Reja: Tizim tushunchasi va tizimli taxlilga doir zarurma’lumotlar

Tizimlarni sinflashtirish. Tizimlarni turli mezonlar buyicha sinflashtirishmumkin.
Engumumiyko‘rinishdabarchatizimlardimyod vamavhum(abstrakt)
tizimlarga bo‘linadi. Moddiy tizimlar – moddiy (ashyoviy) ob’ektlar majmuasidir: bular noorganik (texnik, kimyoviy va shu kabilar), organik (biologik), aralash turdagi ob’ektlar bo‘ladi. Aralash turdagi ob’ektlardan quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: egrotexnik tizimlar («inson-mashina» tizimi); ijtimoiy tizimlar (odamlarning jamoadagi munosabatlari), ijtimoiy-iktisodiy tizimlar (insonlarning jamoadagi munosabatlari bilan ishlab chikarish jarayonining aloqasi). Mavxum tizimlar – inson tafakkurining maxsulidir. Ular bilim, nazariya va gipotezalardir.
Murakkablik darajasiga ko‘ra oddiy, murakkab va o‘ta murakkab(yirik tizim) tizimlar farqlanadi. Oddiy tizimlarga oddiy strukturaga ega va oson matematik tavsiflanadigan tizimlar kiradi. Murakkab tizim – bir biri bilan chambarchas bog‘langan holda umumiy maqsad uchun xizmat qiluvchi alohida tizim ostilarikompleksidir.
Tizim parametrlarining o‘zgarishi vaqtga bog‘liq yoki bog‘liq emasligiga qarab ular, mos ravishda, dinamik va statik tizimlar sifatida farqlanadi.
Tizim holatining o‘zgarish xarakteriga qarab ular diskret va uzluksiz tizimlarga ajratiladi. Agar tizimning bir holatdan boshqasiga o‘tishi qandaydir oraliq holatlardan o‘tmasdan yuz bersa, u holda bu tizim diskret deyiladi. Agar tizim istalgan ikki holatning biridan ikkinchisiga o‘tishida albatta oraliq holat orqali o‘tsa, u holda tizim uzluksiz deyiladi.
Tizimlarni deterministik va ehtimoliy(stoxastik) tizimlarga ham ajratish mumkin. Deterministik tizimlar aniq topiladigan ko‘rsatkichlarga ega, ehtimoliy tizimlar esa tasodifiy(ehtimoliy) xarakterli ko‘rsatkichlarga esa bo‘ladi. Misollar: deterministik tizimlar: regulyatorli muzlatgich; sistema sexda dastgohlarning joylashtirilish tizimi, avtobus marshrutlari tizimi; fakultet darslari jadvali, EHM, televizor; yig‘uv avtokonveyeri. Ehtimoliy tizimlar: korxona mahsulotini statistik nazorat etish tizimi, tashkilotlardagi material-texnik ta’minot tizimi; aeroport atrofida samolyotlar harakatini boshqaruvchi tizim; energetik tizim boshqaruvi.
Tizimni ifodalashda qo‘llaniladigan matematik modelning berilishiga qarab ularni chiziqli va chiziqsiz tizimlar kabi sinflashtirish ham mumkin.
Tizim va tashqi muhitning o‘zaro ta’siri xarakteri bo‘yicha yopiq va ochiq tizimlar farqlanadi.


Tizimli yondoshish. Tizimli taxlil. Yirik tizimlartadqiq kilinganda tizimli yondoshish yagona ta’sirchan ilmiy yondoshish bo‘ladi. Tizimli yondoshish – murakkab ob’ektlarning qiyin kuzatiladigan va qiyin tushuniladigan xossalari tadqiqotining uslubiyatidir. Tizimli yondoshish bilan uzviy bog‘liq tizimning taxlili va sintezi tushunchalarimavjud.

Tizimning taxlili – tizim elementlari va uning tashkiliy tuzilishi ma’lum bo‘lgan holda tizim amalga oshirayotgan funksiyalarni aniqlashdir. Tizimning sintezi – uning berilgan funksiyasi bo‘yicha tizimning tashkiliy elementlarini aniqlash demakdir.
Tizimli yondoshish murakkab ob’ektlarni o‘rganishning samarali tadqiqot yo‘nalishi – tizimli taxlilga asosdir. Bu ilmiy yo‘nalish – murakkab ob’ektlarni tadqiq qilish uslubiyati bo‘lib, u ushbu ob’ektlarni maqsadga yo‘naltirilgan tizimlar sifatida qarab va bu tizimlar xossalarini hamda ularning maqsadi va shu maqsadni amalga oshirish vositalari orasidagi o‘zaro munosabatlarni o‘rganishga xizmatqiladi.
Tizimli taxlildan boshqarish tizimlarini o‘rganish va loyihalashtirishda keng foydalaniladi.

Tizimli taxlildagi tadqiqotlar bir necha bosqichlarga bo‘linadi. Texnik- boshqaruv va tashkiliy tizimlarini loyihalashtirishda qo‘llaniladigan
tizimlitaxlil quyidagisaisyo boskichlargaega.
Birinchi boskichda – tadqiqot ob’ektlarini aniqlash, maksadlarni belgilash, shuningdek ob’ektni va uni boshqarishni yaxshilash uchun zarur bo‘lgan mezonlarni ko‘rsatishdan iborat bo‘ladi.
Ikkinchi bosqichda – o‘rganilayotgan tizimning chegaralari belgilanadi va uni birlamchi tuzish (strukturalashtirish) olib boriladi. Birlamchi strukturalashtirish jarayonining yakuni natijasida alohida tashkiliy qismlar
o‘rganilaetgan tizim elementlari va elementar ta’sirlar majmuasi ko‘rinishidagi mumkin bo‘lgan tashqi ta’sirlarajratiladi.
Uchinchi muhim bosqich – o‘rganilaetgan tizimning matematik modelini tuzishdir. Matematik modelni qurishda, odatda, ko‘p ishlatiladigan yo‘llardan biri – o‘rganilayotgan tizimni qismtizimlarga bo‘lish, tipik qismtizimlarni ajratish, qismtizimlarning ierarxiyasini o‘rganish va bir darajadagi xamda bir turdagi qismtizimlarning boglanishlarini standartlashtirishdir.
Keyingi boskichning vazifasi – qurilgan matematik modelni tadkik kilishdir.
Boshqarish tizimining umumiy funksional strukturasi.
Oldin aytilganidek boshqarish, bu tanlangan ob’ektning ma’lum bir axborotlar asosida mavjud dasturga (algoritmga) yoki ishlatish maksadiga mos ravishda faoliyat ko‘rsatishini ta’minlashga yo‘naltirilgan harakatlar majmuasidan iborat jarayondir. Boshqaruvning har qanday dinamik jarayoni alohida harakatlar, operatsiyalar va o‘zaro bog‘langan bosqichlardan tashkil
topgan bo‘ladi. Ularning bajarilish ketma-ketligi va o‘zaro aloqasi boshqarish jarayonining texnologiyasini tashkil etadi. Qat’iy qilib aytganda, boshqarish texnologiyasi axborotli, hisoblash, tashkiliy va mantiqiy operatsiyalardan iborat. Boshqarish texnologiyasi – bu boshqarish jarayonining bajarilish usuli, tartibi,reglamentidir.
Boshqarish jarayonini tashkil qilish uchun quyidagi to‘rtta element zarur: a) boshqariluvchi ob’ekt; b) datchiklar; v) boshqarish organi; g) bajaruvchi ijro organi.