Respublikasi

2.7.Tayyorgarlik yuklamaiari nazorati

Avvalgi bo'limlarda bayon etilgan kurashchilar tayyorgarlik yuklamaiari optimal parametrlari xarakteristikasini rejalashtish pedagogic uslubiyatini ishlab chiqish o'quv-tayyorgarlik jarayonida yuklamalarni muntazam nazorat qilish yordamida ushbu uslubiyatni amalga oshirishda murabbiylarga tavsiyalar.berish imlconini yaratadi. Bunday nazorat kurashchi yuklamalaridir. Muayyan vaqt oralig'ida yuzaga keladigan ba'zi xato va kamchiliklarni o'z vaqtida va ob'ektiv aniqlash maqsadida amalga oshiriladi. Afsuski, kurashchilarni tayyorlash amaliyotida sistematik, doimiy va aniq nazorat muammosiga zarur e'tibor qaratilmayapti.

Tayyorgarlik yuklamaiari nazoratiga bir necha bajariladigan operatsiyalar kiradi:

- tayyorgarlik mashg'ulotiarida kurashchi tomonidan bajariladigan barcha asosiy mashq va vazifalar qayd etiladi, iekin buni sportchining o'zi emas, balki murabbiy yoki lining yordamchisi amalga oshirishi shart, bu esa yuklamalarning asosiy parametrlari haqida yanada ob'ektiv ma'lumotlar olish imkonini beradi;

- 3 bo'limda bayon etilgan tavsiyalarga ko'ra olingan ma'lumotlarni qayta ishlanadi;

- O'quv - tayyorgarlik jarayonida zarur tuzatishlar bilan har bir kurashchi uchun individual tarzda optimal tayyorgarlik yuklamaiari hisoblanadi.

'Kurashchilar tayyorgarlik yuklamalari nazorati uslubiyati qo'yidagicha amalgam oshiriladi:

1. 
   har oyda bir yoki ikki haftalik mikrotsikllar mobaynida (har biri 5-6 kundan) tayyorgarlik mashg'ulotlari tayyorgarlik, asosiy va yakuniy qismlarining barcha vazifalari har kuni qayd etiladi;
   
2. 
   tayyorgarlik yuklamalarining asosiy parametrlari borasida shu tarzda olingan ma'lumot 7-jadvalda ko'rsatilgan shaklda bayonnomaga kiritiladi:
   

7- jadval: Mikrosiklda kurshchilar tayyorgarlik yuklamalarining asosiy ko'rsatgichlarini qayd etish bayonnomasi.

7- jadval.

1	2	3	4	5	6	7	8
Sanalar hafta kunlar	Tayyorgarlik vazifalari	Hajm (vaqt daqiq a)	Intens ivlik (ball)	Koordi natsion murakk ablik (u.e)	Hajm (mabla g')	Ixtiso slashti rilgani (%)	Yuklama ning integral ko'rsatgi chi (u.e)
4.10 dushanba	Razmenka. Uloqtirishni takomillashtirish tik turib kurashish harakatli o'yinlar umumiy yoki O'ltacha ko'rsatgichlar	15 20 15 10 60	6 8 11 8 8.25	2.6 4.2 2.6 4.2 3.4	234 672 429 336 1671	58.3	974
5.10 seshanba	Razmenka egilib uloqtirishni takomillashtirish individual texnikani takomillashtirish tizzalab kurashish UJT(shtanga, arqon) umumiy yoki o'rtacha ko'rsatgichlar	20 15 20 10 10 75 30 20 50	6 10 9 11 8 8.80 7 7 7.0	2.6 2.6 4.2 2.6 1.5 2.7 4.2 2.6 3.4	312 390 756 286 120 1864 882 364 1246	60.0 40.0	1118 498
6.10 chor shanba	sport o'yinlari uslublar imitatsiyasi bilan kurash (pum pum) umumiy yoki o'rtacha ko'rsatgichlar	20 15 18 12 65	6 10 15 6 9.25	2.6 2.6 5.5 4.2 3.7	312 390 1485 302 2489	50.8	1264
7.10 pay shanba	Razminka tizzalashga o'tish o'quv tayyorgarlik ushlashlari harakatli о'уinlar umumiy yoki o'rtacha ko'rsatgichlar	20 20 10 10 10 70	6 10 9 11 3 7.80	2.6 4.2 2.6 4.2 1.5 3.0	312 840 234 462 45 1893	57.1	1081
8.10 juma	Razminka egilib uloqtirishni takomillashtirish"eng yaxshi" uslublarni takomillashtirib tik turib kurashish tiklash mashqlari umumiy yoki O'rtacha ko'rsatgichlar	20 20 15 20 75 395 66	5 10 9 6 7.50 - 8.10	2.6 4.2 2.6 3.4 3.4 - 3.27	260 840 351 504 1955 11118 1853	46.7 - 52.2	913 5848 967

3. 
   Mikrosiklning so'nggi tayyorgarlik kunida har bir nazoratdagi tsiklning har bir kuni uchun barcha parametrlarning o'rtacha mohiyati aniqlanadi;
   
4. 
   Yuklamaning rejalashtirilgan va haqiqiy ko'rsatgichlari: hajm, intensivlik, koordinatsion, murakkablik, kattalik, yuklamaning maxsus yoki integral ko'rsatgichlari taqqoslanishi va aniqlanishi bilan olingan natijalar pedagogic iinterpritatsiya va tahlil qilinadi;
   
5. 
   O'quv tayyorgarlik jarayoni samaradorligini oshirish uchun keyingi mezosiklda yuklamaning bir yoki bir necha parametrlarini ko'paytirish yoki kamaytirish bo'yicha qaror qilinadi.
   

Kurashchilar tayyoorgarlik yuklamasining bayon etilgan uslubiyatini interpritatsiya va tahlil bilan birga davriy nazorat kurashchilar tayyorgarligining har bir mezosikli yoki yillik sikli yakunida quyidagilar aniqlanadi:

• 
  muayyan davomiylik vaqti mobaynida yuklamaning integrativ ko'rsatgichlari va uning alohida parametrlari (hajm,intensivlik, koordinatsion murakkablik, kattalik, ixtisoslashganlik) dinamikasi;
  
• 
  turli toifali kurashchilar tayyorgarligi jarayonida yuklamaning bunday parametrlari individual tavsifi va optimal mohiyati;
  
• 
  har bir kurashchi tayyorgarligida qo'llanilayotgan uslubiyat samaradorligi darajasi;
  
• 
  quyilgan maqsadlarga erishish imkonini cheklab, sabablarni aniqlash
  

imkoniyatlariga ko'ra sportchining erishgan natijalari adekvatligi;

Kurashchi organizmiga haqiqiy yuklama muskul faoliyati xarakteristikasi va tayyorgarlik faoliyatiga organizmning moslashishi munosabati orqali aniqlanishini hisobga olsak, sportchilar tayyorgarligining rejalashtirilgan haqiqiy ko'rsatgichlari orasidagi ruhiy jarayonlar aloqadorligi buzilishi aniqlanganda tayyorgarlik yuklamalari parametrlarida aniq va o'z vaqtida tuzatish kiritish imkoniyatini ko'ra bilish kerak. Shu sababli tayyorgarlik yuklamasinig bir yoki bir necha ko'rsatgichlarida bunday o'zgartirishlar kiritish dasturidan foydalanish zarur, bunda ko'p hollarda tuzatish yo'nalishini oldindan ma'lum xarakterga ega bo'lishi lozim [56].

Shu bilan birgalikda yuklama parametrlari birining oshishida uning boshqa ko'rsagichlarini pasaytirish zarur. Misol uchun, yuklama intensivligini oshirish tayyorgarlik yuklamalari hajmining kamayishi zaruriyatiga olib keladi, chunki yuklamalarning umumlashgan mohiyati muvozanatli bo'lib, kurashchi organizmi adaptatsion (moslashish)imkoniyatlari chegarasidan oshmasligi kerak.

Muhokama

Jismoniy mashqlarning fiziologik tavsifi bo'yicha kurashchilarga xos bo'lgan qo'shimcha harakatlar, ya'ni orqaga qaytishlar bilan kuzatiladigan tsiklik dinamik ishdan iboratdir.

Kurash bilan muntazam shug'ullanish natijasida harakat boshqaruvining butunlay qayta qurilishiga mumkin. Kurashga urganish chog'ida bajariladigan harakat mexanizmlari sundiriladi va yangicha uyg'imlik vujudga keladi, gavdaning gavdaning tik holatda joydan joyga siljishi gorizontal holatda siljish bilan almashadi.

Kurashchilarda mushaklarni ixtiyoriy bushashtirish qobiliyati yuqori buladi,bunga eng qisqa muddatli kurash chog'ida ham kurash harakatlarini- ning hamma sikli albatta chiniqadi.Kurash jarayonida gavda mushaklaridagi asosiy guruhlarning hammasi ishga tortiladi. Kurash bilan shug'ullanishda ishtirok etadigan mushak guruhlarining qo'zg'alish darajasini aniqlash uchun mushaklarning tasir patensiyalarini yozib olish ellktromiogra usulidan foydalaniladi. Tekshirishdan olingan dalillarga turli xil usul bilan kurash paytida turlimushak guruxlarining qo'zg'alish faolligi har xil bo'lar ekan.

Kurash bilan muntrazam shug'ulanish aparati faoligidan ham malum o'zgarishlarni yuzaga keltiradi. Mushaklarni taranglashtirish va bo'shashtirish qobiliyati ortadi.Ularning vaqti-tezlik parametirlari xromansiyasi oshadi Kurashda turli sensor funksional tizimlar ishtiroki bilan xarorat, taktik xarorat va vestibulyar analizatorning ritsiptorlari tasirlanishidata'sirlovchilar to'plamini maxsus qabul qiladigan "kurash sezgisi" yuzaga keladi. Natijada kurashchi raqibning tana harorati, u tomonidan yunaltiriladgan siklik va asiklik haroratlarning belgilarini oldindan bilib oladi va haroratlanish qarshligini ancha aniq belgilash imkoniyatiga ega bo'ladi.Busoha buyicha ko'ruv va eshituv sensor tizimlarining roli ham juda katta,chunki harakat sensor tizimining retseptorlari raqib harakatining qarshilik kuchi,oyoq qullarning tayanch darchasi haqida markaziy asab tizimiga axborot boradi. Bu axborotlar kursatuvning harakt mlakalari bilan mos kelishi zarur.

Kuch-massa vaunga bo'lgan tezlashish ko'paytmasidir.Mushak kuchi mushakning taranglanish darajasiga bog'liq,bo'lib u asosan mushak struktu-rasiga,mushak qisqarishida bo'ladigan fiziologik va biologik jarayonga va omillarga bog'liq bo'ladi. Eng avvalo shuni aytish kerakki, mushakning taranglanishi unig kundalang kelishiga to'g'ri mutanosibda bo'ladi,ya'ni kurashchining mushagi qancha yo'g'on bo'lsa ,uning kundalang kesishga qanchalik ko'p bo'lsa, u shunchalik kuchli bo'ladi.

I.M.Sechinov birinchi bo'lib,bizning hamma harakatlarimiz chiqib kelishi bo'yicha reflekslardir va "miya faoliyatining jamiki tashqi ko'rinishlari mushak harakatiga kelib taqaladi", deb kursatgan. Harakat malakalari fiziologik nuqtai nazardan shakllanish mexanizmi bo'yicha murakkab shartli harakat reflekslaridir. Bu reflekslarning hosil bo'lishi uchun, turli analizatorlardan (harakat, vestibulyar, ko'rish, eshitish va boshqalar)keladigan ma'lumotlar va qanday harakat qilish zarurligi hamda harakatni bajarish xususiyatlari haqidagi xabarlar muhim ahamiyatga ega. Bunday holatda markaziy asab tizimida harakat reaksiyasining modeli bilan haqiqiy bajarilgan harakat to'xtovsiz taqqoslanadi.

Odam harakat faoliyatining bunday takomillashib borishi, uning harakat apparati, ishchi boshqaruv markaziy asab tizimi faoliyatining rivojlanib borishi bilan bog'liq. Chunki harakatning yuzaga chiqishi, ayniqsa murakkab va nozik harkatlarning bajarilishi mushak guruhlari har xil joydagi asab - mushak harakat va mushak tolalarining ishtirokida amalgam oshiriladi. Bu elementlar ishning oldiga quyilgan maqsadga mos bo'lishi, ularning bir biri bilan kelishgan holda ish bajarishini ta'minlash uchun asab markazlari juda murakkab vazifalarni bajaradi. Harakat markazlarining shakllanishi fiziologik jihatdan shartli reflekslar mexanizmi bo'yicha yuzaga keladi. Rus olimi akademik LP Pavlov va uning xodimlari olib brogan ishlar shartli reflekslar shartsiz reflekslar asosida yuzaga kelishini kursatgan. Buning uchun birorta shartli ta'sirlovchining ishga tushirilishi shartsiz ta'sirlovchi bilan kuzatilgan. Shartsiz va shartli ta'sirlovchilarni bunday tartibda (barobariga yoki ketma-ket) bunalishi bir necha marta takrorlanganda hayvonda tegishli (so'lak ajratish, himoyalanish) shartli refleksi yuzaga kelgan, ya'ni faqat shartli ta'sirlovchi bo'lganda unga javob reaksiya kuzatilgan. Bunday shartli reflekslar birinchi tartibli shartli reflekslar deb yuritilgan.

Kurashchilarda harakat malakasi hosil bo'lishining hamma bosqichlarida uning ham mushak, ham vegetative komponentlari shakllanadi. Odatda mushak ishida nafas olish va qon aylanish a'zolari faoliyatining kuchayishi yetarli darajada tez bo'lmaydi. Vegetativ funksiyalaming boshqariluvchi mexanizmi harkatni boshqarish mexanizmiga nisbatan ancha sekin bo'ladi. Bunga vegetativ reaksiyalar harakat "talabi"ni aks ettirish xususiyatiga ega bo'ladi. Masalan, static kuchlanishlarda kichik qon aylanish va vena qonining yurakni o'ng bo'lmasi tomon siqib kelishiga alohida talab qo'yiladi. Uzoq vaqt yugurilganda nafas olish va yurak qisqarishi vositalari faoliashadi. Mashq qilish oqibatida vegetative asab bilan harakat markazlari o'rtasida shartli reflector bog'lanishlar, yoki vaqtincha aloqalar hosil bo'ladi. Demak, harakat malakalari va ularning vegetative komponentlarining shakllanishi va bir vaqtda bo'lmay, u shakllanadigan malakaning bir turdan boshqa turga o'tishi vegetative funksiyalarga nisbatan qisqa vaqt ichida sodir bo'ladi.

Ma'lumki, bir qancha sport turlarida (kirrash, boks, sport o'yinlari, va shunga o'xshashlar) harakat bir necha marta to'xtatilib, qaytadan boshlanadi. Bunday sharoitlarda sportchi juda qisqa vaqt ichida (soniya, hatto soniyaning bo'laklarida) yuzaga kelgan vaziyatni baholashi va unga mos holda harakat qilishi kerak bo'ladi. Bunday sharoitlqrda affugent sintezni (qayta bog'lanishni) yuzaga kelishi juda murakkab bo'ladi. Sportning ba'zi turlarida, ya'ni oldindan ma'lum bo'lgan dastur asosida bajariladigan jismoniy mashqlarda (masalan, gimnastika) sportchi ishga tushishi uchun zarur bo'lgan affugent sintez nisbatan sodda bo'ladi.

Turli harakat malakalari qanchalik ko'p bo'lsa harakat mexanikasining takomillashishi shunchalik yaxshi bo'ladi, chunki sportchilar harakat texnikasini o'zlashtirilayotgan chog'da, ularda fikrlash qobiliyati faoliyat ko'rsatadi, maxsus qabul qilish, oddiy harakatlami murakkab harakatga birlashtirish holatlari takomillashadi. Texnik ustalikning takomillashishi ma'lumotlarni qabul qilish bilan bog'liq bo'ladi. Masalan, kurashchilarda harakat analizatorining funksiyasi mushaklar qisqarishi dinamikasini va ularning o'zaro bog'lanishini ta'minlaydi.

Kurashchilarda harakatlar boshqarilishining tsiklliligi ikki gumh afferent omillar bilan ta'minlanadi. Muhitdan kelgan information axborotning ta'sirlovchilari yig'indisidan iborat bo'lib, u bo'lg'usi ishga mos reaksiyalarni tayyorlaydi va ishga tushiruvchi belgilardan oldin yuzaga keladigan asab jarayonlarini birlashtiradi. Har ikkala gumh ma'lumotlari afferent sintez orqali birlashtiriladi. Uning asosiy komponentlariga ayni paytdagi maqsad (motivatsiya), ish vaqtiga mos bo'lgan sharoit ma'lumotlari , ishga tushiruvchi belgilar va nihoyat, xotira kiradiki, bu haqda biz yuqorida aytib o'tgan edik. Afferent sintez, ayni vaqtdagi ustun maqsadga buysungan holda, to'g'rilangan xotira orqali zarur bo'lgan harakatni amalgam oshiradigan qo'zg'alishlar mushaklarga yuboriladi. Organizmga berilgan hamma afferement ma'lumotlar sintezi to'lamagunicha, afferent apparatda reflector reaksiyalar yuzaga kelmaydi.

Har qanday harakat malakasi markaziy asab tizimiga mashq qilish jarayonida shakllangan dastur asosida yuzaga keladi. Oddiy harakatlar va ma'lum shaklda bajariladigan harakatlar dasturi bosh miya yarim sharlar po'tlog'ida vaqtinchalik aloqalar mexanizmini yaratib, sportive xotirani shakllantiradi. Ba'zi sport turlarida, masalan, balandlikka sakrash, og'rlik kutarish, suvga sakrash kabi mashqlarni bajarishda mashqni ikkinchi, uchinchi marta takrorlashda yuqori natija kuzatiladi. Bunga mashqni bajarish davomida asab tizimi tomonidan ishchi a'zolarning (mushaklarning)funsional holati haqida ancha aniq ma'lumotlar olishi saba bo'ladi. Buning uchun maxsus razminka muhim ahamiyatga ega. Chunki bunday razminka aynan mashq bajarish chog'ida ishtirok etadigan mushaklarning shu vaqtdagi funksional holatini yaxshilaydi. Shunday qilib, harakat malakalari bir xilda ko'p marta takrorlanishi oqibatida avtomatlashgan harakatlarga aylanadi va bunday harakatlar bosh miya yarimsharlari po'stlog'i nazoratida bajariladi, rivojlanadi, takomillashadi.

Ikkilamchi harakat markazi. Birlamchi harakat markazi

Bosh miya po'stlog'i

I – rasm. Bosh miya yarim sharlar po’stlog’idagi harakat markazlari.

Xulosalar
1. Kurashchilarda harakat malakalari sport bilan shug’ullanishda yoki biron kasbni egallashda takrorlanadi va shu yo’l bilan borgan sari puxtalanib, takomillashib boradi;

2. Kurashchilarda harakat malakalarining hosil bo’lishi birinchi va ikkinchi turdagi zanjirli shartli reflekslar yuzaga kelishi bilan amalga oshadi. Harakat malakalarining shakllanishida ikkinchi signal tizimi (nutq) muhim rol o’ynaydi;

3. Kurashchilarda harakat malakalari va ularning vegetativ komponentalarining shakllanishi bir vaqtda bo’lmay, u shakllanadigan malakaning oddiy yoki murakkabligiga bog’liq bo’ladi. Shuningdek harakatning bir turidan boshqa turiga o’tishi vegetative funksiyalarga nisbatan qisqa vaqt ichida sodir bo’ladi;

4. Kurashchilarda harakat bir necha marta to’xtatilib, qaytadan boshlanadi. Bunday sharoitlarda sportchi juda qisqa vaqt ichida yuzaga kelgan vaziyatni baholashi va unga mos holda harakat qilishi kerak bo’ladi;

5. Harakat malakalarida “affrent sintezning” yuzaga kelishi uchun quyilgan maqsad, sportchi orttirgan tajriba yuzaga kelayotgan vaziyatdagi o’zgarishlar va ishga tushiruvchi belgi eng muhim ahamiyatga ega bo’ladi;

6. Bajarilgan harakatning shakllangan dasturga mos kelishi harakatning samarali bo’lishini ta’minlaydi, bu narsa ishchi a’zolar, ya’ni harakat apparati tomonidan harakatning samarali bajarilishini ta’minlaydigan vegetativ a’zolarning funksiyasini (nafas olish va yurak qisqarishi chastotalari) amalga oshishi bilan bog’liq;

7. Kurashchilar harakat malakalarining shakllanishida asosan uchta faza farqlanadi: irradiatsiya, konsentratsiya va avtomatlashish;

8. Avtomatlashish fazasi, deganda biz – ikkinchi fazada shakllana boshlagan harakatning dinamik stereotipining nuxtalanishini va harakatning o’z-o’zidan avtomatik tarzda bajarilishini tushunamiz.

Tavsiyalar

Kurashchilarga sport texnikasi va taktikasini o’rgatishda quyidagi fiziologik qoidalarga amal qilish zarur bo’ladi:

1. Oddiy harakatdan murakkab harakatga o’tish;

2. Yengil ishdan asta – sekin og’ir ishga o’tish;

3. Muntazamlik tamoyili;

4. Kurashchini har xil harakatga tayyorlash;

5. Kurashchiga individual yondashish tamoyili;

6. Har qanday harakatning bajarilishi tegishli a’zolar faoliyatini ma’lum dastur asosida yo’naltirish bilan bog’liq. Shu sababli, murakkab harakat kompleksini o’rgatishda uni oddiy elementlarga ajratib o’rgatish, so’ngra u elementlarni qo’shish kerak bo’ladi;

7. Agar kurashchi muntazam ravishda mashq qilib turmasa, mashqlarga onda sonda bir qatnashsa, uning bosh miyasida vaqtinchalik funksional aloqalar kamayadi va tormozlanadi;

8. Haddan tashqari ko’p mashq qilish, mashqlar orasida deyarli dam olmaslik, kurashchini charchashga olib boradi va malaka hosil bo’lishini qiyinlashtiradi;

9. Har xil xarakterdagi mashqlar bilan shug’ullanish, har xil tezlikdagi, turli og’irlikdagi ishlarni bajarishga o’rganish, har xil muhit sharoitlarida mashq qilishga moslashish musobaqa sharoitlari o’zgarganda ham kurashchini yuqori natijaga erisha olishini ta’minlaydi;

10. Kurashchiga harakat texnikasini o’rgatishda murabbiy – pedagog uning yoki bo’lajak sportchining shaxsiy

xususiyatlarini, qobiliyatini hisobga olgan holda, har bir kurashchi uchun mos keladigan o’rgatish usulini belgilashi zarur.


Adabiyotlar.
1. Андреева Г.М. Социалъная психология. - М. : 1980. - 416 c.

2. Баканач В.И. О тенденции оптимизации и учета тренировочных нагрузок в классической борьбе//Научные основы управления подготовкой в спортивной борьбе: Сб.науч. трудов. – Фрунзе: Киргизский ИФК, 1984. 10-18 с.

3. Баландин В.И., Блудов Й.М., Плахтиенко В.А. Прогнозирование в спорте. - М.: Физкулътура и спорт, 1986. - 192 c.

4. Бараев Т., Лидов С., Все на боръбу!//Спорт - экспресс: Журнал. - 1997. - N10. 19 - 23 c.

5. Бачаев Б.Ц. Педагогический контроль, самоконтроль и инструментальный контроль при обучении броскам в спортивной борьбе: Метод, разработки. -Л.: ГДОИФК им. П.Ф.фесгафта, 1983. -22 с.

6. Булкин В.А. Педагогическая диагностика как фактор управления двигательной деятельностью спортсменов: Автореф. дис... д-ра пед. наук. -М., 1987. -44 с.

7. Булкин В.А. Основные понятия и термины физической культуры и спорта: Учебное пособие. - СПб.: СПбГАФК, 1996. - 47 с.

8. Волков И.П., Захаров А.И., Ерицян О.П., Тимофеев Ю.Т. Влияние лидерства и руководства на групповую динамику в условиях стресса// Руководство и лидерство: Сборник науч. трудов. - Л.: ЛГПИ им. А.И. Герцена, 1973. 130-142 с.

Вольная борьба: Учебная программа для ДЮСШ, СДЮШОР, ШВСМ//Сост. А.М.Дякин. - М.: Советский спорт, 1990. - 16 с.

9. Годик М.А. Спортивная метрология: Учебник для ИФК. - М.: Физкультура и спорт, 1988. - 192 с.

10. Дахновский B.C., Лещенко С.С. Подготовка борцов высокого класса. -Киев: Здоров'я, 1989. - 189 с.

11. Дахновский B.C., Рамазанов А.Р. Некоторые итоги чемпионата мира -83 по вольной борьбе// Спортивная борьба: Ежегодник. - М.: Физкультура и спорт, 1985. 16-19 с.

12. Дембо А.Г., Земцовский Э.В. Спортивная кардиология. - Л., Медицина, 1989. -464 с.

13. Дякин A.M. Итоги XIX Олимпийских игр// На борцовском ковре: Ежегодник. - М.: Физкультура и спорт, 1970. 5-13 с.

14. Дякин A.M. Итоги чемпионата Европы 1991 года// Вольная борьба: Информ. сборник. - М.: Госкомспорт, 1992. 31-48 с.

15. Еремин И.Б. Индивидуальный стиль соревновательной деятельности борцов вольного стиля// Современные проблемы подготовки высококвалифицированных спортсменов: Республ. сборник науч. трудов. -СПб.: Изд-во СПбУЭФ. 1994. 25-30 с.