Rəyçilər: Yeganə Qəhrəmanova

Tərcüməçi ilə əlaqə qurarkən əməl olunmalı qaydalar. Tərcüməçi, bir qayda olaraq, yalnız dilçi deyil, həm də hansısa bir bölgənin bilicisidir. Yəni bölgəşünas, regionşünasdır. Bu da bilik və təcrübəsindən yalnız tərcümə işi üçün deyil, həm də tərəfdaşlarla etibarlı münasibət qurmaq üçün istifadə etməyə imkan verir. Tərcüməçi ilə əlaqə qurarkən aşağıdakı qaydalara əməl olunmalıdır:
• yavaş-yavaş, aydın şəkildə düşünərək danışmalı, deyilənləri qeyri-müəyyən şəkildə şərh etməyə imkan verməməlisən;
• materialın tərcüməçinin yaddaşında qalması və materialı tam və düzgün tərcümə edə bilməsi üçün cümlələr tez-tez, ardıcıllıqla deyilməməlidir. Cümlələr bir-bir məntiqi ardıcıllıqla tərcümə olunsa, daha yaxşıdır;
• sözlərinizi kəlamlar, idiomatik ifadələr və üstəlik ayələrdən sitat gətirməklə müşayiət edə bilməzsiniz. Onları başqa dilə tərcümə etmək uzun iş tələb edir və dinamik söhbət zamanı mümkün deyil. Həm də belə olarsa, tərcümə danışıq atmosferini poza bilər, çünki başqa dildə atalar sözləri və kəlamlarımız qeyri-müəyyən məna, bəzən hətta təhqiramiz bir məna əldə edə bilər;
• tərəfdaşların reaksiyasını nəzərə almaqla sizi düzgün başa düşmədikləri hiss olunarsa, dərhal hərəkətə keçmək lazımdır. Tərcüməçi, öz növbəsində, zərurət yarandıqda hər iki tərəfdən fikri daha sadə sözlərlə izah etməsini və ya ifadəni yenidən söyləməsini istəyə bilər;
• danışıqlardan əvvəl tərcüməçi ilə işləmək üçün kifayət qədər vaxt ayırmaq lazımdır ki, onu daha çox müzakirə olunan məsələlər əhatəsi ilə tanış etsinlər, istifadə olunan terminləri izah etsinlər. Məruzə, təqdimatdakı nitq və digər yazılı materiallar nitqdən bir-iki gün əvvəl tanış olmaq üçün tərcüməçiyə təhvil verilməlidir.
İşgüzar ünsiyyətdə milli fərqlər. Beynəlxalq işgüzar ünsiyyətdə fərqli mədəniyyət­lərin nümayəndələrinin nitq davranışlarının xüsusiyyətləri daha az vacib yer tutur. Müasir ritorikanın ən böyük mütəxəssislərindən biri olan A.K.Mixalskaya etnoritorika kimi bir anlayışı elmi dövriyyəyə təqdim edir. O, müxtəlif milli personajların qəbul və nitq davranışlarına münasibətdə həssas olmalarının üstündə durur. Tədqiqatçı "Ritorikanın əsasları" kitabında yazır: "Hər mədəniyyətdə nitq ünsiyyətinin necə baş verməsi ilə bağlı xüsusi və dəqiq fikirlər formalaşır". Hər hansı bir mədəniyyətə qoşulan, ona "daxil olan" insanlar onun tərkib hissələrindən biri kimi mövcud olan nitq davranışının idealını və "yaxşı" nitq məhsulunun necə görünməsi barədə fikirləri qəbul edirlər. Nitq davranışının və nitq məhsulunun bu ideal nümunəsi əsas xüsusiyyətlərinə görə estetik və etik (əxlaqi) ideallar haqqında ümumi fikirlərə uyğundur. Bu o deməkdir ki, hər bir insanın şüurunda nitq ünsiyyətinin müəyyən bir vəziyyətdə necə baş verməsi ilə bağlı müəyyən dəyərlər və gözləntilər sistemi mövcuddur və fəaliyyət göstərir. Çox vaxt fərqli millətlərin tərəfdaşları arasındakı danışıqlar prosesində anlaşılmazlıq ritorik ideal ilə onun praktik həyata keçirilmə formaları arasındakı uyğunsuzluğu nümayiş etdirir.
Amerika və Azərbaycan mədəniyyətinin ritorik idealları arasındakı fərqləri nəzərdən keçirək. Amerikanın ictimai və iş həyatının mərkəzində həmişə şəxsiyyət olmuşdur. İş adamı və siyasətçi, hər şeydən əvvəl, özünəməxsus, canlı bir şəxsiyyətdir. Amerika zehniyyəti "yerli xüsusiyyətə", iş sahələrində fərdi bir müəllif üslubunun təzahüründə özünü göstərən bir fərdiyyətə yönəlmişdir. Bir menecerin məktubu, digərindən asanlıqla fərqlənə bilər.
Məşhur amerikalı yazıçı, iş adamı və publisist Ron Tepper "İşgüzarlıq sənətini necə mənimsəmək olar" kitabında 250 məktub və qeyddən bəhs edir. Nəşrdəki məktubların heç biri digərini təkrar etmir. Ron Tepper əmindir ki, bu iş məktubu "maraq oyatmalı və şəxsin, şöbənin və ya şirkətin fərdiliyini əks etdirməlidir". Azərbaycan xarakterinin bu cəhətdən özəlliyi ictimai münasibətlərdə olan bir şəxsin "özəlliyini" bir növ ləyaqət kimi heç vaxt göstərə bilmir. Azərbaycan mədəniyyətinin daşıyıcısı, işgüzar münasibətlərə girərək, "hər kəsin dediyi kimi" deyir, çünki bu adətlidir. Azərbaycanlı menecer üçün işgüzar ünsiyyətdə iştirak, ilk növbədə, müəyyən bir nəticənin əldə edilməsi ilə əlaqədardır. Ancaq amerikalılar üçün yazılı və şifahi işgüzar ünsiyyətin hər hansı bir növü özünü göstərmək və özünü tanıtmaq üçün bir fürsətdir.
İşgüzar danışıqlar zamanı hər hansı bir qeydə reaksiya sürəti, yüksək danışıq tempi, iş vaxtının hər saniyəsini qiymətləndirməyə vərdiş edən Amerika menecerlərini fərqləndirir. Təsadüfi deyil ki, məşhur "zaman puldur" ifadəsi ABŞ-ın qurucularından olan B. Franklinə aiddir.
Amerika mədəniyyətinin nümayəndələrinə xas olan şifahi ünsiyyətdə açıqlıq və hazırlıq dərəcəsi Azərbaycan xalqına xas deyil. Buna görə Azərbaycan dilində danışma mədəniyyətinin daşıyıcıları üçün bir danışma kontaktına girmə prosesi amerikalı ilə müqayisədə o qədər də asan deyildir. Küçədə bir sual verərkən, savadlı bir azərbaycanlı, ümumiyyətlə, üzr istəyir. Ancaq bir amerikalı bunu inamla və sadəcə, köhnə bir dostu ilə danışdığı kimi edir.
İşgüzar ünsiyyətdəki milli fərqlər danışıqların spesifikliyində özünü göstərir. Məsələn, fransız nümayəndələri olduqca sərt danışıqlar aparırlar və bir qayda olaraq,"ehtiyat" mövqeyini qorumurlar. Çox vaxt Fransa nümayəndə heyətinin üzvləri qarşıdurma tipli qarşılıqlı əlaqə növünü seçirlər.
Ərəb danışıqları tərəfdaşının şəxsiyyətinə diqqətlə yanaşır, bir qayda olaraq, onunla etibarlı əlaqələr qurmağa çalışırlar. Danışıqlarda müzakirə olunan bəzi detalların ilkin araşdırmasını aparmağı üstün tuturlar. Latın Amerikasında danışıq taktikası, bir qayda olaraq, müəyyən mərhələlərə bölünməklə əvvəlcədən işlənib hazırlanmış danışıq ssenariləri rədd olunur. Latın Amerikalıları danışıqlara daha çox diqqət yetirir, rahat, çox rəsmi olmayan bir atmosferə üstünlük verirlər, yumoru qiymətləndirirlər və buna yaxşı cavab verirlər. Bizim Azərbaycanlı danışıq aparıcılarımız tez-tez ümumi məqsədlərə diqqət yetirirlər, məqsədlərinə çatmaq imkanlarına və vasitələrinə kifayət qədər əhəmiyyət vermirlər. Azərbaycan tərəfi risk almamaqla ehtiyatlı davranmağa üstünlük verir.
Yuxarıda göstərilənləri yekunlaşdıraraq, müxtəlif millətlərin nümayəndələrinin həqiqi və nitq davranışlarının milli və mədəni xüsusiyyətlərini bilməyin vacibliyini qeyd etmək lazımdır. Başqalarının adət-ənənələrinə hörmət yalnız mədəniyyətlərarası əngəlləri aşmağa deyil, həm də uzun müddət hazırlanmış qarşılıqlı faydalı tərəfdaşlıq qurmağa kömək edəcəkdir.

12-ci mövzu