Reje: I. Kirisiw II. Tiykarg’i bo’lim

II.Tiykarg’i bo’lim.
2.1.Ba’seki tu’sinigi ha’m 5 uliwma strategiyasi.
Báseki - bul eki insan yamasa topardin’ turaqlı básekige shıdamlı munasábetlerdegi jaǵdayı. Báseki - bul básekilesip atırǵan eki tárep ortasındaǵı „bir-birine qarsı“ munasábeti. Óz-ara munasábetlerdiń ózin „ba’seki“ dep da ataw múmkin, yamasa hár bir qatnasıwshı bir-biri menen ba’sekiles boladı.Básekide bir táreptiń turaqlı húkimranlıǵına alıp kelmesten, dawam etiwi ushın „ten’ tárepler ortasındaǵı báseki mu’nasábetleri“ bolıwı kerek. Siyasatshi Jon.A.Vaskesdin’ atap ótiwinshe, kúshler teńligi haqıyqıy báseki bar bolıwı ushın zárúrli komponent esaplanadı, biraq basqalar bul elementke qarsiliq bildiredi.
Báseki jámiyettiń túrli tarawların da ushırasıp turadı hám „insan mu’nasábetleriniń barlıq dárejelerinde kóp. Kóp jag’daylarda doslar, firmalar,kompaniyalar,sport jámáátleri, mektepler jáne unıversitetler ortasında bar. Bunnan tısqarı, „shan’araqlilar, siyasatshılar, siyasiy partiyalar, etnik toparlar, mámleketler hám shtatlardıń regionlıq bólimleri hár túrlı uzınlıqtaǵı hám intensivlikdegi turaqlı básekide qatnasadılar“. Báseki túrli tárepler ortasındaǵı dástúrler jemisinen rawajlanadı. Báseki ádetde adamlar yamasa toparlar ortasındaǵı básekini ańlatadı, bul jerde hár biri, basqa birine qarag’anda kóbirek tabısqa erisiwge umtıladı. Ba’sekiles sózinin’ kelip shıǵıwı orta fransuz hám latınsha rivalis, fransuzcha rivus sózlerinen kelip shıqqan bolıp, basqası menen birdey salma hám dáryadan suw ishetug’in yamasa odan paydalanatuǵın adamdı ańlatadı. Bul sóz ingis tiline shama menen 1577-jılda kirip kelgen hám Uilyam Shekspirdin’ 1623-jılda jazılǵan “Veronadag’i eki mırza” kitabında aytıp ótilgen.
Jeyms Mark Bolduin 1902-jılda óziniń " Filosofiya hám psixologiya sózligi" de básekiniń u’sh tiykarǵı túrin anıqlaǵan.

• 
  biologiyalıq báseki
  
• 
  jeke yamasa sanalı báseki
  
• 
  sawda hám sanaatda báseki.
  

Usınıń menen bir qatarda, Kilduff jáne onıń kásiplesleri 2010 -jılda ózleriniń túsindiriwlerinde básekini úsh túrge (individual, topar hám shólkem) ge bo’lǵen hám básekini „sub'ektiv báseki munasábetlari“ retinde ajıratıp kórsetken, bul álbette „psixologik qatnasıwdıń ku’sheytiwi hám sezilerli úlesler“ di talap etedi. Kóbirek zamanagóy izertlewler básekini ornatıw ushın zárúr bolǵan uqsaslıq, jaqınlıq hám tariyxdi anıqlaydı, basqaları bolsa shápáátsizlik penen ba’sekiles munasábetlerin bekkemlew ushın báseki tariyxına bolǵan mútajlikti kemeytiwi múmkinligin shamalawda.
Kompaniyanıń báseki strategiyası – bul bizneske qatnas klientlerdi tartıwǵa qaratılǵan baslamalar, kompaniyanıń bazardaǵı poziciyanı bekkemlew ushın alıp baratuǵın gúresten ibarat. Bazardaǵı básekini urısqa uqsatıw múmkin. Bul urusta qarsılaslar jaradar bolıwı, zıyan kóriwi múmkin. Bunda tek eń jaqsı strategiya jeńiske erisedi. Kompaniyanıń báseki strategiyası hújim hám qorǵanıw háreketlerin, qısqa múddetli taktikalıq hám uzaq múddetli hárektelerdi óz ishine aladı. Bazardaǵı básekilesler qansha bolsa báseki strategiyasınıń variantları hám kórinisleriniń sanı sonsha boladı. Biraq olardıń túrleri qansha kóp bolmasın, olardıń uqsasları tabıladı.
Strategiyalıq qatnastıń keń tarqalǵan 5 variantı bar bolıp olar tómendegishe keltirilgen:
1. Qárejetler boyınsha ilgerlewshilik strategiyası. Tovar hám xızmetlerdi islep shıǵıwda tolıq qárejetlerdi azaytıwdı kózde tutadı. Bul bolsa óz gezeginde kóp sanlı qarıydarlardı tartadı.
2. Keń diversifiksiciyalaw strategiyası. Kompaniya tovarlarına básekiles firmalar tovarlarınan parıq qılatuǵın ózine tán kórinislerdi beriwge qaratılǵan strategiya. Bul da qarıydardı keńnen tartıwǵa járdem beredi.
3. Optimal qárejetler strategiyası. Qarıydarlarǵa pás qárejetler hám ónimdi keńnen diverifikaciyalawdı uyǵınlastırıw esabınan bahalı tovar alıw imkaniyatın beredi. Tiykarǵı wazıypa uqsas tovardı islep shıǵarıwǵa salıstırmalı optimal qárejet hám pás bahalardı támiyinlewden ibarat.
4. Fokuslangan strategiya. Bunda strategiya pás qárejetlerge tiykarlanǵan bolıp, qarıydarlardıń tar segmentine baǵdarlanadı. Bunda firma óz básekileslerinen bir qansha bahalardı arzanlatıw esabınan utıp ketedi.
5. Sáwlelengen strategiya yamasa ónimdi diversifikaciyalawǵa tiykarlanǵan bazar uyası strategiyası. Onıń maqseti– tańlanǵan segmentlerdiń kórneklilerin olardıń diydi hám talaplarına jánede tolıqraq juwap beretuǵın tovar hám xızmetler menen támiyinlew bolıp tabıladı.
Báseki ústinligine derlik hár dayım tabıslı hújim jasaw strategiyalıq háreketleri esabınan erisiledi. Ústinlikke erisiwdi támiyinlew ushın tabıslı hújim jasaw strategiyasına qansha waqıt talap etiliwi tarmaqtaǵı báseki kórinisine baylanıslı. Ústinlikti támiyinlew waqıttıń qısqa bolıwı, xızmet kórsetiw tarawındaǵı sıyaqlı, quramalı texnologiyalıq process hám kapital talap etetuǵın tarmaqlardaǵı sıyaqlı bir qansha dawamlı bolıwıda múmkin. Ideal dárejede sazlanǵan háreketler sheńberi bir qansha úlken bolǵan (mısalı, farmacevtika tarawında jańa qımbat bahalı dáriniń patentine iye bolıwı usı tarawda sezilerli ústunlikti táminleydi) yamasa onsha úlken bolmaǵan(mısalı, tigiwshilik sanaatında. Bunda kiyimlerdiń jańa modadaǵı fasonların nusqa koshiriu arqalı ańsat ózlestiriwi múmkin, báseki ústinligin jaartıwı múmkin.
Tabıslı hújimden soń «miywelerdiń ónimdarlıǵın» kóriw dáwiri keledi. Bul dáwirdiń dawamlılıǵı bolsa qarsılaslarǵa joǵaltılǵan poziciyalardı qaytarıp alıw ushın hújimge qansha waqıt kerek bolıwına baylanıslı.
Qarsılaslar firma jaratqan ústinlikke qarsı hújim baslawları menen onıń jemiriliwi baslanadı. Iyelengen statustı saqlap qalıw ushın firma ekinshi strategiyalıq hújimdi ámelge asırıwı kerek. Onıń fundamentın bolsa básekide ústinlikke erisiw maqsetinde gúresiwdi kúsheyttirgen waqıtlarda hújimge ótiwge tayar turıwı ushın «miywelerdiń ónimdarlıǵın» kóriw dáwirinde kórip qoyıw kerek boladı. Báseki ústinligin saqlap turıw ushın firma qarsılaslardan bir bas joqarı bolıwı kerek. Bazardaǵı óziniń poziciyasın bekkemlew ushın izbe izlik penen strategiyalıq xújimler uyımlastırıw hám qarıydarlardıń beyimliligin saqlap turıwı lazım.
Hújim jasaw strategiyasınıń altı tiykarǵı túrin ajıratıp úyrenemiz:
1. Básekilestiń kúshli táreplerine qarsılıq kórsetiw yamasa olardan ozıp ketiwge qaratılǵan háreketler.
2. Básekilestiń ázzi tárepleriniń paydalanıwǵa qaratılǵan háreketler. 3. Bir neshe frontlarda bir waqıtta hújimge ótiw.
4. Iyelenbegen boslıqlardı iyelew.
5. Partizan urısı.
6. Soqqılar.
Báseki bazarlarında barlıq firmalar básekilesler tárepinen uyımlastırılatuǵın hújimlerdiń ob’ektleri bolıwı múmkin. Hújimler tap eski, ámeldegi firmalar tárepinen bolǵanınday, jańa firmalar tárepinen de bolıwı múmkin. Hújimge ótiw strategiyasınıń maqseti firmanıń hújimge ushıraw qáwipin kemeyttiriw, olardı eń kem joǵaltıw menen ótkerip jiberiw bolıp tabıladı. Qorǵaw strategiyası kompaniyanıń báseki ústinligin kúsheyttirmesede, báseki poziciyasınıń átirapında qorǵanıw quralların shólkemlestiriw hám báseki ústinligin saqlap qalıw imkanın beredi.
Báseki ústinligin qorǵawdıń bir qansha jolları bar. Olardan biri - básekileslerdiń tayarlanǵan háreketlerin baslawları ushın kesent beriw. Bunday qatnas tómendegi tiykarǵı adımlardı kózde tutadı:
1. Bos bazar uyaların tolıtırıw ushın ónim nomenklaturasın keńeyttiriw
2. Básekilesler iye bolǵan yamasa iye bolıwı múmkin bolǵan modeller hám ónimler sortların islep shıǵıw.
3. Arzanıraq bahalarda básekileslerdiń ónimlerge jaqın modellerin usınıw.
4. Básekileslerdi dáldalshı hám distribyuterlerdiń bólistiriw tarmaǵınan sıǵıp shıǵarıw ushın olar menen shártnamalar imzalaw.
5. Dáldalshılar hám distribyuterler basqa jetkizip beriushiler menen baylanısıwına kesent beriw ushın olarǵa sezilerli shegirmelerdi kepillew.
6. Tutınıwshılardı biypul yamasa arzan bahalarda oqıtıwdı usınıw.
7. Óz ónimine tutınıwshılar talabın saqlap qalıw ushın ilajlar kóriw.
8. Kreditke satıw kólemin asırıw.
9. Awısıq bólekler jetkizip beriw waqıtın qısqarttırıw.
10. Al`ternativ texnologiyalardı patentlew.
11. Jeke nou-xaulardı qorǵaw.
12. Eń jaqsı jetkizip beriushiler menen eksklyuziv shártnamalar imzalaw.
13. Básekileslerdi jaqınlastırmaw ushın shiyki zatlardı úlken kólemlerde satıp alıw. 14. Básekilesler menen isleytuǵın jetkizip beriwshiler menen islewden waz keshiw. 15. Tovarlar hám básekilesler háreketlerin turaqlı qadaǵalap turıw.
Qorǵanıw strategiyasına bolǵan ekinshi qatnas básekileslerge olardıń háreketleri juwapsız qalmaslıǵın hám kompaniyanıń hujimge tayar ekenligin jetkizip turıwdan ibarat.
Básekileslerdiń hújim háreketlerine qarsılıq etiwdiń basqa jolı básekileslerdi ózlerine tartatugın hám olardı hújim islew háreketlerine baǵdarlaytuǵın paydanı kemeyttiriwge urınıwdan ibarat.
Firmanıń paydası qansha joqarı bolsa, bul basqalardı ushın ózine tartatuǵın hújim islew háreketlerdi islewge umtıldıradı. Bunday sharayatta kompaniya esap mexanizmleri járdeminde qorǵalıwı múmkin.