Reja: Qonning fizik tarkibi

14-Mavzu: Yurak faoliyati va muskullari fiziologiyasi.
Reja:
1.Yurak faoliyati.
2.Yurak muskullari.
Yurakning tuzilishi. Umurtqalilar yuragining muskulli tolalari (hujayralari) ko'ndalang talgir chizilmalarga ega boigan bir-biridan izolyasiya qilingan tolalarga ega boiishi skelet muskullari tolalari bilan bir-biridan farq qiladi. Boisi, yurakda muskul tolalari birikkan boiadi. Turli umurtqalilar yuragining tuzilishida o'xshashlik va farqlar ham mavjud. Elektron mikroskop ostida kuzatilganida, muskul tolalari bir-biri bilan quyma disklar yordamida bogiangan holda yotgandek. Ular orasida uzluksiz sitoplazmatik yoki membranali bogiar yo‘q. Quyma disklaming maium qismida muskul tolalarga qarshilik ko'rsatuvchi zich joylashgan plazmatik membrana (neksuslar) yotadi. Neksuslar membranasi har ikki tomondan bir xilda yuqori miqdordagi kaliy va bir xilda kam-kalsiy saqlovchi identik eritmalar bilan yuviladi. Bu neksuslar joylashgan joylardagi membrananing boshqa qismlaridagiga qaraganda ancha past elektr qarshiligini ta’minlydi. Juda ko'plab fermentlar aynan quyma disklarda yoki ularga yaqin bo'lgan joy larda boiadi. Bir muskul tolasidan boshqasiga qo'zg'alish elektrik yoki ximiyaviy y o i bilan neksuslar orqali beriladi. 11-rasm. Jismoniy tarbiya bilan shug'ullanadigan (I) va shug'ullanmaydigan (II) odamlarning yuragi. Yurakda glikogenga boy boigan Purkinye tolalaridan tashkil topgan atipik muskul to'qimasi ham mavjud boiib nerv hujayralari va ularning usimtalaridan tashkil topgan qo'zg'alishni o'tkazuvchi tizimni hosil qiladi. Bu tizimga, markazga intiluvchi nerv impulslari tushib ushbu organizmni yashash sharoitiga mos holda uning faoliyatini boshqaradi. Bu tizim yuqorigi kovak venalaming quyilish joyidagi sinusoatrial yoki Keyt-Flek tuguni, joylashgan joyda joylashgan. Shu joydan bu tizim ikkita shox bilan tarmoqlanib biri pastki kovak venalami quyilish joyiga, boshqasi esa o'ng boimacha devorlari bo'ylab yo'nalgan boiib, atrioventrikulyarli chegaraning yuqorisida atipik muskul to'qimalari va nerv hujayralami yig4ilishi joyida tamom bo'ladi. Ashof-Tavar tuguni yoki atriovektrikulyar tugunini hosil qiladi. Undan qorinchalar orasidagi devorga yo4g4on muskulli bog4-Gis b ogi tushadi, qaysiki, fibrozli halqa hosil qiladi hamda shu yeming o4zida boiinib yurakning har bir qorinchasi uchun o4ng va chap shoxlami hosil qiladi. Har bir bog%dan shu yerda alohida ingichka shoxchalarga tarmoqlanadi va atipik muskulli tolalarga aylanadilar va ular qorinchalar endokardining tagida tamom bo'ladi. Shunday qilib Gis bogiari boimachalarda qorinchalarga qo'zg'alishni o'tkazadi. Tipik muskul tolalaridan o'tayotgan qo'zg'alish tezligi Purkinye tolalaridagidan ancha past, bu esa bir muskul tolasidan ikkinchisiga o'tayotgan qo'zg'alish tezligining tarqalishiga nisbatan qorinchalar kuchi dan deyarlik 30% ga ortiqdir. Puriknye tolalari va yurakning tipik muskullari orasidan o'tuvchi hujayralar boiib ularda qo'zg'alishni o'tkazish tezligi sekinlashadi. Yurak ritmik ravishda qisqarib turadi va bu qonni bo‘lmachalardan qorinchalarga va qorinchalardan qon tomirlariga haydalishini ta’minlydi hamda arterial va venoz tizimlar orasidagi qon bosimi farqlarini keltirib chiqaradi, natijada, qon tomirlar bo4ylab harakatlanadi. Yurakning qisqarish fazasi - sistola va bo^shashish fazasi - diastola deb belgilanadi. Yurak faoliyatining sikli boimachalaming sistolasi va diastolasi va qorinchalarning sistolasi va diastolalaridan iboratdir. Dastlab sikl o'ng 90 boimachaning qisqarishi bilan boshlanadi, keyinroq chap boimachaning qisqarishi boshlanadi. Boimachalaming qisqarishi qorinchalaming qisqarishidan 0,1 s oldin boshlanadi. Boimachalaming sistolasi paytida qon o'ng boimachadan kovak venalarga qaytib tushmaydi, chunki qisqarayotgan boimacha vena teshigini yopadi. Qorinchalar bu paytda bo'shashgan boiadi, shu sababli vena qoni ochiq uch tabaqali klapan orqali oiig qorinchaga tushadi, o'pkadan tushgan arterial qon esa chap boimachadan ochiq turgan ikki tabaqali klapan orqali chap qorinchaga itariladi, Bu paytda aorta va o'pka arteriyasidan qon qorinchalarga tushmaydi, chunki u yerdagi yarim oysimon klapanlar ushbu qon tomirlardagi qon bosimi bilan yopiladi. So'ngra boimachalaming diastolasi boshlanadi va ularning devorlarini bo'shashiga qarab vena qoni bilan uning bo'shlig'i toiadi. Boimachalaming sistolasi tamom boiishi bilan qorinchalaming qisqarishi boshlanadi, avvalo qorinchalar muskul tolalarining bir qismi qisqaradi, ikkinchi qismi esa cho'ziladi. Bu paytda qorinchalaming shakli o'zgaradi, bosim esa awalgidek qoladi. Bor-yo'g'i 0,05 s. yaqin vaqt davom etuvchi qorinchalami shaklini o'zgarishi asinxron qisqarish fazasi deb yuritiladi. Qorinchalaming barcha muslcullari toiigicha qisqarganidan keyin uning bo'shlig'idagi bosim juda tez ortadi. Bu esa uch tabaqali va ikki tabaqali klapanlarini hamda boimachalardagi teshiklami yopilishini chaqiradi. Yarimoysimon klapanlar yopiq holda qoladi, chunki hali qorinchalardagi bosim aorta va o'pka arteriyasidagi bosimdan past boiadi. Qorinchalaming muskulli devorlari tortishadi, lekin ularning hajmi o'zgarmaydi va u yerdagi bosim aorta va o'pka arteriyasidagidan ortib klapanlar yopiq holda qoladi, chunki hali qorinchalardagi bosim £ orta va o'pka arteriyasidagi bosimdan past bo'ladi. Qorinchalaming muskulli devorlari tortishadi, lekin ularning hajmi o'zgarmaydi va u yerdagi bosim aorta va o'pka arteriyasidagidan ortib ketmaydigan bu faza izometrik qisqarish fazasi deyiladi. Uning davomiyligi bor-yo'g'i 0,03 s tashkil etadi. Qorinchalaming izometrik qisqarishida boimachalardagi bosim ularning diastolasi vaqtida nolgacha tushadi, hattoki manfiy boiib qoladi, ya’ni atmosfera bosimidan ham past, shu sababli artrioventrikulyar klapanlar yopiq qoladi, arterial tomirlardagi qon oqimining orqaga qaytishi tufayli yarimoysimon klapanlar esa yopiladi. Asinxron va izometrik qisqarishlaming har ikki fazasi birgalikda qorinchalaming kuchlanish davrini tashkil etadi. Odamlarda aortaning yarimoysimon klapanlari chap qorinchadagi bosim 65-75 mm.sim.ust.teng boiganida ochiladi.