Resurslarning tasnifi Yoqilgʻi moylari

Yoqilgʻi moylari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kaliforniyadagi Moss Landing elektr stantsiyasi — bu elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun turbinada tabiiy gazni yoqadigan elektr stantsiyasidir.
Yoqilgʻi moyi (birlamchi qayta tiklanmaydigan qazilma) manbalari oʻsimliklar va hayvonlarning parchalanishi qoldiqlari boʻlgan koʻmir yoki uglevodorod yoqilgʻilaridir. Qazib olinadigan yoqilgʻining uchta asosiy turi mavjud: koʻmir, neft va tabiiy gaz. Yana bir qazib olinadigan yoqilgʻi, suyultirilgan neft gazi (LPG) asosan tabiiy gaz ishlab chiqarishdan olinadi. Yoqilgʻi moyining yonishidan olingan issiqlik toʻgʻridan-toʻgʻri kosmik isitish va texnologik isitish uchun ishlatiladi yoki transport vositalari, sanoat jarayonlari yoki elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun mexanik energiyaga aylantiriladi. Ushbu Yoqilgʻi moylari uglerod aylanishining bir qismidir va yoqilgʻida saqlanadigan quyosh energiyasini chiqarishga imkon beradi.
XVIII—XIX asrlarda qazib olinadigan yoqilgʻidan foydalanish sanoat inqilobi uchun zamin yaratdi. Yoqilgʻi moylari dunyodagi hozirgi asosiy energiya manbalarining asosiy qismini tashkil qiladi. 2005-yilda dunyoning energiyaga boʻlgan ehtiyojining 81 % qazilma manbalardan olinadi^[8]. Qazib olinadigan yoqilgʻidan foydalanish texnologiyasi va infratuzilmasi allaqachon mavjud. Neftdan olingan suyuq yoqilgʻi ogʻirlik yoki hajm birligi uchun juda koʻp foydali energiya beradi, bu batareyalar kabi kamroq energiya zichligi manbalari bilan solishtirganda foydalidir. Yoqilgʻi moylari hozirda markazlashtirilmagan energiyadan foydalanish uchun tejamkor hisoblanadi.
Qazib olinadigan yoqilgʻi qayta tiklanmaydigan manbalar boʻlib, ularni ishlab chiqarish oxir-oqibat kamayadi va tugaydi^[16]. Yoqilgʻi moylarini qazib olish jarayonlari davom etayotgan boʻlsa-da, yoqilgʻi toʻldirishning tabiiy tezligidan ancha tezroq isteʼmol qilinmoqda. Yoqilgʻi qazib olish tobora qimmatlashib bormoqda, chunki jamiyat eng qulay yoqilgʻi konlarini qazib chiqaradi^[17]. Qazib olinadigan yoqilgʻilarni olish atrof-muhitning buzilishiga olib keladi, masalan, koʻmir qazib olish, togʻ infratuzilmasini buzilishiga olib keladi.
Yoqilgʻi samaradorligi issiqlik samaradorligining bir shakli boʻlib, tashuvchi yoqilgʻi tarkibidagi kimyoviy potentsial energiyani kinetik energiyaga yoki ishga aylantiruvchi jarayonning samaradorligini anglatadi. Yoqilgʻi tejamkorligi — bu maʼlum bir transport vositasining energiya samaradorligi, isteʼmol qilingan yoqilgʻi birligiga bosib oʻtgan masofa nisbati sifatida berilgan. Ogʻirlikka xos samaradorlik (ogʻirlik birligi uchun samaradorlik) yuk uchun va har bir yoʻlovchi uchun yoʻlovchiga xos samaradorlik (avtomobil samaradorligi) koʻrsatilishi mumkin. Avtotransport vositalarida, binolarda va elektr stantsiyalarida ishlatiladigan yoqilgʻining atmosferada samarasiz yonishi shahardagi havo haroratiga taʼsir qiladi^[
Anʼanaviy neft ishlab chiqarish 2007-yildan 2010-yilgacha konservativ tarzda eng yuqori choʻqqiga chiqdi. 2010-yildagi ishlab chiqarishning darajasini 25 yil davomida saqlab turish uchun qayta tiklanmaydigan resurslarga 8 trillion dollar sarmoya kiritish kerakligi taxmin qilingan edi^[19]. 2010-yilda hukumatlar qazib olinadigan yoqilgʻilarni yiliga taxminan 500 milliard dollar miqdorida subsidiyalashdi. Qazib olinadigan yoqilgʻilar, shuningdek, issiqxona gazlari emissiyasining manbai boʻlib, agar isteʼmol kamaymasa, global isish haqida tashvishlanishga olib keladi.
Qazib olinadigan yoqilgʻining yonishi atmosferaga ifloslantiruvchi moddalarning tarqalishiga olib keladi. Yoqilgʻilarning yonish jarayonida karbonat angidrid, shuningdek, azot oksidi, kuyikish va boshqa mayda zarrachalar ajralib chiqadi. Karbonat angidrid soʻnggi paytlarda iqlim oʻzgarishiga katta hissa qoʻshmoqda^[20]. Qazib olinadigan yoqilgʻi elektr stantsiyasidan boshqa emissiyalarga oltingugurt dioksidi, karbon monoksit (CO), uglevodorodlar, uchuvchi organik birikmalar (VOC), simob, mishyak, qoʻrgʻoshin, kadmiy va boshqa ogʻir metallar, shu jumladan uran izlari ham kiradi^.