Reja: Tizim tushunchasi va tizimli taxlilga doir zarurma’lumotlar

Bevosita o‘zgartiradigan datchiklar. Bevosita o‘zgartirgich datchikka misol bo‘lib, tenzodatchik (3.1,a-rasm) hisoblanadi. Ular, detallar yuza-sidagi deformatsiyalar va mexanik kuchlanganliklarni o‘lchashga ishlati-ladi. Tenzodatchikni P shaklida yuqori solishtirma qarshilikka va kichik diametrga (0,006-0,020mm)ega(konstantan)simdantayyorlashadi.Simnizichvateng

sirtmoq ko‘rinishida,

ingichka

qog‘oz varaqlari orasida joylashtirib, ularni

elimlashadi. Sim uchlarimlmairsgasi payvandla-nib, ular yordamida

tenzodatchik o‘lchagich sxemaga ulanadi. Tenzodatchik detal yuzasigamahkam
yopishtiriladi va u bilan birga deformatsiyalanadi. qarshilikning nisbiy o‘zgarishi R/R, deformatsiyaga l/lva detal yuzasini kuchlan-ganligiga proporsionaldir,
R_kl


R l
undagi k-o‘zgarmas miqdor.
Demak, tenzodatchikda mexanik kattalik (deformatsiya), bevosita elektr
(qarshilik) miqdorga aylantiriladi.

Konstuksiyasi bo‘yicha, termo (issiqlik) datchiklar ham soddadir. Ularda harorat kuchlanishga (termoparalarda) yoki qarshilik (termoqarshi-liklarda) o‘zgarishiga aylantiriladi. Termoqarshiliklar (3.1,b-rasm) po‘lat, nikel yoki platinali simlardan tayyorlanadi, chunki ularning qar-shiligi haroratga bog‘liqdir. Haroratni o‘lchash uchun, magnitaviy va dielektrik o‘tkazuvchanligi issiqlikka sezgir bo‘lgan ferritlar va kon-densatorlar ishlatiladi. Termosezgir diod va tiristorlarda, kremniy kristallidagi p-no‘tishdagi o‘tkazuvchanlikni haroratga bog‘liqlik xusu-siyatidan foydalanishadi.

3,1-rasm. Qarshilikdatchiklari

Qarshilik datchiklari guruhiga, keng tarqalgan reostatli datchik (3.1,v - rasm) kiradi. Ular mexanizmlarning chiziqli siljishini tegishli Rqar- shilikni o‘zgarishiga aylantiradi. Dsurilgichni x masofaga siljitganda, reostatni Rqarshiligi proporsional ravishda o‘zgaradi.

Induktiv datchiklarda o‘lchanadigan miqdor, induktivlikni o‘zgarishi-ga
aylantiriladi. Masalan: ferromagnit material hqalinligini datchik(3.2,a-

rasm) o‘lchaydi. Agar h

qiymatiortibborsa,undahavotirqishikichrayadi,

natijada O cho‘lg‘amni induktivligi ortib, o‘lchagich sxema buni qayd etadi.

3,2 -rasm. Qalinlikni o‘lchaydigansxemalar
Sig‘im datchiklarda, kondensator sig‘imini plastinalar maydoni,ular
orasidagi masofa va dielektr doimiyligi orasidagi bog‘liqlikdan foy- dalanishadi. Sig‘imli datchiklar yordamida chiziqli va burchak siljish-lari,
harorat, havoni nisbiy namligi va boshqa parametrlarni o‘lchasa bo‘ladi.
Xususan 3.2,b-rasmda tasvirlangan sig‘imli datchik dielektrikdan qilingan

kondensatorni A va Bqalinliginio‘lchaydi.

plastinalari orasida joylashtirilgan varaqa h

Infraqizil nurlanish optik datchiklari yordamida (3.3-rasm) qizigan jism harorati o‘lchanadi. U sezgir element 3 yuzasida infraqizil nurlar-ni qayd

qiluvchi

linza 2

dan,
qizdiriladigan

va nur tarqatadigan jism 1 dan iborat

bo‘ladi. Bu o‘lchash natijasida sezgir 3 elementning

qarshiligi o‘zgaradi, hamda 4 va 5 chiqishlarida kuchlanishpaydobo‘ladi.Xuddishungato‘chxishkashda (bolometr) poezdlardagi qizib ketgan buksalarni avtoma-tik aniqlash apparatlaridaishlatiladi.
Oraliq o‘zgartirgichga ega datchiklar. Bu

datchiklar ketma-ket

bir nechta bevosita o‘zgartiradigan va ishlaydigan datchiklardan tashkiletilgan.

Bundagi
bitta datchikni

chiqish katta-ligi kelgusi

datchikni kirish miqdori bo‘lib xizmat qiladi.

3.4,a-rasmda tasvirlangan

datchik

 burchak

tezligini kondensator S sig‘imiga aylantirishga

xizmatqiladi.Datchikniqabulqiluvchijismbo‘lib
markazdan qochma rostlagich hisoblanadi. U burchak tezlikni P prujinani

(oraliq qismi) siqish kuchi

bilan

taqqoslanadigan

mar-kazdan qochma kuchga

aylantiradi. Oraliq qismidakuch S kondensatorni yuqori qoplamasi bilan

-rasm.

35
Infra=izil nur tar=atuvchi

qoplan-gan rostlagichni pastki muftasini _x

siljishiga olib keladi. Kondensator datchikni ijrochi qismi hisoblanadi, uni sig‘im plastinalar orasidagi _smasofaga qarabo‘zgaradi.

-rasm. Orali= ыzgartirgichga ega datchiklarningsxemalari
,b-rasmdagi datchik Ukuchlanishnif
chastotasiga aylantiradi. Ukuchlanish strelkasi S sig‘imni o‘zgaruvchan kondensator bilan bog‘liq bo‘l-gan Vvoltmetr yordamida o‘lchanadi. S kondensator esa, chiqishdagi fchastotasi sig‘imga bog‘liq, topshiriq beruvchi Ggeneratorni konturga ulangan. SHunday qilib, datchikda ushbu o‘zgartirishlar bajariladi: UVvoltmetr strelkasini burchak siljishiGf.


Diskret o‘zgartiradigan datchiklar. Bu datchiklar ob’ektlarni hola-tini nazorat qilishadi va temir yo‘l avtomatika hamda telemexanika tizimlaridagi kirish axborotlarini manbai hisoblanadi.
Yo‘l bo‘lagini harakatlanuvchi tarkibdan ozodligini nazorat qilishlik uchun rels zanjiri (3.5-rasm) ishlatiladi. Rels zanjiri qilib izolya-siyalovchi tutashmalar IT bilan chegaralangan yo‘l bo‘lagini bir qismi qabul etiladi. Rels zanjirining bir uchidagi relslarga ta’minot ulan-sa, boshqa uchiga esa o‘tkazgich sifatida ishlatiladigan relslardagi tokka ishlaydigannazoratchi
asbob NA ulanadi. Odatda NA sifatida, elektromag-nit yoki induksion rele ishlatiladi.
-rasm. Relsli zanjirningsxemasi

Agar uchastka bo‘sh bo‘lsa, NA dan katta tok o‘tadi (rele yakori tor tilgan).

Agar
uchastka hech

bo‘lmaganida bitta g‘ildirak juftligi bilan egallangan bo‘lsa (uni qarshiligi 0,06 Om va NA qarshiligidan ancha kichik), NA da tok keskin kamayadi (rele yakorni qo‘yib yuboradi). SHunday qilib NA holatiga qarab yo‘l bo‘lagini bo‘sh yoki bandligi haqida fikr yurgizish mumkin.

-rasmdatasvirlanganmagnita- viy datchik yo‘lni ma’lum nuqtasidan
vagonlarning skat (g‘ildirak) lari
o‘tishligini qayd etadi.Bundaydat- chik
kontaktsiz magnitaviy tepki deb
atladi, hamda DM doimiymagnitdan, CH