Releli himoya Konchilik korxonalarida elektr ta’minoti sistemasini ekspluatatsiya qilishda uning alohida zvenolarida va nonormal ish rejimlarida nosozliklar bo’lishi mumkin

Aim.uz

Releli himoya
Konchilik korxonalarida elektr ta’minoti sistemasini ekspluatatsiya qilishda uning alohida zvenolarida va nonormal ish rejimlarida nosozliklar bo’lishi mumkin. Nosozliklarga tegishli bo’ladi: tarmoqda q.t. fazalar o’rtasi va q.t.bir fazali neytral zaminlash; izolyatsiyalangan neytralda tarmoqda bir fazali tutashuv; elektr mashinalar cho’lg’ami va kuch transformatorlarida tarmoq tutashuvi. Elektr sistemasi elementlarida ko’pchilik nosozlik tokning oshishi va kuchlanishni tushishida kuzatiladi.
Ko’tarilgan tok sezilarli miqdorda issiqlikni ajratib chiqarsa, nosozliklar bor joyda buzilishlarni chaqiradi va tok o’tadigan uskunalar va shikastlanmagan uchastkalarda xavfli qizish hosil bo’ladi.
Kuchlanishni tushib ketishi esa elektr energiya iste’molchilarini normal ishlashini va korxona elektr ta’minoti sistemasida barqarorlikni buzadi.
Nonormal rejimlarga kiradi: tarmoqda va uskunalarda o’tayuklanish; kuchlanishni tushishi va ko’tarilishi; transformatorda moy sathini tushib ketishi va boshq. Nonormal rejimlarda masalan noto’g’ri ekspluatatsiya qilish yoki texnologik sabablar tufayli chaqiriladigan o’ta yuklanish, orttirma sezilarli nominal miqdorda elektr asbob uskunalardan tok oqib o’tadi. Izolyatsiyaning intensiv yeyilishi oqibatida uzoq o’tayuklanish q.t. potentsial xavfini kelib chiqishiga sabab bo’ladi va elektr asbob-uskunalarni ishdan chiqishiga olib keladi.
Avariya va uning og’ir oqibatlarini oldini olish uchun normal ish rejimlarini buzilishi va turli buzilishlar oqibatining kelib chiqishi mumkinligida, barcha elektr uskunalari himoyalovchi qurilmalar bilan ta’minlanadi,bunda eng muhim elementlar maxsus apparatlar-rele hisoblanadi. Turli relelar yordamida amalga oshirishda elektr uskunalar va elektr tarmoqlarini himoyalash ma’lum bir sxemalar bo’yicha kiritilgan bo’lib, u releli himoya deb aytiladi. Releli himoyaning asosiy tayinlanishi elektr sistemasining qolgan nosoz qismlaridan tarmoq uchastkasini yoki shikastlangan jihozlarni avtomatik tarzda uzib qo’yilishi aniqlash hisoblanadi. Releli himoyani qo’shimcha tayinlash normal ish rejimida ta’sirlanish ta’sirlanish va signalga ta’sir etish yoki uskunalarni maьlum vaqt saqlash bilan o’chirib qo’yish hisoblanadi.
Himoyalovchi qurilma ishlash printsipi nihoyatda turlichadir. Biroq ko’pchilik releli himoyalar q.t.da o’zgaradigan, miqdor ta’siri uchun foydalaniladigan elektr printsipida bajariladi.: tok, kuchlanish, himoya tuzilmasi joyiga quvvatni yo’nalishi, dastlab va himoyalanayotgan uchastka oxirida toklarning har xilligi va boshqalar.
Barcha releli himoyalar, ularning bajarilishidan qat’iy nazar elektr miqdorga ta’sirlanuvchilar quyidagi turlarga bo’linadi:
1) himoyalanayotgan elementda tokning oshishidan ta’sirlanuvchi tok himoyalari (liniyalarda, transformatorda, generatorda, dvigatelda va bosh.);
2) taqqoslanayotgan tokning turli xilligi, qoida bo’yicha, qaysi bir nuqtasiga va ta’sirlanish yoki himoyalanayotgan uchastka oxiri bo’yicha bir jinsli elektrli miqdor bevosita taqqoslash printsipiga asoslangan differentsial tok himoyalari. Va shunday faza bo’yicha miqdor bo’yicha ham ayrim sxemalarda bunday himoya toki taqqoslanadi;
3) liniyada qarshilikka kirish miqdoridan ta’sirlanuvchi masofadan turib himoyalash, q.t.da keskin kamayadi va masofadan nosozlik joyigacha bo’lgan oraliqqa bog’liq bo’ladi;
4) himoyalanayotgan liniya boshi va oxiridagi toklar yoki quvvat yo’-nalishiga o’xshash printsipiga asoslangan yuqori chastotali himoya, radio bo’yicha va himoyalanadigan liniya yuritmalari bo’yicha uzatiladigan qarama qarshi oxiri bilan bog’lash uchun yuqori chastotali ( odatda 50-300 kNts) tokdan foydalaniladi
Releli himoyani o’z funktsiyalarini o’z vaqtida va to’g’ri bajarish uchun unga bir qator texnik talablar qo’yiladi, shularning eng asosiylaridan biri tezkorlik, selektivlik (tanlash qobiliyati), sezuvchanlik, ishonchlilik va zahira qilib qo’yish hisoblanadi. Bundan tashqari imkoniyati bo’yicha releli himoya qimmat bo’lmasligi kerak.
Tezkorlik himoyasi q.t. chaqiruvchi nosozliklar t₀ minimal vaqtda uzib qo’yish bilan xarakterlanadi. Bu uskunalarni buzilish o’lchamlarini cheklab qo’yadi, energiya sistemasi ishini barqarorligini saqlaydi va iste’molchilarda kuchlanishni pasayishini davomiyligini kamaytiradi.
t₀ o’chirish vaqti t_z releli himoya ishlash vaqtidan iborat va yuritma bilan uzgichni ta’sir vaqti t_v, ya’ni t₀= t_z+ t_v. SHuning uchun releli himoya sxemalarida eng kam vaqtga ega bo’lgan ta’sir qiluvchi qurilmadan foydalanishga harakat qilishadi. t_z=0,02÷0,04 s tez ishlaydigan zamonaviy himoya uchun, tez ishlaydigan havo uzgichlar uchun t_v=0,05÷0,08 s va moyli uzgichlar uchun t_v=0,1÷0,2 s.
Selektivlik (tanlash) – yuqori volьtli uzgichlarni o’chirishni himoyalash qobiliyati yoki elektr qurilmalarni shikastlangan elementlarini faqat avtomatda yoki elektrosistemaning qolgan qismlarini buzilishlarsiz elektr tarmog’i uchastkasida normal ishlashi.
Releli himoya ta’sir printsipiga bog’liq bo’lgan selektivlik turli usullarda amalga oshiriladi. Uncha murakkab bo’lmagan tarmoqlar va elektr qurilmalar uchun u vaqt va turli toklarda releli himoyani sozlash bilan erishiladi. Himoyaning noselektiv ta’sirida sistemaning yonidagi shikastlanmagan elementlari uzgichlari o’chiriladi.
Sezuvchanlik unda o’rnatilgan joydagi kuchlanishni pasayishi va uncha ko’p bo’lmagan tokka nisbatan kuzatiladigan nonormal rejimlar va shikastlanishda himoya ta’sirini ta’minlaydi.
SHu bilan releli himoya uning himoyalanadigan zonasi oxirida q.t.ning minimalligini, to’yinish manbasining minimal ishlash rejimi va o’tkinchi qarshilik orqali q.t.ga elektrli o’q bilan o’zaro bog’liqligini sezishi kerak.
Himoyalashning barcha ko’rinishlarida sezuvchanlik chezuvchanlik koeffitsienti bilan baholanadi, chunonchi himoyalash parametrlariga qarab himoyalanayotgan zona chegarasida metalli q.t.da xuddi hisoblangan miqdor munosabatini topadi yoki uning teskarisi, xuddi hisoblash miqdoriga qarab himoya parametrlarga munosabati:
ili (1)
Bu yerda — himoyalanayotgan uchastka oxirida q.t. minimal (ikki fazali) tok; — himoyalanayotgan uchastka chegarasida q.t.da himoyani o’rnatish joyidagi eng ko’p kuchlanish; , — tok va yeyilib ketishdan himoyalash kuchlanishi. Himoya qilinayotgan elementni bog’liqligidan qat’iy nazar, xili va himoyani tayinlanishi, ko’rinishi va q.t.joyi odatda 1,5-2 chegarasida PUE rioya qilmaydigan minimal miqdorni rostlaydi
Himoyaning ishonchligi himoyalanayotgan uchastkadagi nonormal rejimlarda va shikastlanishlarni kelib chiqishida uni to’g’ri va to’xtamasdan ishlashiga bog’liq bo’ladi. U juda oddiy himoyalash sxemasini qo’llanilishini va rele va kontaktlarning minimal miqdori, apparatlar sifati va ularni to’g’ri sozlash va ularning payvandlashni bajarilishi, shuningdek ekspluatatsiya qilish darajasini ta’minlaydi
Zahira qilib qo’yish shundan iboratki, mazkur uchastkada himoya ishlamagan hollarda zarar ko’rgan uchastka to’yinish manbai himoyasiga navbatdagi yo’nalish bo’yicha uzib qo’yish uchun kerak bo’ladi. Rele himoyasini kontaktli va kontaktsizligidan farqlash mumkin. Har bir kontakt ikki organga ega – qabul qiluvchi va bajaruvchi. Birinchisi ishlash rejimiga ta’sir qiladi, ikkinchisi harakat qiladi, uzgichni o’chiradi, yoki signalga, yoki boshqa releni yurgizib yuborish ta’sir qiladi, shuningdek ta’sirini o’tkazadi va zarur signalizatsiyani chaqiradi.
1 rasmda uch xildagi maksimal tok relesini ulashning printsipial sxemasi ko’rsatilgan.

Hamma sxemalar ishlashi o’xshashdir. Ulangan zanjirda (tok ajratigich va uzgich o’chirilgan) va g’altakda 3 tokni oshishi oldindan muayyan miqdordagi o’zakdan 4 tortiladi va ilgakni 1 bo’shatadi. Prujina ta’siri ostida 5 uzgich o’chadi. 1,a rasmda qabul qiluvchi organ g’altagi 3 himoyalanayotgan element zanjiriga bevosita ulanadi, 1,b rasmda esa u tok transformatori orqali ulanadi. Bundan tashqari, 1,a va b rasmda 1,b zanjirdagi tezkor tokda rele o’z kontaktini 2 tutashtiradi; uzishni o’chiruvchi g’altak 7 amalga oshiradi.

6 blok kontaklar texkor tok zanjiri uzib tashlash uchun uzgichlar xizmat qiladi va rele kontaktidan oldin uziladi. To’g’ri ta’sir birlamchi relesi kamchiligi uning qo’polligi va kam sezuvchanligi hisoblanadi.
Bunday relelarni sozlash himoyalanayotgan zanjirni uzishni talab qiladi. To’g’ri ta’sir birlamchi relesini qo’llash o’ta oddiy va arzon himoyani amalga oshirishga imkon beradi (transofrmator toki, tezkor tok va himoyaning ayrim elementlari o’rtasida aloqa talab qilinmaydi)
yuqori sezuvchanlikdagi uncha katta bo’lmagan o’lchamda bajariladi, modomiki g’altak bu relelarda uncha ko’p bo’lmagan tokda silliqlanadi, ijro organi bilan bajarib bo’linadigan ish uncha ko’p emas. Ikkinchi releni solash himoyalanayotgan elementni uzishni talab qilmaydi. Ikkilamchi releniing bilvosita ta’sirida bu himoya sxemalarni kamchiligi transformator toklarini va tezkor tok manbalarini qo’llanishi hisoblanadi.
Tokning, kuchlanishning uncha ko’p bo’lmagan miqdori yoki boshqa ishlayotgan va tutashgan yoki uzilgan parametrlari o’z kontaktlari yoki boshqa releni tegishli tok I_s.r deb yoki releda ishlangan U_s.r kuchlanish aytishadi.
Rele sozlanib uni ishlab ketishida parametr miqdori relening o’rnatmasi deb aytiladi, masalan “ tok o’rnatmasi”,”kuchlanish o’rnatmasi”, “vaqt o’rnatmasi” va boshq.
Tokning eng ko’p ahamiyati kuchlanish yoki boshqa nazorat qilinayotgan miqdor, unda relening ishlashida uziladi yoki o’z kontaktlarini tutashtiradi va dastlabki holatiga qaytadi, bu I_v.r tok yoki rele qaytuvi U_v.r kuchlanishi deyiladi.