’jizalarga ishonch, u kuchlarning tabiat va jamiyatga ko’rsatadigan ta’sirini mutloqlashtirish xususiyati ustivor bo’lgan bo’lsa, ikkinchi tomondan afsona va rivoyatlar tarzida dunyoviy bilimlar, ilmiy qarashlar ham asta-sekin shakllana boshlagan. Bu – o’sha davrlardan qolgan yozma manba’larda, xususan, «Xo’jayinning o’z quli bilan hayotining mazmuni xaqida suhbati», «Arfisiy qo’shig’i». «¤z xayotidan xafsalasi pir bo’lgan kishining o’z joni bilan suhbati», «Adapa» dostoni, «Etapa» haqidagi afsona, «Jafokash avliyo haqida doston» kabi bitiklarda yaqqol namoyon bo’lgan. Bizning eramizgacha bo’lgan 1 ming yillikning o’rtalarida insoniyat tarixining taraqqiyotida qadimgi madaniyatning uch o’chogida Xindiston, Xitoy, Gretsiyada deyarli bir vaqtning o’zida falsafiy fikrlar vujudga keldi. Uning tug’ilishi olamni mifologik tushunishdan bilimga tayanadigan dunyoqarashga o’tishdek uzoq jarayonni boshidan kechirdi.
Xindiston bashariyat tarixida sivilizatsiya beshiklaridan biri hisoblanib, uning falsafasi o’zining qadimiy va boy tarixiga ega. qadimgi Xind falsafasini o’rganishda «Ramayana», «Maxabxarota», «Kalila va Dimna», «Vedalar» kabi mashxur asarlar ilk manbalar bo’lib xizmat qiladi. Xind madaniyati va falsafasining ana shu bebaho yodgorliklarining har birida aql-idrok, adolat, insof-diyonat, xalollik, poklik, mexnatsevarlik, milliy totuvlik, to’gri so’zlilik haqida va yomon illatlarga qarshi kurashish zarurligiga doir juda muxim falsafiy goyalar xikmatlar, rivoyatlar, maqollar shaklida bayon etilgan. Falsafiy qarashlarning kurtaklari Xind madaniyati eng qadimgi yozma yodgorliklari «Vedalar»da («Ved»lar – tabiatning iloxiy kuchlariga qaratilib aytiladigan gimnlar, duolar to’plami) uchraydi. «Veda» kitobi Rigveda, Samaveda, YAshurveda va Atxarvededa deb ataladigan 4 katta bo’limdan iborat.
Ularda borliqning bosh manbai, moddiy ibtidosi deb xisoblangan suv, olov, xavo, yoruglik, tuproq hamda oziq-ovqat, fazo va vaqt xaqidagi, shuningdek olamning tuzilishi va uni boshqaruvchi qonunlar, inson bilimining manba’lari va turlari, insonning ijtimoiy majburiyatlari kabi qator falsafiy masalalar yoritilgan. Ularda ta’kidlanishicha, tana jonning qobig’i bo’lib, jon esa – dunyoviy ruxning bir bo’lagidir.
Xind falsafasi asoslari «Upanishadalar» nomi bilan mashxur bo’lgan manba’larda ham o’z aksini topgan. «Upanishadalar» «sirli bilim» degan ma’noni anglatib, «Vedalar»ning falsafiy qismini tashkil etadi. «Upanishadalar» yaxlit kitob yoki falsafiy risola bo’lmay, balki turli vaqtda har xil mavzuda ijod etgan noma’lum mualliflarning matnlaridan iboratdir. Ularning mazmuni va uslubi turlicha falsafiy qarashlar maxsulidir. «Upanishadalar»dagi falsafiy mavzular, asosan, insonni o’rab turgan borliq, uning hayotdagi o’rni va vazifasi, tashqi olam va inson tabiati, uning hayoti va ruxiyatining moxiyati, bilish imkoniyatining chegaralari, axloq me’yorlari haqidadir. Falsafiy muammolar asosan diniy-mifologik nuqtai nazardan bayon etilgan.
Eramizgacha bo’lgan VIII-VII asrlarda Xindistonda Lokayati (bu dunyo) ni tan oluvchi falsafiy ta’limot shakllana boshladi. Bu ta’limotning asosi Brixaspati va uning izdoshlari vedalarda bayon etilgan diniy qarashlarni tanqid qilib, erdan boshqa tarzdagi hayotning bo’lishi mumkin emas, degan fikrni ilgari surdilar. Lokayataning eng rivojlangan oqimi CHarvaklar (er.avv. VI-asr) ta’limotidir. Ularning fikricha, dunyo 4 elementdan - tuproq, xavo, suv va olovdan tashkil topgan bo’lib, barcha narsa, xodisalar shu 4 elementning turli birikmasidan iboratdir. Ular dunyoni bilish mumkin va bilishning manbai idrokdir deb, bilimda xissiyotning rolini bo’rtirib yuborganlar, xulosalar yolgon bo’lishi mumkin deb xisoblaganlar.
Xitoydagi dastlabki falsafiy ta’limotlarda dunyo abadiy va 5 unsur – olov, suv, er, daraxt va metallardan tashkil topgan, deb uqtiriladi.
Eramizdan oldingi VII-VI asrdagi Xitoy mutaffakirlarining fikricha, tabiat xodisalari SI degan moddiy zarralardan tarkib topgan, u Dao degan ob’ektiv tabiiy qonuniyatga bo’ysunadi. Xitoyliklarning tabiat xodisalari qonuniyatli asosda taraqqiy qiladi, degan tasavvurlari, dunyo moddiydir, degan ta’limotiga bogliqdir.
Dao xaqidagi ta’limot falsafadagi qonun tushunchasini xosil qilishdagi dastlabki urinishdir. «Daosizm» «Dao» so’zidan kelib chiqqan bo’lib, «yo’l», «taraqqiyot», «dunyo negizi» ma’nolarini bildiradi. Daosizmning asoschisi Lao-szi bo’lib, u dunyoda abadiy harakat va qarama-qarshiliklar bir-biriga bog’liqligi amal qiladi, tabiat xodisalari o’z-o’ziga zid xolatga aylanib rivojlanadi, degan fikr yuritiladi. Ta’kidlanishicha, go’zallik va yomonlik, borliq va yo’qlik, uzun bilan qisqalik bir-birini to’ldiradi, birin-ketin keladi, bir-biriga bogliq bo’ladi, tabiatdagi barcha mavjudot, barcha xodisalar qarama-qarshiliklarni o’z ichiga oladi. Daosizm vakillari bilishdagi xissiy va mantiqiy jixatlarning mavjudligi masalasini o’rtaga qo’yib, bilishda xissiyot va amaliyotning ahamiyatini kamsitib, aqlni bo’rttirib yuborganlar. Eramizdan oldingi V-III asrlarda Xitoyda Konfutsiychilik kabi falsafiy oqim bo’lgan. Bu oqimning asoschisi Xitoy mutafakkiri Konfutsiy bo’lgan. (er.oldingi 551-479 yillarda yashagan).
Konfutsiy insonparvarlik goyalarini qadimgi Xitoyda birinchi bo’lib olg’a surdi. U o’zining falsafiy qarashlarida tarbiya masalalariga katta e’tibor qaratgan. Odamlar o’z tabiatiga ko’ra, bir-birlariga o’xshaydilar, faqat tarbiyaga ko’ra, ular bir-birlaridan farqlanadilar, deydi u. Konfutsiy fikricha, insonlar o’rtasida o’zaro muhabbat, hurmat tamoyillari xumron bo’lishi kerak. Markaziy Osiyo jahonning ilm, fan, falsafa, din, adabiyot va san’at qadimdan rivojlangan, tarixi nixoyatda boy mintaqalardan biri.
Miloddan ilgari X-VIII asrlarda Turon (Markaziy Osiyo)da ijtimoiy munosabatlar ravnaq topa boshlaydi. Shu davrda Markaziy Osiyoda yashagan xalqlar YUnon tarixchilari tomonidan skiflar deb atalsa, Eron manba’larida saklar deb nomlanganlar. Ammo katta hududga tarqalib ketgan turk qabilalari yashaydigan ulkan maskan Turyuok, Turon, Turkiston deb atab kelingan. Sobiq Sho’rolar davrida shu maskanlarni ¤rta Osiyo, Markaziy Osiyo deb atash rasm bo’lgan. Qadimgi Turon xalqlari xayotida dexqonchilik va chorvachilik muxim axamiyat kasb etgan. Bu xududda dexqonchilik sun’iy sug’orishga asoslangan bo’lib, u sug’orish inshootlarining rivojlanishiga olib kelgan. Shunday qilib dastlabki madaniy markazlar vujudga kela boshlaydi.
Mana shu davrda Turonda oromiylar alifbosi keng tarqalgan. Uning asosida esa Xorazmliklar, Sugdiyonaliklar alifbosi vujudga keladi. Shu bilan birga bu joyda yashayotgan xalqlarning boy adabiy merosi paydo bo’la boshlaydi. Turonliklarning og’zaki ijodining eng dastlabki namunalari bizgacha etib kelgan. Masalan, To’maris, Spitamen, Zarin, CHo’pon, Shiroq xaqidagi afsonalar shular jumlasidandir. Ularda Turon xalqlarining vatanparvarlik xislatlari madx etiladi. Miloddan avvalgi VI asrdan to milodning III asrigacha Turonda zardushtiylik va u bilan bogliq dunyoqarash xukmronlik qilgan. Zardushtiylik faqat din bo’lib qolmay, balki o’sha davrning xukmron mafkurasi ham edi. Zardushtiylikning muqaddas kitobi «Avesto» materiali (12000 oshlangan qora mol terisiga yozilgan) miloddan ilgari bir qancha asrlar davomida to’plangan.
Aleksandr Makedonskiyning bosqinchilik davrida uning ko’p qismi yo’qolgan. Eronlik Arshoxiylar davrida uning qolgan qismi «Avesto» sifatida tartibga solingan. Unda Turon xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy, xuquqiy, axloqiy qarashlari va umuman dunyoqarashi o’z ifodasini topgan. «Avesto»da o’tmish ajdodlarimizning diniy tasavvurlari, koinot va erdagi dunyoning yaratilishi bilan bogliq afsona va rivoyatlar, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy hayoti, geografiyasi, tabiati, nabototi, ilm-fani o’z aksini topgan.
Unda qadimgi Turon o’lkasining iqlimi, suvi, xayvonot dunyosi, er tuzilishi, sahrolari, tog’lari haqida qimmatli ma’lumotlar berilgan. G’arazgo’ylik, xasad, manmanlik, fitna-fasod «Avesto»da qattiq qoralansa, va’daga vafo qilish, axdga sadoqat, samimiyat, xolislik, o’zaro izzat-ikrom kabi odamlar o’rtasida ustivor bo’ladigan axloqiy qoidalar ulug’lanadi. «Avesto» dunyoni inson uchun sinov maydoni deb tushuntiradi.«Avesto»da odamlarni imonli bo’lishga, doimo pok-toza yurishga, tanani ozoda tutishga, har qanday yovuz niyat va so’zlardan yuz o’girishga da’vat etadigan axloqiy qoidalar diniy o’gitlar, falsafiy g’oyalar nihoyatda ko’p.«Avesto»da qayd etilgan eng muxim falsafiy fikrlardan biri – insonlarni mehnat qilishga, o’z qo’llari bilan moddiy boyliklar yaratib, to’q-farovon hayot kechirishga da’vatlardir.Zardushtiylik dini va uning «Avesto» kitobida dunyoning moddiy asosi deb hisoblangan er, suv, tuproq, olov muqaddaslashtiriladi.
Er va xavo shunday e’zozlanganki, xavoni bulg’ash, ifloslantirish, xayvonlar o’ligi u yoqda tursin, odamlar jasadini ham erga ko’mish, suvga oqizish, olovda yoqish gunoxi azim bo’lgan. Marxumlar erni, suvni, xavoni zaharlab qo’ymasliklari uchun ularning jasadlarini maxsus sopol idishlar – ostadonlarda ko’mish rasm bo’lgan. Shunday qilib, «Avesto» yakkaxudochilik (vaxdoniyat)ga asoslangan dunyoda eng birinchi din bo’lgan.
Undagi barcha asosiy g’oyalar hozirgi jahon dinlarida o’z mujassamini topgan. Shuning uchun ingliz tadqiqotchisi Mere Boys xonim zardushtiylikni bilmay turib, jahon dinlari mohiyatini anglash qiyin, deydi.
Zardushtiylikning muqaddas kitobida ajdodlarimizning uzoq o’tmish tarixi va tafakkur taraqqiyotining qomusiy yigindisi, tili, yozuvi, boy madaniyati, falsafasi, badiiy ijodi o’z ifodasini topgan. Biroq, urug’lar, qabilalar, elatlar o’rtasidagi kelishmovchiliklar, o’zaro mojarolar tashqi dushmanlar uchun qo’l keladi. Turonni avval Eron shoxlari bosib oladi. Keyin esa greklar uni o’z mustamlakasiga aylantiradi. Turon xalqlari, elatlari birlashgan davrlarda yirik qo’shni davlatlar ular bilan hisoblashganlar, savdo-sotiq aloqalarini kengaytirishga intilganlar. Ayni chog’da ular bu ko’hna xalqning «orasini buzib, hukmronlik qil» tamoyiliga amal qilib, ularni parchalab yuborishga muvaffaq bo’lganlar.
Bu achchiq tarixiy xalqiqatlar Tosh bitiklarda o’z ifodasini topgan:
Turk hoqonlari unda turk qavmlariga murojaat qilib, sizlar birlashsangiz dushmanlar xizmatingizda bo’ladi, maboda parokandalikka yo’l qo’ysangiz, unda sizlar dushmanlar malayiga aylanasizlar, degan ma’nodagi falsafiy fikrlar bor. Eron xoqonlari zardushtiylikdan o’z manfaatlari yo’lida foydalandilar.
Undagi birlik, ezgulik uchun kurash g’oyalari qadrsizlanib bordi. Bunday sharoitda boshqa g’oyalar tarqalishi uchun qulay muxit yuzaga keldi. Iroqda tug’ilgan va dastavval Eron shoxlari marhamatiga sazovor bo’lgan Moniy (216-277) keyincharoq quvg’inga uchradi va ijodining ko’p qismini Turonda ro’yobga chiqardi. U zardushtiylik, xristianlik, yakkaxudolik (iudaizm) dinlarini birlashtirib, Moniylik