Reja: Qonning fizik tarkibi

15-Mavzu: Qon bosimini o’lchash.
Reja:
1.Qon bosimini o’lchash.
2.Pulsni o’lchash.
Yurakning ishlashi tufayli tomirlarga otilib chiqadigan qonning tomir devoriga bergan bosimiga qon bosimi deyiladi. U asosan yurak ishiga tomirlar devorining tonusiga bogiiq boiadi. Qorinchadan tomirga o'tgan qon zarrachalari yurakdan uzoqlashib borgan sari, ularning tomir devoriga ko'rsatadigan bosimi ham shuncha kamayib boradi. Tomir tarmoqlanib, diametri torayib borgan sari, uning oqayotgan qonga ko'rsatadigan qarshiligi ham shuncha ortib boradi. Qayd qilinganlardan ko'rinib turibdiki, tomir diametri qancha kichik bo4Isa qonning bosimi ham shuncha past bo'ladi. Binobarin, eng baland bosim aortada kuzatiladi, arteriyalar, arteriolalar va kapillyarlarga oiilgan say in bosim muntazam ravishda so4na boradi. Kichik diametrli venalarda bosim juda past bo'lib, yirik venalarda yanada kamayadi. Oqibatda kovak venalarda bosim hatto manfiy bo'lib qoladi ham. Shunday qilib qon, qon tomirlari bo'u lab aortaga va kovak venalar quyilish joylaridagi bosimning farqi tufayli oqadi. Qon bosimidagi farqlaming pasayishi qonning harakatini susaytiradi, bu farqni nolgacha tushib ketishi esa qon harakatini tamoman to'xtatadi. Qon bosimi ko'rsatkichlariga, yurak ishidan tashqari tomirlaming qon bilan toiishi va qon tomirlar tizimidagi qarshilik ham ta’sir ko'rsatadi. 110 Yurak bilan haydalayotgan qonning miqdori qon bosimi koiarilishini chaqiradi. Har bir sistola paytida haydalayotgan qonning hajmi kamaymasa bunday hollarda yurak urishi tezligi ham qon bosimining ortishini chaqiradi. O'rtacha va mayda arteriyalarining - arteriolalami muskulli devorlari tonusda, ya’ni biroz qisqargan holda boiadi. Shu sababli aiteriya va arteriolalar qarshilik koisatuvchi tomirlar deyiladi. Tomirlar tizimining qon bilan toiishi darajasi asosan arterial tomirlar devorining doimo boigan tonusi hisobiga ta’min etiladi. Bu tonusning tushib ketishi qon tashuvchi tomirlaming hajmini oshiradi va bir xildagi massaga ega boigan qon, tomirlar tizimining toiishini kamaytiradi, bu esa qon bosimining pasayishiga olib keladi. Arterial tomirlaming faol qisqarishi paytida qon oqimiga qarshilik ortadi, bunday paytlarda qon bosimi koiariladi. Qon bosimining darajasiga umumiy qon massasining juda katta qismi oqib o'tadigan qorin bo'shlig'idagi arteriolalaming torayishi yoki kengayishi ayniqsa katta ta’sir ko'rsatadi. Qon yopishqoqligining ortishi tomirlar devorlariga qonning ishqalanishini va ichki ishqalanishni oshiradi, ya’ni qarshilikni oshiradi, bu esa qon bosimining ko'tarilishiga olib keladi. Qon bosimini oichashning ikki usuli bor: a) qonli usul (K.Lyudvig usuli); b) qonsizusul. Qon bosimini qonli usul bilan aniqlash ancha mushkul. Buning uchun hayvonga narkoz berish, uni harakatsizlantirish, qimirlamaydigan qilib 111 bogianadi va shularga uxshash boshqa choralarni ko'rish kerak. Soiigra esa hayvonni operatsiya qilib, qon bosimi aniqlanadigan tomimi ochish va simob monometriga ulash zarur. Artetiyalarda qon bosimi aniqlanayotganda simobli, venalarda bosim past boiganligi uchun suvli monometrlardan foydalaniladi. Kar illy arlardagi qon bosimi Krog usuli bilan oichanadi. Buning uchun kapillyarlami mikroskop ostida kuzatib turib (kapillyaroskopiya), maxsus kamerada kapillyarlarda oqayotgan qonni to'xtatish uchun zarur boigan bosim hosil qilinadi, bu ulardagi qon bosimiga teng boiadi. Qon bosimining o4zgarishini yozib oladigan boisak, uch xil tartibdagi toiqinlar farqlanadi. Birinchi tartibdagi toiqinlar yoki pulsli toiqinlar. Qon bosimi sistola paytida koiarilsa, diastola paytida biroz tushadi. Sistola paytidagi bosim sistolik yoki maksimal, diastola paytidagi bosim diastolik yoki minimal bosim deb ataladi. Sistolik va diastolik bosimlar orasidagi farq puls bosimi deb ataladi. Bir xildagi sharoitlarda puls bosimi yurakning sistolik hajmiga bogiiqdir. Yurakdan qancha uzoqlashsa puls bosimi shunchalik kam boiadi. Mayda arteriyalar va kapillyarlarda puls toiqini y0‘q>Ikkinchi tartibdagi toiqinlar - nafas toiqinlari. Nafas olishda ko'krak bo4shligining so4ruvchanlik harakatining ortishi tufayli bu paytda yurakka kelayotgan qon oqimining ko'payishi kuzatiladi, natijada qon bosimi ortadi. Nafas chiqarishda esa qon bosimi pasayadi. Bu o4zgarishlar ko'krak qafasining harakatlariga mos keladi va shu sababli ular puls bosimidan kamdir yoki sustdir. Chunki bir nafas toiqini vaqtida bir necha pulsli toiqinlar qayd qilinadi. Uchinchi tartibdagi toiqinlar - tomirlar devorlari tonusining asab tizimi bilan boshqarilishining o'zgarishi bilan bogiiqdir, ya’ni tomirlar tonusining reflektor ortishi yoki kamayishi natijasida qon bosimining ko4tarilishi yoki pasayishidir. Bu toiqinlar miyada kislorod taqehilligi paytida juda aniq namoyon boiadi, ular nafasli toiqinlardan ham siyrak. Bitta uchinchi tartibdagi toiqinlarda bir necha ikkinchi tartibdagi toiqinlar namoyon boiadi. Eng yuqori qon bosimi yurak bo‘shlig4ida va aortada aniqlangan. Voyaga yetgan odamning yelka arteriyasida 20 yoshdan 40 yoshgacha toiig ich a jismoniy va ruhiy tinchlik paytida sistolik bosim 110-125 mm.sim.ust., diastolik bosim esa 60-85 mm.sim.ust.teng boisa, ular orasidagi farq yoki puls bosimi 35-50 mm.sim.ust.teng boiadi. 112 Yoshga bogiiq holda, bo'y va tana oglrligining o'sishi bilan ham qon bosimi orta boradi. 50-60 yoshda sistolik bosim 125-135 mm.sim.ust., diastolik bosim esa 80-90 mm.sim.ust teng boiadi. Yoshi o'tgan ayollarda qon bosimi, yoshi o'tgan erkaklardagidan yuqori boiadi. Moddalar almashinuvining ortishi qon bosimining ko'tariHshini keltirib chiqaradi. Chap qorinchadan uzoqlashgan sari qon bosimi pasaya boradi, chunki aortada yurak ish energiyasi hosil qilgan bosim qon tomirlar tizimida qonning harakatiga ko'rsatilayotgan qarshilikni yengish uchun sarflanadi. Katta va o'rta arteriyalarda qon bosimi bor-yo'g'i 10 % ga pasaysa, arteriolalar va kapillyarlarda esa 85 % ga pasayadi. Odam aortasida bosim 120-140 mm.sim.ust., yo'g'on arteriyalarda - 110-125 mm.sim.ust., mayda arteriyalarda -70-90, arteriolalarda -40-60, kapillyarlarda -20-40, yirik venalarda -10-15, kovak venalarda nafas olish davrida 2-5 mm.sim.ust.teng boisa, nafas chiqarish paytida ko'krak qafasini so'ruvchanlik harakati tufayli bosim atmosfera bosimidan - 3-7 mm.sim.ust., past boiadi. Oyoqlaming pastki venalarida aksincha, nafas olishda bosim ko'tariladi, nafas chiqarishda esa pasayadi. Uzoq, qator kunlar davomida voyaga yetgan odamlarda sistolik bosimni 100 mm.sim.ust.past boiishi gipotoiniya deb qayd qilinsa, 140 mm.sim.ustdan yuqori boiishi gipertoniya deb qayd qilinadi