Research papers

Məktəb və ailənin birgə tərbiyə iĢi natamam ailələrdə uĢaqların tərbiyəsinin mühüm amili kimi
 
193 
Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, № 2, 2022 
məyə qərar vermiş qadındır. Hər bir vəziyyət öz 
psixoloji xüsusiyyətlərinə və tək ananın (daha 
az, tək atanın) üzləşdiyi çətinliklərlə fərqlənir. 
Son zamanlar sosial təminatların siyahısı əhə-
miyyətli və sosial müdafiə səviyyəsi azalmışdır. 
Uşağı atasız böyüdən qadın-ana ailəsinin rifahı 
üçün özü cavabdeh olmalıdır. Xüsusi ehtiyac, fi-
ziki və ya neropsik inkişafda normadan kənara 
çıxan uşaqların, daha çox, əlilliyi olan uşaqların 
böyüdüyü natamam ailələrdə olur. Bir çox qadın 
valideynlik və uşaq baxımını əsas missiyası ki-
mi görür, peşəkar uğur və karyeraya kölgə salır. 
Eyni zamanda, maddi rifah və tez-tez iki işdə iş-
ləmək tək ananın övladını böyütmək və ona 
baxmağa mane olur və o, öz ixtiyarına buraxılır. 
Natamam ailənin ən qayğıkeş qadınının belə, fi-
ziki cəhətdən kifayət qədər vaxtı yoxdur. Tək 
valideynli ailələrin problemləri arasında, xüsu-
sən də onun uşaqların tərbiyəsi və sosiallaşması 
üçün qurum kimi fəaliyyət göstərməsi kəskin 
problemdir. Natamam ailədə uşaqların böyüdül-
məsi ilə bağlı xərclərin haqlı olduğunu düşünən-
lər, ilk növbədə, mənfi iqtisadi amillərin təsiri-
dir. Valideynlərdən biri olan ailənin özünəməx-
sus həyat tərzi təhsil prosesinə nəzərəçarpacaq 
dərəcədə təsir göstərir. Ailədə valideynlərdən 
birinin olmaması uşaqların qeyri-adekvat, uğur-
suz tərbiyə olunmasına səbəb ola bilər. Nata-
mam ana ailələrində oğlanlar ailədə kişi davra-
nışı nümunəsini görmürlər ki, bu da onların so-
siallaşması prosesində kişinin, ərin və atanın rol 
funksiyaları haqqında qeyri-adekvat təsəvvürün 
formalaşmasına kömək edir. Bu, tək valideynli 
ailələrdə tərbiyə olunan qızların sosiallaşmasına 
da təsir edir, onların qadın, arvad və ananın rol 
funksiyaları haqqında təsəvvürlərini təhrif edir. 
Natamam ailələrdə tərbiyə olunan uşaqlar ailədə 
kişi və qadın münasibətləri nümunəsindən məh-
rum olurlar ki, bu da ümumilikdə onların sosial-
laşmasına, xüsusən də gələcək ailə həyatına ha-
zırlığına mənfi təsir göstərir. Pedaqogika uşaq-
ların valideynləri ilə eyniləşməsi göstəricisini 
ailə tərbiyəsinin səmərəliliyinin əsas meyarla-
rından biri kimi qiymətləndirir. Eyni zamanda, 
uşaq valideynlərinin əxlaqi və ideoloji normala-
rını qəbul etdiyini ifadə edir. Natamam ailədə 
təhsil prosesinin bu komponentinin həyata keçi-
rilməsi tək valideynin olmaması səbəbindən de-
formasiya olunur. Natamam ata ailələrində yu-
xarıda sadalanan problemlər ana mehribanlığı-
nın olmamasına əlavə olunur, onsuz uşaqların 
tərbiyəsi tam ola bilməz. Valideynlərdən birinin 
olmaması səbəbindən digəri bütün materialın 
həllini öz üzərinə götürməli olur. Eyni zamanda, 
o, həm də uşaqlara tərbiyə təsirinin ortaya çıxan 
çatışmazlığını doldurmalıdır. Bütün bu vəzifələ-
ri birləşdirmək çox çətindir. Ona görə də tək va-
lideynli ailələrin əksəriyyəti maddi və məişət 
çətinlikləri yaşayır, pedaqoji problemlərlə üzlə-
şirlər. 
Natamam ailədə əsas şey – evlilik nümu-
nəsi çatışmır. Buna görə də, uşaqların - gələcək 
həyat yoldaşlarının və valideynlərin - ər-arvad 
münasibətlərinə xas olan hisslər, münasibətlər 
mədəniyyətini formalaşdırmaq üçün qəti imkan 
yoxdur. Atasız böyüyən gələcək ərlər tez-tez qa-
dın davranışını mənimsəyərlər və ya kişi davra-
nışı haqqında aqressiv, sərt və qəddar kimi təh-
rif olunmuş fikirlər inkişaf etdirirlər. Atasız bö-
yüyən gələcək arvadlar gələcək həyat yoldaşının 
idealı haqqında daha pis fikirlərə sahibdirlər, 
ailə həyatında ər və oğulları adekvat başa düş-
mək onlar üçün daha çətindir. Ona görə də, belə 
ailələrdə açıq-aşkar münaqişələrin, boşanmala-
rın səbəbləri daha çoxdur. Natamam ailədə təh-
sil imkanları məhduddur: uşaqlara nəzarət çətin-
dir, atanın olmaması uşaqları müxtəlif növ ailə 
münasibətləri ilə tanış olmaq imkanından məh-
rum edir və psixi inkişafın birtərəfli xarakterini 
ehtiva edir [11, s.53]. 
Natamam ailənin psixoloji iqlimi əsasən 
valideynlərdən birinin itkisi nəticəsində yaranan 
ağrılı təcrübələrlə müəyyən edilir. Tək valideyn-
li ailələrin əksəriyyəti atanın getməsi səbəbin-
dən yaranır. Ana nadir hallarda ona qarşı qıcıq-
lanmasını cilovlayıb gizlədə bilir; onun məyus-
luğu və narazılığı tez-tez şüursuz olaraq ümumi 
övladına proqnozlaşdırılır. Başqa bir vəziyyət, 
ananın uşağın özünü tapdığı günahsız qurbanın 
rolunu vurğuladığı zaman mümkündür. Eyni za-
manda, o, həddindən artıq valideyn qayğısının 
çatışmazlığını kompensasiya etməyə çalışır və 
bütün ağlabatan hədləri aşır. Bütün belə hallarda 
ailənin tərbiyəvi mühiti pozulur və uşağın şəx-
siyyətinin formalaşmasına mənfi təsir göstərir. 
Böyüyüb inkişaf edən, fiziki güc, intel-
lekt, həyat təcrübəsi qazanan uşaqlar dəyişir, 
fərqli olurlar. Ancaq bir çox valideynlər tez-tez 
bu dəyişiklikləri nəzərə almırlar, yetkin uşaqları 
fərq etmirlər. Məhz böyümənin bu mərhələsində 

---