Reje: dnk nın` du`zilisi Ribonuklein kislotalar

 

---

Tema.İnformatsiyalıq RNK hám genetikalıq kod. 
Reje:
1. Informatsiyalıq RNK. 
2.Genetikalıq kod.
 
1
Beloklar biosintezi júdá quramalı hám kóp basqıshlı protsess bolıp, 
hár túrli fermentler, sistemalar hám hár túrli RNKlar qatnasadı. Belok biosintezi
ribosomalarda alıp barıladı. Bunda i-RNK daǵı nuklotidler járdeminde kórsetilgen 
informatsiya polipeptid dizbegindegi aminokislotalardıń izbe izligi sıpadnda 
kórinedi, yaǵny belok sintezindegi informatsiya nukletidler «tilinen» 
aminokislotalar «tiline» awdarılıdı (translyatsiya). Belok biosinteziniń ulıwma 
mexanizmi barlıq tiri organizmler ushın bir xıylı bolıp,tómendegi tiykarǵı 
basqıshlardan ibarat boladı.
1) aminokislotalardıń aktivlesiwi;
2)initsiotsiya-polipeptid dizbeki sinteziniń baslanıwı;
3) elongatsiya-payda bolıp atırǵan polipeptid dizbektiń uzayıwı;
4) terminatsiya- polipeptid dizbektiń sinteziniń tamamlanıwı.
1.Aminokislotalardıń aktivlesiwi. Transport- RNK (t-RNK) barlıq RNK lardıń
15% ke jaqının quraydı. t-RNK aminokislotalardı belok sintezi bolatuǵın jayǵa 
tasıw wazıypasın atqaradı. Hár bir aminokislotanıń ózine tán t-RNKsı bar. t-
RNKlardıń molekulyar massası birqansha kishi bolıp (25000-35000 átirapında), 
olar 60-90 mononukleotid qaldıǵınan quralǵan. 
4. Terminatsiya. Belok molekulalarınıń payda bolıwınıń sńǵı basqıshında, yaǵni 
terminatsiya protsessinde amnoatsil orayda polipeptid dizbeginiń tamamlanǵanın 
kórsetiwshi UAG hám UAA,UGA kodonları payda bolıwı menen polipeptid 
dizbektiń uzayıwı tamamlanadı. Bul kodonlar maǵanasız bolıp, belgili bir 
aminokislotanı bildirmeydi. 
Sol sebepli polipeptid dizbegindegi sońǵı t-RNKnıń efir baylanısları 
peptidiltransferaza fermentleri qatnasında úziledi hám nátijede ribosomadan tayar 

---

túrindegi belok molekulası ajıralıp shıǵadı. Ribosoma bolsa ańsat ekige 
dissosatsiyalanadı.
2.Genetikalıq kod. 
Belgili bir maǵlıwmattı shártli belgiler járdeminde belgilew,ádette kodlaw 
yamasa kod dep ataladı Biologiyada bolsa genetikalıq informatsiyanı, yaǵni belok 
molekulaların quraytuǵın 20 túrli aminokislotanı DNK molekulasında 4 túrli 
nukleotid járdeminde kórsetiw genetikalıq kod dep ataladı. DNK dizbeginde 
jaylasqan násillik informatsiya 3 nukleotidten quralǵan tripletler járdeminde 
kodlanǵan. Tripletler 64 hár túrli kodonlar payda etedi,bular 20 aminokislotalardı 
kórsetiwge jeterli. 
1961-jılı angliya ilimpazı Krik genetikalıq kod mashqalasın matematik analiz 
etip, kod shınındada tripletli qásiyetke iye degen juwmaqqa keldi hám genetikalıq 
sózlikti dúzdi. Belok molekulasındaǵı hár bir aminokislotanı kórsetiwshi kod 
tripletli bolıp,ol Kriktiń kórsetiwinshe kodon dep ataladı. Tómende Kriktiń 
genetikalıq kod sózligi keltirilgen. 

---

Tablitsadaǵı 64 tripletten 61 «maǵanalı», yaǵni belgili aminokislotalardı
kórsetiwshi tripletler. Qalǵan úshewi UAG, UAA,UGA aminokislotalardı 
kórsetpeydi,sonıń ushın olardı tamamlawshılar, terminatorlar dep ataydı. Bul 
tripletler belok biosintezinde ayrıqsha áhmiyetke iye bolıp, olar polipeptid 
dizbektiń tamamlanıwın hám dizbektiń ribosomadan ajıralıwın bildiredi. 
Aminokislotalar (triptofan hám metioninnen basqa) ekeuden altıǵa shekem triplet 
járdeminde kórsetiledi. 
Genetikalıq kod universal xarakterge iye,ol barlıq tiri janzatlar ushın bir xil. 
Barlıq kodon úsh nukleotidten (tripletten) ibarat. İnformatsiya belgili tochkadan 
baslanadı. Bir xildaǵı aminokislotalardı kórsetiwshi tripletler bir –birine uqsaydı. 
Barlıq tiri organizmlerdiń kodları kóbinshe ulıwma yamasa bir xilı boladı.