Respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi toshkent davlat texnika universiteti qo‘qon filiali ijtimoiy va gumanitar fanlar kafedrasi dinshunoslik uslubiy qo‘llanma Bakalavrning barcha ta’lim yo‘nalishlari uchun qo‘qon-2023

4-mavzu. Buddaviylik dinining jamiyat taraqqiyotiga ta’siri
Reja:
1. Buddaviylikning vujudga kelishi, ta’limoti.
2. Buddaviylikning yo‘nalishlari.
3.O‘rta Osiyoda Buddaviylik madaniyati

Tayanch iboralar: Siddhardha Gautama Budda, Tripitaka, Maxayana, Xinoyana, Therevada falsafiy maktabi, Nirvana, moksha, sansara qonuni, ahimsa qonuni, karma.
1. Buddaviylikning vujudga kelishi. Buddaviylik – dunyodagi eng yirik dinlar ichida qadimiylaridan biri hisoblanib, mil. av. VI – V asrlarda Hindistonda vujudga kelgan. Bu dinga e’tiqod qiluvchilar, asosan, Janubiy, Janubi-Sharqiy va Sharqiy Osiyo mamlakatlari: Shri Lanka, Hindiston, Nepal, Butan, Xitoy, Singapur, Malayziya, Indoneziya, Mongoliya, Koreya, Vetnam, Yaponiya, Kombodja, Birma, Tailand, Laosda va qisman Yevropa va Amerika qit’alarida, Rossiya Federatsiyasining Tuva, Buryatiya, Kalmikiya respublikalarida istiqomat qiladilar.
Hozirgi kunda e’tiqod qiluvchilar soni jihatidan Buddaviylik xristianlik, islom va hinduizmdan so‘ng to‘rtinchi o‘rinni egallaydi. Buddistlarning soni taxminan 700 mln. atrofida bo‘lib, ulardan 1 mln. ga yaqini rohiblardir.
Buddaviylik (Budda nomidan olingan) –diniy-falsafiy ta’limot, vujudga kelishi jihatidan birinchi jahon dini. Budda asoschisi Hindiston shimolidagi qabilaning shahzodasi Siddxartha Gautama (mil.av. 567-488) asos solgan bu diniy-falsafiy ta’limotdir.
Buddaning qaysi yillarda yashaganligi turlicha berilgan. Ularda mil. av. IX – III asrlar oralig‘idagi har xil muddatlar ko‘rsatiladi. Rasmiy hisobga ko‘ra, Butama-Budda mil. av. 623 yilda tug‘ilib, 544 yilda vafot etgan. Biroq ko‘pchilik tadqiqotchilar uning tavalludi mil. av. 564 yilda, vafoti esa 483 yilda deb hisoblaydilar. Ba’zan 560 va 480 deb yaxlit sonlar bilan ko‘rsatadilar.
Hindistonda vujudga kelgan bo‘lsa-da, Buddaviylik bu mamlakatda keyinchalik o‘z mavqeini yo‘qotib, boshqa hududlarda tarqala boshladi. Kushon imperiyasi davrida Turkistonda tarqalib, davlat dini maqomiga ega bo‘lgan Buddaviylik bu davr xaykaltarolik san’atida muhrlandi.
Buddaviylik turli milliy va diniy an’analar bilan kelishuvchanligi sababli ko‘p millatlar tomonidan keng qabul qilindi. Buddaviylik hayotning barcha sohalari: diniy, madaniy, siyosiy va iqtisodiy qatlamlariga kirib bordi.
Budda shaxsining asoschisi. Buddaviylik tarixi tadqiqotchilari uninng tarixiy shaxs ekanligini ta’kidlaydilar. Adabiyotlarda ismlari ko‘rsatilgan bo‘lib, Siddxarxtxa-shaxsiy ism, Gautama-urug‘ nomi, Shakyamuni-Shakya qabilasidan chiqqan donishmand, Budda –nurlangan, tadxagata-shunday qilib, shunday ketgan, Djina-g‘olib, Bxagavan-tantana qiluvchi. Ular ichida eng mashhuri “Budda” bo‘lib, shundan ushbu dinga Buddaviylik nomi berilgan.
Buddaning haqiqiy hayoti bilan uning haqidagi afsonalar o‘zaro qorishib ketgan.
Siddxartxa Shakya qabilasining podshohlaridan biri Shuddxodananing o‘g‘li edi. Uning saroyi Himolay tog‘lari etagida Kapilavasti degan shaharda bo‘lgan (hozirgi Nepal hududida). Onasi – malika Mayya. Podshoh o‘g‘lini orzu-havaslar og‘ushida tarbiyalab, uni hech bir kamchiliksiz katta qiladi. Siddxartxa ulg‘ayib qo‘shni hukmdorlardan birining qizi Yashadxaraga uylanadi va o‘g‘il ko‘rib, unga Raxula deb ism qo‘yadi.
Hech bir qiyinchilik va kamchilik ko‘rmay o‘sgan bola Siddxartxa bir kuni ittifoqo bir keksa chol, bir bemor hamda og‘ir mashaqqat tortayotgan rohibni uchratadi, bir kishining esa vafotiga guvoh bo‘ladi. Bundan qattiq ta’sirlangan shahzoda insoniyatni qiyinchilik va azobdan qutqarish yo‘llarini izlash uchun saroyni tashlab ketadi. Bu vaqtda u 30 yoshda edi. U beshta rohib bilan qishloqma-qishloq kezib yuradi. Shu asnoda Siddxartxa bir narsaga amin bo‘ldi: bu yo‘l uni o‘z oldiga qo‘ygan maqsad, ya’ni insoniyatni azob-uqubatdan qutqarish sari olib bormaydi va u rohiblar jamoasidan ajraladi.
Boshqa ko‘plab hind avliyolari singari Siddharta Gautama ham uy ro‘zg‘orini va xotinini qoldirib, zohid va donishmand sifatida ziyoratga chiqib ketgan. Ko‘p yillik zohidlik va o‘z o‘zini azoblashdagn keyin u inson hayotining fundamental masalalari yuzasidan xali ham ilgarigidek baribir to‘la g‘aflatda ekanini sezgan. Shuning uchun o‘z o‘zini azoblash amaliyotidan voz kechib an’anaviy mushohadaga qaytishga qaror qilgan.
Birmuncha vaqt changalzor o‘rmonlarda kezib horib charchagach, bir daraxtning tagida dam olish uchun o‘tiradi, va o‘zicha, to haqiqatni topmaguncha shu yerdan turmaslikka qaror qiladi. Biroz vaqtdan keyin Gautamaning ongi tiniqlashib ketgan va bu savollarga javob beradigan bilimni egallaydi.
Bu o‘tirishning 49 kuni uning qalbidan «Sen haqiqatni topding» degan sado keladi. Shu paytda uning ko‘z oldida butun borliq namoyon bo‘ladi. U hamma joyda shoshilish, qayoqqadir intilishni ko‘radi: hech bir joyda osudalik yo‘q edi. Hayot nihoyasiz uzoqlikni ko‘zlab o‘tib ketayotgan edi. Inson aqli yetmas bir kuch. Trishna – yashash, mavjud bo‘lish umidi barchaning tinchini buzar, halok qilar va yana qayta yaratar edi. Mana endi Budda kimga qarshi kurashish kerakligini angladi. Shu ondan u Budda – nurlangan deb ataldi. U tagida o‘tirgan daraxt esa – nurlangan daraxt (botxa) deb atala boshladi. Keyinchalik Budda (Oydinlashgan) nomi bilan mashhur bo‘ladi.
Budda o‘zining birinchi da’vatini Varanasi yaqinidagi Rishipatana bog‘ida o‘zining besh rohib do‘stlariga qildi va ular Buddaning birinchi shogirdlari bo‘ldilar.
Shu kundan boshlab Budda o‘z shogirdlari bilan qishloqma-qishloq yurib, o‘ziga yangi izdoshlar orttiradi. Budda 40 yil mobaynida Hindistonning turli joylarida bo‘ladi, odamlarga o‘z g‘oyalarini yetkazadi, singdiradi va 80 yoshida Kushtnagara degan joyda dunyodan o‘tadi. Uning jasadi, hind udumiga ko‘ra, kuydirilib, xoki 8 ta buddist jamoalariga bo‘lib yuborildi va har bir jamoa uni dafn etgan joyida ibodatxona (stupa) barpo etdi.
Buddaning hayoti haqida turli asotirlar paydo bo‘ldi. Ularda aytilishicha, Budda ko‘p yillar davomida yer yuzidagi turli mavjudotlar qiyofasida qayta tug‘ilgan: 84 marta ruhoniy, 58 marta shoh, 24 marta rohib, 13 marta savdogar, 18 marta maymun, 12 marta tovuq, 8 marta g‘oz, 6 marta fil, shuningdek, baliq, qurbaqa, kalamush, quyon qiyofalarida qayta tug‘ilgan. Jami 550 marta qayta tug‘ilgan. U doimo qaerda, qay qiyofada tug‘ilishini o‘ziga o‘zi belgilagan.
So‘nggi marta uni xudolar insoniyatni to‘g‘ri yo‘lga boshlashi uchun inson qiyofasida yaratganlar. Bu afsonalarning ba’zilariga ko‘ra, yer yuzida Gautamaga qadar 6 ta budda o‘tgan. Shuning uchun Buddaviylikning ba’zi muqaddas joylarida 7 ta ibodatxona barpo etilgan. 7 ta Bodxa daraxti o‘tkazilgan. Ba’zi afsonalar 24 ta Budda avlodi o‘tgan desa, ba’zilari minglab buddalar o‘tgan deb da’vo qiladi.