Reja: "Qobusnoma" haqida ma’lumot

Mavzu: Kaykovusning “Qobusnoma” asarida nutq madaniyati masalalari
Reja:

1. “Qobusnoma” haqida ma’lumot.

2. Asarda suxandonlik haqida.

3. Kaykovusning so‘z odobi xususidagi qarashlari.

4. Bola tarbiyasida nutq odobining tutgan o‘rni.

Sharq ma'naviyati va axloq ilmida “Qobusnoma”asari muhim o‘rin tutadi. Kaykovusning “Qobusnoma” asari milodiy 1082-1083 hijriy 475-yillarda yaratilgan bo‘lib, bugungi kunda umumjahon madaniyatining ulkan boyligiga aylandi. Vushmagir o‘g‘li Shamsulmaoliy Qobus muallif Kaykovasning bobosi bo‘lgan. Bu nasihatomuz kitobni Kaykovas o‘z o‘g‘li Gilonshohga bag‘ishlaydi.

Ma’lumki, X-XI asrlarda ilm-fan, madaniyat, san’at va adabiyot taraqqiy etdi. Abu Abdulloh Rudakiy, Abulqosim Firdavsiy, Abul Hasan binni Ahmad Unsurly kabi shoir, olimlar shu davrda yetishib chiqdilar. Kaykovusning “Qobusnoma” asari ham mana shunday ilm-fan jadal sur'atlarda rivojlangan bir paytda dunyoga keldi.
“Qobusnoma” Sharq olimlari bilan bir qatorda g‘arb ilm ahlining diqqatini ham o’ziga tortdi. Ulkan tarbiyaviy ahamiyatga ega ekanligi sababli ham turli tillarga tarjima etildi va butun dunyo xalqlariga tanildi. 1702-1705- yillarda turk tiliga, 1786-87-yillarda Muhammad Siddiq Rashidiy tomonidan uyg‘ur tiliga, 1811-yil nemis tiliga tarjima qilindi. Asli fors-tojik tilida yaratilgan bu asarni ota-bobolarimiz asl nusxasidan foydalangan holda asrlar mobaynida mutolaa qilib keldilar. 1860-yilda mashhur o‘zbek shoiri va olimi Muhammad Rizo Ogahiy tomonidan bu kitob o‘zbek tiliga tarjima qilindi. “Qobusnoma” 1881-yilda Qayum Nosiriy tomonidan tatar tiliga, 1886-yilda rus va fransuz tillariga tarjima qilindi. Mashhur rus olimi Y.I.Beltels 1953-yilda rus tiliga tarjima qildi.
Vushmagir o‘g‘li Unsurmaoliy Kaykovus Kaspiy dengizining qirg‘og‘ida yashagan Giloe qabilasida tarbiyalangan. Kaykovus 1021-1022 (hijriy 412)-yillarda mayda feodal oilasida tug‘ilgan. 63 yoshga to‘lgan paytida G‘arbiy Eron podshohining nabirasi Kaykovus ibn Iskandar bu asarni yozdi.
Asar XI-asming 82-83-yillarida yaratilgan. Tarixdan ma’lumki Qobus xonadoni Somoniylar davlati hukmdorlari bilan yaqin munosabatda boʻlgan. Somoniylar xonadonini tiklash uchun Qobus uyg‘ur xoni Ilikxon bilan janglar olib borib g‘alaba qozongan. Ammo Somoniylar davlatini yemirilishdan asrab qola olmaydi. Qoraxoniylar Farg‘onadan Xitoygacha tarqalgan turkiy qabilalarni birlashtirib, Somoniylar ustidan g‘alaba qozonadilar. Qobus Tabaristonni ishg‘ol etadi va shu o‘lkaga hukmron bo‘lib qoladi. Qobus nihoyatda ilmparvar, san’atni sevadigan inson edi. U o‘z zamonasining barcha ilmlarini egallashga harakat qildi.
Adabiyot muxlisi va shoir bo‘lgan Qobus arabda fors tilini chuqur o‘rgandi va arab tilida “Nomalar” kitobini yozdi. Musiqa va tabiyat ilmiga qiziqdi. Hattoki, Qobus mashhur o‘zbek olimi Abu Rayhon Beruniyning Jurjonda yashab ilm bilan shug‘ullanishiga sharoitlar yaratib berdi.
Qobusning o‘z davrining barcha ilmlarini egallaganini asardan bilib olsa bo‘ladi. Kaykovus ham o‘z salaflarining asarlari bilan tanishadi. O‘g‘liga maslahatlar berish uchun “Qobusnoma”ni yaratadi. Sharq olimlari qadimgi davrlardan boshlab bola tarbiyasiga, so‘z odobiga, axloqiy masalalarga katta e’tibor berganlar. Bu tarbiya hind kitobi “Kalila va Dimna”, Nizomulmulkning “Siyosamoma”, Nosir Xusravning “Saodatnoma”, “Ro‘shnoinoma”, Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig”, Mahmud Koshg‘ariyning “Devoni lug‘at at-turk”, Ahmad Yugnakiyning “Hibbat ul-haqoyiq”, Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub”, “Vaqfiya” asarlarida o‘z ifodasini topgan.
Umumjahon manfaatlari ifoda etuvchi axloqiy masalalarni o‘zida mujassam etgan asarlardan biri “Qobusnoma” 44 bobdan iborat. 4 bobi diniy xarakterda bo‘lgan. Sobiq ittifoq davrida diniy xarakterdagi asarlar yetarlicha o‘rganilmaganligi sababli, bu 4 bob kam o‘rganilgan.
Sharq allomalari axloqiy-tarbiyaviy asarlarining asosini Qur’oni karim suralari, Muhammad payg‘ambar faoliyati va ko‘rsatmalarini ifodalovchi hikoyatlar tashkil etadi. “Qobusnoma” ham bundan mustasno emas.
“Qobusnama” “Parvardigori olamni tanimoq zikrida”, “Payg‘ambarlarning xilqati zikrida” boblari bilan boshlanadi. Gilonshohga bag‘ishlab yozilgan bu “Nasihatnoma” o‘sha davr an’anasiga ko’ra bobosi podshoh Shamsulmaoliy Qobus sharafiga “Qobusnoma” deb ataladi. Mo‘jaz rivoyatlar, ixcham latifalar, kichik-kichik hikoyatlar kitobning yanada jozibador bo‘lishini ta’minlaydi. Kitob yosh avlodni tarbiyalash, ularning kamolotini ta’minlashning muhim muammolariga doir ilk Sharq pandnomasi hisoblanadi. Asar o’tmishda maktab va madrasalarda “Guliston”, “Bo’ston” kabi asarlar bilan bir qatorda darslik sifatida o‘qitilgan.
1935-yilda Tehron dorilfununi professori Said Nafisiy “Qobusnoma” ni Tehronda bosmadan chiqardi. Ogahiy tarjimasining qo‘lyozma nusxasi O’zFA Sharqshunoslik institutining qo‘lyozmalar fondida va Sankt-Petrburgdagi Saltikov Shedrin nomli kutubxonada saqlanmoqda. Ogahiy tarjimalaridagi asar 1965-1973-1986-yillarda adabiyotshunos olim Suburoy Dolimov tomonidan uch marta nashrdan chiqarildi. “Qobusnoma” axloqiy mavzudagi asar bo‘lganligi sababli, unda eng avvalo qanday qilib axloqli, ilmli, dono farzand tarbiyalash yo‘llari ko‘rsatiladi. 40-bob ham hayotiy masalalarni qamrab oladi. “Qobusnoma” ota va ona haqini bilmoq, hunar afzunligi, qarilik va yigitlik sifati, taom tartibini yeyish bayoni, sharob ichmoq, mehmon bo‘lmoq va mehmonga bormoq, ishq odatlari, uxlamoq, hammomga bormoq, ovga chiqmoq, chavgon o‘ynamoq, omonatni saqlamoq, uy va yer sotib olmoq, ot sotib olmoq, xotin olmoq, farzand tarbiyalamoq, ilm o‘rganmoq kabi turli masalalar yuzasidan keng mulohaza yuritilgan, insonga xos axloqiy sifatlar mushohada asosida tahlil etib berilgan.
“Qobusnoma” ning yettinchi bobi suxandonlik bilan baland martabaga ega bo‘lish masalasiga bag‘ishlangan.
Kaykovus bu bobda so‘zlovchining nutqi go’zal ma’noli bo‘lishi, so‘zni nutqda noo‘rin ishlatmay, o‘z o‘rnida ishlatish masalalarini yoritib beradi. Kishi yolg‘on so‘zlamasligi, xalqqa ma’qul keladigan so‘z so‘zlashga harakat qilmog‘i haqida mulohaza yuritadi. Hamma hunardan so‘z hunari yaxshiroqdir deydi. Kaykovus har bir kishi notiq bo‘lmog‘i lozimligini, ammo yolg‘onchi bo‘lmasligini ta’kidlab shunday deydi:
“Kishi suxandon, saxango‘y (notiq) bo‘lishi kerak. Ammo, ey farzand, sen suxango‘y bo‘lg‘il va lekin durug‘go‘y (yolg‘onchi) bo‘lmag‘il. Rostgo‘ylikda o‘zing shuhrat qozongil, tokim biror vaqt zururat yuzidin yolg‘on so‘z desang, qabul qilg‘aylar. Har so‘z desang ham rost deg‘il va lekin yolg‘onga o‘xshagan rostni demag‘ilkim, rostga o‘xshagan durug‘ durug‘ga o‘xshag‘on rostdin yaxshiroqdur, nedinkim ul durug‘ maqbul bo‘lur, ammo ul rost maqbul bo‘lmas. Demak, nomaqbul rostni aytishdan parhez qil...”
Kaykovus faqat nutq so‘zlashni emas, boshqalarning so‘zi va nutqidan ibrat olishni uqtiradi, shu yo‘l bilan ham yaxshi notiq bo‘la olish mumkinligini aytib o‘tadi.
“Ey farzand, toki qila olsang so‘z eshitmakdin qochmagʻilkim, kishi so‘z eshitmak bila suxango‘ylik (notiqlik) hosil qilur".
Agar farzand yoshligida hech kishining so‘zini eshitmay katta bo‘lsa, u albatta soqov bo‘ladi. Kamolga yetishish jarayonida chiroyli so‘zlar eshitsa, suxango‘y bo‘ladi.
Muallif suxandon bo‘lish uchun donishmandlar so‘zini tinglashni tavsiya etadi. Sovuq so‘z bo‘lmagil deb o‘qtiradi. Xosga xos, oliyga oliy so‘z aytish muvofiqdir deyiladi. “Dononing pand-nasihati ko‘ngil ko‘zin ravshan qilur, nedinkim, ul pand aql va hikmat ko’zining surmasi va to‘tiyosidir. Bas, bu toifaning so’zin hushqulog‘i bilan eshitmak kerakdur. Bu jamoatning so‘zinda manfaat ko‘pdur”.
“Ey farzand, agar har nechakim sexandon bo‘lsang, o‘zingni bilg‘ondan kamroq tutg‘il, to so‘zlash vaqtida nodon va beburd bo‘lib qolmag‘aysan. Ko‘p bilib, oz so‘zlag‘il va kam bilib ko‘p so’z demag‘il”.
Demak, kishi donolar so‘zini tinglamoq orqali notiqlik darajasiga erishar ekan, o‘z nutqi ustida ko‘p mashq qilishi, xalq oldida nutq so‘zlaganda yoqimli va ba’mani gapirishi, xalqning e’tiborini qozonishi zarur. “Xalq oldida gapirganda so‘zing go‘zal bo‘lsin, bu so‘zni xalq qabul qilsin. Xaloyiq sening so‘z bilan baland darajaga erishganingni bilsin, chunki kishining martabasini so‘z orqali biladilar. Har kishining ahvoli o‘z so‘zi ostida yaxshiringan bo‘ladi”.
Kaykovus notiq so‘zning ma’nolarini ham har tomonlama o’rgangan bo‘lishi lozim, deb hisoblaydi. “Ey farzand, so‘z yuz va orqa tomonini bilgil, ularga rioya qilgil, so‘zlaganda ma'noli gapir, bu notiqlik alomatidir. Agar gapirgan vaqtingda so‘zning qanday ma’noga ega ekanligini bilmasang, qushga o‘xshaysan, bunday qushni to‘ti deydilar!”
Notiq shunday kishiki, uning har so‘zi xalqqa tushunarli va xalqning har so’zi unga ma’lum bo‘ladi. Suxandon nutq so‘zlaganda pushaymon bo‘lmasligi uchun har so‘zni o‘ylab gapirmog‘i zarurdir.
Kaykovus “Qobusnoma” asarida kishi faoliyatida so‘z odobining naqadar buyukligini pand-nasihatlar bilan uqtirar ekan, turli hikoyatlar keltirib, fikrlarini isbotlab boradi. Shirin va o‘rinli so‘zlar orqali Xorun-ar-Rashid tushining ta'birini aytgan munajimning yuz tillo bilan mukofotlanishi haqidagi hikoyat, donishmand Abuzurjmehrning bilmagan narsasini bo‘yniga olishi haqidagi hikoyat, donishmand Shayx va Alaviy yigit haqidagi rivoyatlarda so‘zning qudrati ochib beriladi.
Bugungi kun o‘qituvchisining oldiga kelajak avlodni har tomonlama yetuk qilib tarbiyalash vazifasi topshirilgan. To‘g‘ri, farzand tarbiyasi avvalo oiladan boshlanadi. Shunday ekan, bola tarbiyasida nutq madaniyati va so‘z odobining o‘rni katta. Chunki qadim Sharqda bu axloqiy masalaga jiddiy e’tibor berilgan va odob-axloqli inson eng avval muomalali, shirin so‘zli deb tan olingan. Kamtar, tarbiyali inson har bir so‘ziga e’tibor berishi uqtirilgan.
Shuning uchun ham yosh avlod tarbiyasida nutq odobi muhim masala sanaladi. Nutq madaniyati va so‘z odobiga rioya qilmagan farzand tarbiyali inson hisoblanmagan. Demak, Kaykovusning har bir gapi hikmat. Bu kitobni o‘qimoq va uqmoq, mag‘zini chaqmoq darkor. Agar ota-ona, qarindoshlar bolaga uyda, ko‘cha-ko‘yda so‘zlash odobini o‘rgatishsa, o‘qituvchi jamoat joyida o‘zini tutish qoidalarini o‘rgatadi. Kattalar bola tarbiyasida ibrat namunasi hisoblanadi.
O‘z aytgan so‘zlariga rioya qilish ham tarbiyali ekanlik belgisidir. “Agar tiling uzun bo‘lmog‘in tilasang, qo‘lingni qisqa qilg‘il” deb nasihat qiladi Kaykovus. Ammo kishi o‘z maqsadi yo‘lida kurashar ekan, doimo og‘ir va vazmin bo‘lmog‘i ham maqsadga muvofiq emas. O‘z maqsadi yo‘lida odob doirasidan chiqmagan har bir inson so‘z ayta bilmog‘i shart. Sharm qilib, uyalib kerakli so‘zni ayta olmaslik bolani og‘ir ahvolga solib qo‘yadi. Shuning uchun yoshlikdan bolaga o‘z fikrini aytish qobiliyatini oilada rivojlantirish zarur. O‘qituvchi esa bolani mustaqil fikrlashga, so‘z vositasida o‘z fikrini bemalol bayon qila olish qobiliyatini shakllantirishi hayotiy zaruratdir.
Demak, Kaykovusning “Qobusnoma” asari Sharq madaniyatining ulkan yodgorligi "Asarda inson hayotiy faoliyatini qamrab oluvchi turli sohalarga old falsafiy qarashlar mavjud bo’lib, shu jumladan nutq odobi masalalari xususida ham ibratli hikmatlar bayon etilgan. Shaxs hayotida so‘zning, nutqning o‘rni katta ekan, unga bo‘lgan munosabat ham jiddiy masala hisoblanadi. Shu jihatlarni hisobga olgan holda, “Qobusnoma” asari ham so‘z xususida" nutq madaniyati borasida umumjahon madaniyatining xazinasiga qo‘shilgan ulkan hissadir. Sharqda notiqlik san’atining rivojlanishiga bu asarni o‘ziga xos salmoqli o‘rni mavjud.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.Kaykovus. «Qobusnoma”, T., 1996.

2. Qudratov T. Nutq madaniyati masalari, T., 1993.

3. Qilichev E., Qilichev B. Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari. Buxoro, 2002 yil.

4. www.zionet.uz